تعیین نسبت دینداری و فضای مجازی با توسل به آرای فلاسفه غرب و مسلمان

حجت الاسلام علیرضا قائمی‌نیا درباره ویژگی های کتاب الهیات سایبر (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۴۰۰)، به خبرنگار معارف ایرنا گفت: این کتاب درباره مسائل الهیاتی و کلامی فضای سایبری یا فضای مجازی است. فضای مجازی برای انسان امروزی به عالمی تبدیل شده که در آن زندگی می کند. یعنی سایبر، فضازیست جهان بشر جدید را تشکیل می دهد و علاوه بر مزایایی که دارد، مشکلاتی را نیز مانند مشکلات اجتماعی، سیاسی و روانشناختی به وجود آورده است. مسائل دینی نیز در این میان بی نصیب نمانده و دینداری و حتی ایمان، سرنوشت خاصی در فضای سایبر پیدا می کند.

وی افزود: تلاش کردم تا در این کتاب نسبت دینداری و ایمان و مفاهیم دینی را با فضای مجازی تعیین کنم و بگویم چه مشکلاتی را پدید می آورد و چگونه می توان این مشکلات را کنترل و آسیبی را که جنبه های دینی کاربران دارد، به شکلی محدود کرد.

نویسنده کتاب بیولوژی نص، نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۹) اضافه کرد: نظریه ای را با عنوان انسان مجازی و ایمان سیال در کتاب الهیات سایبر مطرح کردم. مفاد نظریه بیان می‌کند این فضا انسان جدیدی را به وجود آورده که متفاوت با انسان های گذشته است و می توانیم اسم آن را انسان مجازی بگذاریم. ایمان در این فضا وضعیت سیال پیدا می کند و ثبات ندارد و همانگونه که بسیاری مفاهیم مانند عشق، دوستی و محبت در فضای سایبر سیال می شود، مفهوم ایمان نیز در این فضا ثابت نیست و حالت سیال دارد.

قائمی نیا افزود: در این کتاب به کمک تحلیل های فلسفی، کلامی و معرفت شناختی از آرای متفکران مسلمان و آرای تعدادی از فلاسفه غرب کمک گرفته‌ام تا هم ماهیت این فضا و مشکلات آن را تحلیل کنم و هم راه حل هایی ارائه دهم.

مراقب آبشارهای اطلاعاتی باشیم

وی مهمترین ویژگی کتابش را معرفت شناختی فضای سایبر دانست و گفت: جایگزین شدن اطلاعات به جای معرفت یکی از مهمترین مشکلات سایبر است. یعنی هر کاربری با انبوهی اطلاعات روبرو می شود که هنوز صدق و کذب آن مشخص نشده و کاربر فرصت ندارد یا نمی تواند درستی آن را کشف کند؛ لذا با این اطلاعات تعامل معرفت دارد. یعنی فکر می کند این اطلاعات صحیح است.

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ  اندیشه اسلامی افزود: از طرف دیگر یکی از ویژگی های این فضا آبشارهای اطلاعاتی است. مثل شایعاتی که به یکباره در جامعه به راه می افتد و مانند سیلی همه چیز را با خود می برد.

وی افزود: آبشار اطلاعاتی در فضای سایبر نیز این گونه است. یعنی ناگهان جریان پیدا می کند و بسیاری چیزها را با خود می برد، همین مساله باعث می شود ایمان را در وضعیتی ناپایدار قرار دهد. چون فرد دیندار با انبوهی از اطلاعاتی روبرو می شوند که چه بسا درست نباشد و این مطالب جای نقد و بررسی دارد. کاربر به مشکل برمی خورد و نمی تواند دینداری خود را اثبات کند و اصولا در چنین فضایی مجال اثبات وجود ندارد.

تقویت معرفت معنوی برای کاهش آسیب‌های فضای مجازی

قائمی نیا اظهار داشت: در این کتاب بحث های مختلفی مانند جایگاه معرفت معنوی در فضای سایبر را مطرح کردم یا این مساله که وقتی کاربر در فضای مجازی به دنبال معرفت معنوی است با مشکل روبرو می شود. معرفتی که این فضا به ما می دهد معرفت محاسباتی است. یعنی چیزهایی که قابل محاسبه است ولی معرفت های معنوی را نمی تواند ارائه کند و تقویت معرفت معنوی می تواند آسیب های این فضا را کمتر کند.

عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: در کتاب الهیات سایبر موضوع مینیمالیسم دیجیتال را مطرح کردم که به معنای استفاده حداقلی از این فضاست. در واقع باید در صورت ضرورت از این فضا استفاده کرد. متاسفانه جامعه ما گرفتار استفاده حداکثری است که مشکلاتی را به وجود می آورد؛ مثلا رابطه انسان را با واقعیت قطع می‌کند و گویی یک فضای جداگانه ای را برای انسان ساخته که شبیه یک زندان است و نمی توان از آن خارج شد ولی استفاده حداقلی می تواند رابطه انسان را تا حدی به واقعیت برگرداند.

وی ادامه داد: در این کتاب به طور مفصل به موضوع تقویت روابط وجودی با مفاهیم دینی پرداخته ام و بسیاری  مطالب کتاب برای اولین بار مطرح می شود. چون در دنیای غرب در این زمینه دو دسته از بحث وجود دارد. یک بحث مربوط به فناوری به صورت کلی است. مانند دیدگاه هایی که مارتین هایدگر (فیلسوف آلمانی، ۱۸۸۹ تا ۱۹۷۶) یا هوبرت دریفوس (فیلسوف آمریکایی، ۱۹۲۹ تا ۲۰۱۷)‌یا بعضی فلاسفه تحلیلی دارند اما درباره فضای سایبر بحث های عمیقی صورت نگرفته است. 

این استاد دانشگاه افزود: دسته ای از الهی دانان مسیحی مباحثی را درباره فضای سایبر مطرح کرده اند که عمق لازم را ندارد و متفاوت با نگاه های اسلامی است. مثلا یک کشیش یسوعی به نام آنتونیو اسپادارو/ Antonio Spadaro کتابی به نام الهیات سایبر نوشته که حدود ۱۰۰صفحه است و از زبان ایتالیایی به انگلیسی ترجمه شده و من در زمانی که مشغول نوشتن اواخر کتابم بودم، این کتاب را دیدم. همچنین در کتابم آرای فلاسفه سیاسی مانند هانا آرنت (فیلسوف آلمانی آمریکایی، ۱۹۰۶ تا ۱۹۷۵) را مفصل آورده و نقد کرده ام.

وی افزود: نویسنده در این کتاب رابطه تثلیث و مسیحیت را مطرح کرده و این که فضای سایبر می تواند به یک کلیسای مسیحی تبدیل شود که این مسائل، عمیق نیست. من از آرای مرحوم علامه طباطبایی (۱۲۸۱ تا ۱۳۶۰) و شهید مرتضی مطهری (۱۲۹۸ تا ۱۳۵۸) مفصل استفاده کردم. مثلا رابطه آزادی معنوی و آزادی دیجیتال از مسائلی است که به آن پرداخته ام و آزادی معنوی جزو آخرین بحث هایی است که شهید مطهری مطرح کرده است.

قائمی نیا اظهار داشت: البته بعضی موارد را به صورت جزیی از دیدگاه ملاصدرا (فیلسوف قرن یازدهم) استفاده کردم و بحث های هستی شناختی مانند این که چه نوع هستی است؛ آیا عالم ماده است یا خیال. ولی بیشتر، بحث اعتباریات علامه طباطبایی را تحلیل پدیدارشناختی کردم تا بتوانم یک مبنای انتقادی برای فضای سایبر فراهم آورم.

آزادی در فضای مجازی یک توهم است

نویسنده کتاب استعاره‌ها و فضاهای مفهومی قرآن گفت: بسیاری کسانی که رویکرد هابرماسی (منصوب به یورگن هابرماس، فیلسوف آلمانی متولد ۱۹۲۹) دارند، می گویند فضای سایبر آزادی مطلوب را برای انسان به ارمغان آورده و هر اعتقاد و ادعای سیاسی را می توان در این فضا مطرح کرد، من بر اساس مفهوم آزادی معنوی این موضوع را نقد کرده ام. چون ممکن است این فضا به یک نوع تمامیت خواهی خاصی تبدیل شود و عملا هم اینگونه است؛ به گونه ای که موتورهای جستجو در اختیار قدرت های سایبری است و می تواند فضای سایبر را به فضای مستبدانه تبدیل کند و اکنون نیز به این سمت می رویم. بنابر این آزادی در این فضا یک توهم است.

کتاب الهیات سایبر نوشته حجت ‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا دوشنبه (۱۵ آذر) با حضور آیت الله علی اکبر رشاد رئیس و موسس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه استاد فلسفه و حکمت و برخی شخصیت های فرهنگی و پژوهشگران دینی در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رونمایی شد.