چرا حوزه پژوهش در رفع مشکلات کشور آنچنان موثر نیست؟

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، حوزه پژوهش و فناوری از جمله بخش های بسیار اثرگذار در دنیا محسوب می شود؛ حوزه ای که بسیاری از فناوری ها و نوآوری ها در کشورهای پیشرفته دنیا در سایه توجه و بر پایه آن شکل گرفته و رفع مشکلات، چالش ها و توسعه این کشورها را در بخش های مختلف به دنبال داشته است.

نگاه به این بخش در بسیاری از سازمان ها و نهادهای متولی که هر یک نیز در تشکیلات سازمانی خود معاونتی تحت عنوان معاونت پژوهش (R&D) دارند، بعضا نگاهی کارشناسانه نبوده و تنها به صورت فرمایشی، تشریفاتی یا برای دریافت بودجه از دولت بوده است.

هر چند با راه اندازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در طول سال های گذشته و توجه به زیست بوم نوآوری و فناوری، نگاه ها به حوزه پژوهش و فناوری به منظور تولید و بومی سازی محصولات دانش بنیان معطوف شده است اما هنوز این حوزه از مشکلات و معضلات عدیده ای رنج می برد.

برای بررسی مشکلات و چالش های این حوزه با  دکتر محمدرضا پورعابدی معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاد دانشگاهی به عنوان یکی از سازمان های مهم و اثرگذار کشور در حوزه پژوهش های کاربردی به گفت و گو نشسته ایم.

سازمان جهاد دانشگاهی، سازمانی پژوهش محور است که در طول دهه های گذشته با تکیه بر دانش و توانمندی متخصصان و پژوهشگران خود و بر اساس نیازهای جامعه در طول سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات چشمگیر و بزرگی در بومی سازی و انتقال دانش فنی روز دنیا در حوزه های مختلف از جمله پزشکی، فنی مهندسی و علوم پایه، کشاورزی و علوم انسانی داشته است.

سازمان جهاد دانشگاهی بر اساس وظیفه ذاتی خود که همان ارتباط دانشگاه و صنعت است، با حمایت از حوزه پژوهش در دانشگاه ها و مراکز علمی و همچنین امضای قراردادهای علمی و پژوهشی با مراکز و سازمان های مختلف به منظور قطع وابستگی کشورمان، طرح های تحقیقاتی بسیاری را برای استفاده در بخش های مختلف به صورت کاربردی در قالب فناوری پیاده سازی و به سرانجام رسانده است.

رهبر معظم انقلاب نیز در طول سال های گذشته همواره ضمن تشویق روحیه خودباوری ملی در بین جهادگران دانشگاهی از جمله در سال ۱۳۸۶ از این مجموعه به عنوان مولود مبارک انقلاب نام برده و فرموده اند: "بنده به جهاد دانشگاهی اعتقاد راسخ دارم. " 

طراحی و ساخت دکل حفاری با محرک برقی با عمق ۲۰ هزار فوت و مجهز به سیستم تصفیه گل و فوران گیر برای حفر چاه های نفت، طراحی سیستم برق و کنترل دکل های حفاری، طراحی دستگاه لوله مغزی سیار برای سرویس و تعمیرات و تکمیل چاه های نفت حفاری، طراحی بازوهای بارگیری نفت خام با طول بلند کننده ۶۵۰۰ متر به منظور انتقال ایمن و آسان نفت و فرآورده های نفتی یا معیانات گازی از ساحل به کشی و بالعکس، طراحی و ساخت مته های دندانه ای سه کاجی و همچنین مته PDC برای حفر چاه های نفتی و همچنین ساخت سامانه پیشگیری از تشکیل رسوب در کف مخازن نفتی و مواد موثره تعلیق شکن برای نمک زدایی از نفت از جمله محصولاتی است که سازمان جهاد دانشگاهی با حمایت و استفاده از دانش پژوهشگران در طول سال های گذشته برای استفاده در صنعت نفت کشور بومی سازی کرده است.

طراحی و ساخت سیستم رانش و سامانه کنترل و نظارت قطار مترو، الکتروموتورهای معکوس گرد، موتور گیربکس ۱۲ هزار دور خورشیدی، سیستم لایه نشانی تحت خلا، محصول الکتروفیلتر و بگ فیلترها با راندمان بالای غبارگیری برای استفاده در کارخانجات تولید سیمان، صنایع فلزی و فولادی و صنایع پالایشگاهی، تولید سرامیک های نسوز، طراحی و ساخت صداگیر داخلی رگولاتورهای اکسیال با ویژگی مقاوم در برابر انفجار مورد استفاده در صنایع خودروسازی، نفت، گاز، پتروشیمی، صنایع دفاعی، ساختمان سازی و صنایع برودتی، سامانه تست تجهیزات دوار با قابلیت تست ۵ هزار اسب بخار و سرعت ۳۷ هزار دور بر دقیقه‌ که برای تست گیربکس، توربین و سایر تجهیزات دوار استفاده می شود و استحصال فلزات گروه PGM از کاتالیست های کهنه خودرو و بازیابی فلزات گرانبها از پسماندهای الکترونیکی تعدادی دیگر از محصولات این سازمان در بخش فنی مهندسی به شمار می رود.

دکتر محمدرضا پورعابدی در این خصوص اظهار داشت: مدتهاست که این مساله مهم مطرح است که پژوهش های ما باید «مساله محور» و «کاربردی» بوده و نتایج آن معطوف به رفع مسائل و مشکلات و چالش های سطح جامعه باشد.

وی افزود: البته در طول سال های گذشته تلاش های زیادی صورت گرفته و در حال انجام است اما شاید به دلایل مختلف به نتیجه ای که برای کشور مدنظر بوده است، نرسیده ایم.

حوزه پژوهش نیازمند تعریف پروژه‌های بزرگ فناورانه و تقسیم کار

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاد دانشگاهی گفت: به طور معمول حوزه پژوهش و فناوری کشور بیشتر درگیر پروژه های کوچک است و برنامه و طرح های پژوهشی کشور در یک سپهربزرگتر و برنامه کلان دیده نشده است.

پورعابدی افزود: مساله اصلی در حوزه پژوهش این است که پروژه های بزرگ فناورانه در کشور تعریف نمی شود که افراد و تیم ها و مراکز پژوهشی مختلف بر اساس آن مشغول به کار پژوهشی و تحقیقاتی شوند و یک معضل و مساله اساسی کشور را رفع کنند.

وی در ادامه با اشاره به مشکلات کشور در بخش های مختلف از جمله حمل و نقل ریلی برون‌شهری و درون‌شهری یا در حوزه بالادست و پایین دست نفت که هم سطح الارضی و تحت الارضی نیازمند نوآوری و تجهیزات فناورانه است، افزود: در این حوزه ها اقدامات زیاد و پراکنده از سوی بخش های مختلف انجام شده یا در حال انجام است، اما نه در قالب یک پروژه بزرگ که برای خروجی بهتر بین مجموعه های پژوهشی توانمند کشور تقسیم و مدیریت شود و معمولا کمتر چنین نگاهی به حوزه پژوهش و فناوری داشته ایم.

زنجیره ارزش در حوزه پژوهش نیازمند توجه جدی

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاد دانشگاهی با اذعان به اینکه، زنجیره ارزش در حوزه تحقیق و پژوهش کشور همواره مغفول واقع شده است، تاکید کرد: حل یک مساله از طریق تحقیق و پژوهش نیازمند توجه از ابتدای یک مساله تا انتهای آن است.

پورعابدی افزود: در بیشتر پروژه ها روی قسمتی از پازل کار می شود و به دلیل آنکه در بخش های قبل و بعد از آن وابسته هستیم، هرچقدر هم کار تحقیقاتی و پژوهشی صورت گیرد، این اقدامات خیلی بازدهی لازم را ندارد.

وی با ذکر مثالی ادامه داد: به عنوان مثال یک خودرو که از قطعات زیادی برخوردار است، اگر تنها یک یا دو قطعه اصلی آن از خارج وارد شود، همین مساله کل مراحل تولید را تحت الاشعاع قرار می دهد. پس اگر بخواهیم در حل مسائل و مشکلات ورود کنیم و معضلات را با کمک پژوهش و فناوری حل کنیم، اگر به این زنجیره باارزش یعنی رفع وابستگی کامل توجه کنیم و برای آن راه حل داشته باشیم، شاید بتوانیم از نتایج آن به صورت کاربردی تر استفاده کنیم.

بسیاری از مدیران کشور در حوزه پژوهش ریسک ناپذیرند

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی در ادامه با تاکید بر اینکه، ریسک پذیری اصلی ترین لازمه حوزه پژوهش به شمار می رود، افزود: ذات پژوهش، فناوری و نوآوری ریسک پذیری است و لازمه شکوفا شدن ابتکارات، خلاقیت ها و یافتن راه حل رفع چالش ها و معضلات در بخش های مختلف بر پایه دانش‌های بنیادی، برخورداری روحیه مدیران از درجه ای از ریسک پذیری است.

وی اذعان داشت: در کشور این را شاهد هستیم که بسیاری از مدیران هیچ درجه ای از ریسک پذیری را ندارند. این در صورتی است که در جهاد دانشگاهی در هر حوزه ای که وارد شدیم، موفق عمل کردیم. در جایی بوده است که هم عرض و متناسب با اقدامات ما ریسک و خطر هم وجود داشته است و مدیران حاضر به پذیرش این ریسک منطقی در آغاز فعالیت در طرح جدید خود شده اند.

این مدیر حوزه پژوهش معتقد است: یکی از دلائلی که محصولات و خدمات حوزه پژوهش و فناوری در کشور ما چندان کاربردی نمی شود، پایین بودن درجه ریسک پذیری بخش زیادی از مدیران ما در کشور است و اینکه آنها حاضر به پذیرش حتی درصدی از ریسک مورد قبول در حوزه پژوهش نیستند.

نبود آزمایشگاه‌های مرجع برای تضمین محصولات ایران ساخت

یکی دیگر از مشکلات حوزه پژوهش کشور که معاون پژوهش و نوآوری بر آن تاکید می کند، نبود آزمایشگاه های مرجع برای ارائه تاییدیه استاندارد و تضمین محصولات و تجهیزات بومی سازی شده ایران ساخت برای بازار و خریداران است.

پورعابدی افزود: در حال حاضر بسیاری از محصولات و تجهیزات از سوی مراکزی همچون جهاد دانشگاهی و سایر بخش های دانش بنیان در داخل کشور بومی سازی می شود اما هنگامی که اینها می خواهد کاربردی شود، کارفرما می گوید به چه تضمینی ما این دستگاه و محصول شما را قبول کنیم، به چه تضمینی این قطعه شما را در حوزه حمل و نقل و در دل قطاری که در طول روز هزاران مسافر را جابجا می کنیم، به کار ببریم؟

وی ادامه داد:‌ یا به عنوان مثال می گویند با چه تضمینی محصول صنعتی شما را در یک چاه نفت که مثلا هر ساعت توقف آن هزاران دلار به کشور زیان می رساند، استفاده کنیم. مشکل اینجاست تا زمانی که این آزمایشگاه های مرجع در داخل کشور وجود ندارد، پژوهشگران و فناوران نمی توانند به شکل مطلوب خود را ثابت و استاندارد کیفی را برای محصولات بومی سازی شده دریافت کنند.

پورعابدی می گوید: این در حالی است که ارسال محصولات و تجهیزات فناورانه برای اخذ تاییدیه و استانداردها به خارج از کشور نیز از طرفی تجهیزات سنگین و ارسال آنها با مشکلات و هزینه زیادی همراه است و از سویی دیگر بسیاری از مستندات این محصولات باید همراه آنها ارسال شود که به نوعی دانش و فرمول ساخت آنها از دست پژوهشگران کشورمان خارج خواهد شد.

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاد دانشگاهی معتقد است: اگر می خواهیم در داخل کشور محصولات ساخت ایران با اطمینان از طرف مصرف کنندگان خریداری شود، باید آزمایشگاه های مرجع در کشور راه اندازی کنیم.

وی همچنین وظیفه راه اندازی آزمایشگاه های مرجع را به دلایلی از جمله حساسیت های مربوطه و هزینه بالا یک وظیفه حاکمیتی دانست و افزود: بخش خصوصی و نهادهای غیردولتی تمایلی به این کار ندارند چراکه کار اقتصادی برای آنها نیست و هزینه سنگینی دارد. 

پورعابدی تاکید کرد: بهتر است مجموعه های متولی این حوزه در کنار هزینه های حوزه پژوهش و نوآوری به منظور حمایت هرچه بیشتر از تجاری سازی و ورود تجهیزات فناورانه به بازار مصرف، توجه به زیرساخت و ایجاد آزمایشگاه های مرجع را در دستور کار قرار دهند.

حمایت از پژوهش، از خام فروشی و واردات جلوگیری می‌کند

معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی در ادامه یکی از مسائل مهم را که حوزه پژوهش در حال حاضر با آن درگیر است، عدم شکل گیری باور «ما می توانیم» در بخشی از مسوولان و مدیران حوزه های مختلف در کشور دانست و افزود: هنوز هم برخی تصور می کنند رفع مشکلات کشور از روش و یکسری راه حل های دیگر اتفاق می افتد و هنوز این باور در بین مسوولان شکل نگرفته که تنها مسیر پیشرفت و توسعه پایدار از راه دانایی، علم و تولید فناوری به دست متخصصان داخلی اتفاق می افتد. این مدیران تنها بدون هیچ احساس مسوولیتی به دنبال خام فروشی منابع کشور و به دست آوردن دلارهای نفتی و هزینه کردن آن هستند.

وی می گوید: این در حالی است که حتی اگر شرایط تحریم کشور نیز برداشته و مسائل و مشکلات کشور در فروش نفت رفع شود، نباید بازار کشور را بدون هیچگونه آورده ای در اختیار خارجی ها قرار دهیم. حداقل این است که در اختیار قرار دادن بازار ایران در مقابل انتقال و توسعه فناوری به داخل صورت گیرد.

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی تاکید کرد: مسوولان، کشور را باید دانش بنیان مدیریت و اداره کنند و اگر هم به دنبال توسعه پایدار هستیم، هیچ راهی جز این نداریم که دانایی و ارزش ثروت از دانایی را مدنظر قرار دهیم.

ریشه بسیاری از مشکلات، حاصل بی‌توجهی به علوم انسانی 

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاددانشگاهی در ادامه، توجه افراطی به فناوری های سخت در مقابل فناوری های نرم را یکی دیگر از مشکلات حوزه پژوهش در کشور دانست و گفت: بسیاری از مشکلات کشور حاصل بی توجهی به فناوری های نرم به خصوص حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی و علم مدیریت است.

پورعابدی خاطرنشان کرد: همچنین به طورحتم ریشه بسیاری از مشکلاتی که در بخش صنعت، کشاورزی و بهداشت و درمان شاهد هستیم، ناشی از غفلت از حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی است.

وی گفت: در حال حاضر ما در کشورمان به نحو موثری از فناوری های نرم و اندیشه های خودمان در حوزه علوم انسانی و اجتماعی برای مدیریت کشور استفاده نمی کنیم و سعی نکردیم که با مطالعاتی که انجام می دهیم و پیمایش های ملی و با رصد این مسائل، بتوانیم از نتایج آن در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های آینده استفاده کنیم.

نیازمند یک نظام نوآوری برای تعریف و تقسیم مسوولیت‌ها هستیم

معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی همچنین با بیان اینکه، هم اکنون سازمان ها و نهادهای مختلف بسیاری در حوزه پژوهش و فناوری فعالیت می کنند، مساله دیگر حوزه پژوهش در کشور را عدم تقسیم کار ملی در این حوزه دانست.

پورعابدی افزود: در همه جای دنیا این کثرت وجود دارد منتهی ما باید به منظور تعیین و تقسیم وظایف، کارکردها و مشخص شدن مسوولیت های هر یک از سازمان ها و نهادهای فعال در حوزه پژوهش و فناوری یک نظام نوآوری و فناوری منسجم تعریف کنیم.

وی بیان کرد: به نظر می رسد در برخی از قسمت ها، مدیریت و مکانیسم پژوهش و نوآوری به شکل مناسبی صورت نمی گیرد؛ برخی اقدامات در حوزه پژوهش و نوآوری ممکن است به شکل موازی انجام و برخی از قسمت ها نیز ممکن است مغفول و مورد بی توجهی واقع شود.

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاددانشگاهی معتقد است: با تقسیم پروژه های ملی و بزرگ پژوهشی بین چندین مرکز پژوهشی مختلف نقش هر سازمان و نهاد مشخص خواهد شد و هر واحد نقشی در پروژه خواهد داشت. این روند از موازی کاری ها جلوگیری می کند.

وی با ذکر مثالی به موفقیت‌آمیز بودن ساخت سیستم رانش واگن‌های مترو در اوایل سال جاری به عنوان پیچیده‌ترین قسمت قطار ملی در جهاد دانشگاهی و راه اندازی آن اشاره کرد و افزود: این یک کار ملی و های تک با مدیریت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بود. بخشی از این سیستم توسط جهاددانشگاهی ساخته شد اما سازمان های دیگر همچون مپنا و حدود هشت شرکت دانش بنیان نیز به صورت کنسرسیوم در این زمینه با جهاد همکاری داشتند و هر سازمان و شرکت روی یک بخش کار کرد. نتیجه این شد که اکنون یک رام قطار هفت واگنه مترو ساخته شد.

معاون پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی تصریح کرد: در کشورمان برای بسیاری از پروژه های دیگر نیز می توانیم به صورت مشترک کار کنیم.

پورعابدی با اظهار تاسف از اینکه با وجود زحمات فراوان و ساخت این واگن ها باز هم مدیرانی هستند که برای تامین آن چشم به انعقاد قرارداد با طرف های خارجی دارند، افزود: باید بپذیریم هرگونه تجهیزات بومی شده ممکن است در مرحله بهره برداری با نقایص و ایرادات کوچکی همراه باشد که این نیازمند صبر و فرصت دادن به جوانان خلاق کشور و حمایت از تولید داخلی است.

تقویت ارتباطات بین‌المللی پژوهش کشور را شکوفاتر خواهد کرد

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی، یکی دیگر از عوامل موثر در حوزه پژوهش را تقویت ارتباطات بین المللی دانست و افزود: همانطوری که تحریم برای خود مردم و مسائل روزمره آنها مشکل ایجاد کرده در حوزه پژوهش و فناوری نیز این مساله مسائلی را ایجاد کرده است.

پورعابدی افزود: هنگامی که سازمان ها و محققان ما نتوانند با مراکز علمی و پژوهشی معتبر دنیا ارتباطات بین المللی داشته باشند یا این ارتباط هزینه بر باشد، در حوزه پژوهش مشکل ایجاد خواهد شد.

وی ضمن تاکید بر تقویت هرچه بیشتر دیپلماسی علمی و ارتباطات بین المللی با مراکز علمی و پژوهشی معتبر دنیا، این مهم را به منظور به روز کردن محققان و پژوهشگران کشور و همچنین انجام تحقیقات و همکاری های مشترک در ایجاد نسل های آینده فناوری در داخل کشور بسیار اثرگذار دانست.

پورعابدی افزود: البته این ارتباطات بین المللی نباید به شکلی باشد که همه چیز خودمان را چشم بسته از خارج وارد کنیم و هیچ توجهی به توانمندی های داخل و نیروهای متخصص خودمان نداشته باشیم.

با همین بودجه کم پژوهشی هم می‌توان در رفع مشکلات کشور اثرگذار بود

معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی در ادامه در خصوص برخی صحبت ها مبنی بر پایین بودن بودجه حوزه پژوهشی کشور با تایید این موضوع در عین حال گفت: اینکه بودجه پژوهشی ما نسبت به سایر کشورهایی که بعضا به عنوان الگوی توسعه به آنها نگاه می کنیم رقم پایینی است، صحیح است اما به هرحال به نظر می رسد با همین اعتبار اندک حوزه پژوهش و فناوری نیز می توانیم با مدیریت صحیح بهره وری و اثربخشی بهتری داشته باشیم.

پورعابدی با اشاره به تورم سال های اخیر در کشور اظهار داشت: واقعا این بودجه ها و اعتبارات فعلی حوزه پژوهش و فناوری برای تکاپوی لازم به منظور انجام کارهای جدی و حرفه ای برای رفع موضوعات و چالش های جدی جامعه از طریق راه حل های دانش بنیان کافی نیست و شاید لازم باشد که ما بیشتر به این حوزه توجه کنیم.

ایران در تربیت نیروی متخصص به عنوان سرمایه اصلی پژوهش موفق بوده است

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاد دانشگاهی می گوید: حوزه پژوهش و فناوری کشورمان نسبت به سایر حوزه ها از رشد بسیار قابل قبولی برخوردار است. ایران در تولید منابع انسانی متخصص به عنوان بزرگترین سرمایه حوزه پژوهش بسیار موفق عمل کرده است به طوری که میزان فارغ التحصیلان دانشگاهی در مقاطع مختلف تحصیلی در مقایسه با قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از رشد ۷۰ برابری برخوردار بوده است.

وی در خصوص کیفیت دانش آموختگان دانشگاهی کشورمان و اینکه گفته می شود کیفیت فارغ التحصیلان دانشگاه ها پایین است، ضمن تایید این مهم به صورت نسبی تاکید کرد: البته هم اکنون بسیاری از فارغ التحصیلان کشورمان در بهترین شرکت های کشورهای پیشرفته دنیا صاحب شغل و جذب می شوند و این مهم بیانگر آن است که به لحاظ دانشی نیروهای انسانی مناسبی داریم.

پورعابدی افزود: در بخش عرضه نیروهای تحصیلکرده با کیفیت نه اینکه مشکلی نداریم اما قطعا دانشگاه های ما بهتر از شرایط فعلی می توانند نیروهای انسانی متخصص و روزآمدی تربیت کنند و مراکز پژوهش و فناوری کشورمان نیز قطعا بهتر می توانند از شرایط فعلی مثمرثمر باشند.

تفاوت حوزه پژوهش ایران و کشورهای پیشرفته در چیست؟

معاون پژوهش و فناوری سازمان جهاد دانشگاهی در پاسخ به این سوال که تفاوت اصلی حوزه پژوهش ایران با کشورهای پیشرفته چیست، بیان کرد: یکی از چالش ها و مشکلات کنونی که حوزه پژوهش کشور با آن دست و پنجه نرم می کند، نبود تقاضا برای محصولات فناورانه ای است که می تواند از سوی پژوهشگران و محققان طراحی، تولید و بومی سازی شود. متاسفانه در بخش تقاضا خیلی جنب و جوش و تقاضایی برای استفاده از این فناوری ها و دانش پژوهشگران کشورمان نمی بینیم.

وی با ذکر مثالی افزود: مادامی که بخش صنعت کشورمان در بخش های مختلف از جمله خودروسازی، فولاد، برق و نفت بخواهند با همان کارکردهای سالیان گذشته خود و با همان فناوری های وارداتی کار کنند، به طور حتم دیگر نیازی به سازمان ها و تشکیلات پژوهشی و متخصصان این بخش ها نیست.

پورعابدی گفت: تفاوت بخش پژوهش در کشورهای پیشرفته و ایران این است که آنجا طرف صنعت، منتظر نتایج پژوهش ها است چراکه اقتصاد آنها خصوصی است و شرکت ها و صنایع در رقابت با یکدیگر هستند و اگر یک شرکت خودروسازی نتواند در ساخت مدل جدید خود نوآوری و آپشن جدید داشته باشد، در فروش محصول خود با مشکل مواجه می شود و این مهم در ایجاد انگیزه در بین پژوهشگران و فناوران بسیار اثرگذار است.