اما و اگرهای ثبت خوشنویسی ایران در یونسکو

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، نشست رسانه‌ای انجمن خوشنویسان ایران با حضور استاد علی‌اشرف صندوق‌آبادی نایب رئیس انجمن، استاد علی شیرازی عضو شورای ارزشیابی، استاد عارف براتی مدیراجرایی، استاد میرحیدر موسوی عضو شورای عالی و رئیس کمیسیون فرهنگی انجمن و حجت‌الله مرادخانی پژوهشگر هنرهای‌سنتی و صنایع خلاق و جمعی از خبرنگاران حوزه هنرهای تجسمی ظهر روز چهارشنبه (٨ دی‌ماه) در محل این انجمن برگزار شد.  

در ابتدای این نشست گزارشی از تاریخچه و فعالیت‌های انجمن مشکلات ایجاد شده در دوران شیوع کرونا برای هنرمندان و اساتید و رکود در برگزاری نمایشگاه و فعالیت آموزشگاه‌ها خوشنویسی در کشور ارائه شد.

در دوران طلایی تاریخ خوشنویسی ایران قرار داریم

علی‌ اشرف صندوق‌آبادی گفت: انجمن خوشنویسان ایران با ۷۱ سال (تاسیس ۱۳۲۹) سابقه فعالیت به عنوان یک موسسه مستقل مردم نهاد در حوزه آموزش و ترویج هنر سنتی خوشنویسی ایران فعالیت می‌کند خوشنویسی هنری برخاسته از فرهنگ و تمدن تاریخ ایران زمین است.

وی افزود: انجمن خوشنویسان ایران یکی از تاثیرگذارترین انجمن های هنری نه فقط در ایران است حدود ۳۵۰ شعبه در داخل و خارج کشور فعالیت می‌کند و طیف وسیعی از علاقه‌مندان و دغدغه‌مندان این هنر را با خود همراه دارد.

نایب رئیس انجمن خوشنویسان ایران گفت: در چندین دهه تلاش کردیم از هنر مقدس خوشنویسی به عنوان میراث گرانبها به درستی حفاظت و تعمیق دهیم. امروز هنرمندان جوانی وارد این عرصه شده‌اند که آثار فاخر و درخشان موزه‌ای خلق کرده‌اند اکنون به همت و فعالیت گسترده اساتید و هنرمندان و مدرسان کشور با همه مشکلات، اما در کمال عشق و علاقه دوران طلایی تاریخ خوشنویسی ایران را سپری می‌کنیم.

صندوق‌آبادی گفت: و قتی در خط ثلث که عموما ترک‌ها میدان‌دار آن بودند،جوانان ایرانی در مسابقات جهانی خوشنویسان در این بخش هم رتبه‌های برتر و جوایز ویژه را کسب می‌کنند نشان از کارنامه عملکرد انجمن خوشنویسان ایران دارد.

وی تصریح کرد: با حدود چهار سال تلاش و پیگیری مستمر انجمن بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ۲۱ مهرماه به عنوان روز ملی خوشنویسی در تقویم رسمی کشور شد که البته شایسته است برای پاسداشت خوشنویسی یک هفته برنامه برگزار شود.  

صندوق آبادی گفت: انجمن خوشنویسان ایران دو رسالت دارد، اول حفظ گنجینه و میراث ارزشمند خوشنویسی و دوم ترویج و تعالی هنر خوشنویسی است که انجمن در هر دو بخش نقش زیادی داشته و اکنون در هر گوشه ایران انجمن شعبه دارد و از همه ظرفیت‌های تخصصی انجمن استفاده شده است که این هنر به صورت اصولی آموزش داده شود که نتیجه آن هنرمندان جوانی است که آثارشان از پیشکسوتان فاخرتر است.

عارف براتی مدیر اجرایی انجمن خوشنویسان ایران اظهار داشت: همه شعب انجمن در سراسر کشور دارای مجامع هستند که آخرین مجمع انجمن دو سال پیش در کیش برگزار شد که ارکان و هیات مدیره روسای استانی انجمن فعالیت خود را با قوت انجام می دهند.

علی شیرازی به حوزه جغرافیای فرهنگی ایران اشاره کرد و گفت: هنر، ادبیات و موسیقی و مشاهیر این حوزه ها، اکنون میراث و دستاورد مشترک ایران و همسایگان منطقه است اما بر مبنای تاریخی در محدوده تمدنی ایران قرار داشتند. هر کدام از این کشورها تلاش دارند هر کدام از این میراث را به نام خود ثبت کنند.

عضو شورای ارزشیابی انجمن خوشنویسی ایران گفت: ما تلاش می کنیم انواع خط و خوشنویسی را ثبت کنیم، اما متولی اصلی این امور دستگاه‌های دولتی مانند وزارت میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و کمیسیون ملی یونسکو-ایران هستند که موفقیت در ثبت آثار به عضویت و وزن و قدرت تاثیرگذاری در ارکان و کمیته‌های مجامع بین‌المللی فرهنگی مانند یونسکو مرتبط است.

وی گفت: ایران فرهنگی اگر اکنون جایگاهی در جهان دارد به واسطه گذشته و سابقه فرهنگی تاریخی و تمدنی پررنگ و معتبر و همچنین فعالیت چند دهه اخیر اساتید و هنرمندان شاخص در حوزه‌های مختلف فرهنگی و هنری است؛ در مجامع جهانی هنر ایران را مجزا می‌بینند.

انجمن خوشنویسان خانه دوم ما است

میرحیدر موسوی بابیان اینکه انجمن خوشنویسان خانه دوم ماست، گفت: تقریبا هر شهری که فرمانداری دارد انجمن تاسیس شده و خوشنویسی در سراسر ایران گسترش یافته است. برگزاری نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و جشنواره در استان‌های مختلف در چند دهه گذشته در رشد و شکوفایی خوشنویسی تاثیر گذاشته است. خوشنویس جوان ایران بسیاری آثار ارزشمندی تولید کرده اند که با هنرمندان دهه ۳۰ و ۴۰ قابل مقایسه نیست.

رئیس کمیسیون فرهنگی انجمن خوشنویسان اظهار داشت: ۶ دوره دوسالانه در قزوین برگزار شد و اخرین دوره هم دو ماه پیش بود. در مجوع یک هزار و ۱۴۱ اثر به دبیرخانه این رویداد ارسال شد و با رویکرد کیفیت گرایی ۲۰۰ اثر به نمایشگاه راه پیدا کرد و بخش حضوری خوشنویسی اصیل ایرانی در سراسر کشور برگزار شد.

وی تاکید کرد: همه بزرگان خوشنویسی از دوره تیموری برای حفظ خوشنویسی تلاش کرده‌اند و اکنون که به ما رسیده مکلف هستیم در اعتلای آن بکوشیم و نسل‌های بعد خود منتقل کنیم.

ارسال یک‌مترمکعب مستندات برای تدوین پرونده ثبت برنامه خوشنویسی

یکی از محورهای اصلی این نشست به ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران» در یونسکو روند مستندسازی و تدوین پرونده و نقش انجمن خوشنویسان اختصاص داشت.

صندوق‌آبادی درباره نقش انجمن خوشنویسان در تدوین برنامه پاسداری خوشنویسی گفت: انجمن به لحاظ ساختاری و تشکیلاتی امکان ورود به عرصه بین‌المللی برای ثبت جهانی ندارد و هیج ارتباطی هم با روند ثبت خوشنویسی در یونسکو نداشت، فقط برای تدوین پرونده برنامه خوشنویسی به اندازه یک‌مترمکعب مستندات از کتاب و مقاله و نمونه اثر را برای تدوین‌کنندگان این پرونده ارسال کردیم.

نایب رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان گفت: ما فقط متقاضی و مطالبه‌گر هستیم و همواره دغدغه خوشنویسان را به مسئولان مربوطه بیان و پیگیری کنیم و ما تقاضا و تاکید کردیم که باید حافظ میراث ملموس و ناملموس و تاریخ و تمدن ایران باشیم؛ انجمن در این ۷۰ سال حفاظت و ترویج و رشد خوشنویس تکالیف خود را انجام داده است.

از ابتدا متقاضی و خواستار ثبت (جهانی)خط نستعلیق و شکسته نستعلیق از وزارتخانه‌های فرهنگ، علوم، میراث فرهنگی بودیم و کمیسیون ملی یونسکو ابزار تشکیلاتی ثبت جهانی آن را دارد.ما رابطه خوبی با وزارت فرهنگ داریم، با میراث‌فرهنگی برای ثبت ملی شیوه میرعماد و استاد امیرخانی و گنیجینه‌های زنده بشری همکاری کردیم و امیدوارم ثبت این برنامه پایه‌ای برای ثبت جهانی خط نستعلیق و شکسته نستعلیق و نسخ و ثلث ایرانی باشد.

صندوق‌آبادی از برنامه رقص قلم در مشهد تشکر کرد و تصریح کرد: از کمیسیون ملی یونسکو درخواست کردیم گزارشی را از ابتدای روند تدوین تا ثبت نهایی پرونده برنامه پاسداری خوشنویسی در اختیار بگذراند که ابهام‌ها رفع شود. موضوع خوشنویسی به عنوان یک عنصر مشترک در بخش عربی ۱۶ کشور و همچنین در ترکیه ثبت شده است. ایران ۱۴۰۰ سال سابقه خوشنویسی دارد، ترکیه بعد از قرن دهم به واسطه ایرانیان کارهایی را در زمینه خوشنویسی انجام داده است، همه این کشورهای همزمان درخواست ثبت داشته‌اند.

نایب رئیس شورای عالی انجمن خوشنویسان تاکید کرد: خوشنویسی در جامعه ما در زندگی مردم در نمادهای شهری و مولفه فرهنگی جاری و ساری است و با قرن‌های قبل خیلی تفاوت کرده است. باید مشخص شود مرز خوشنویسی کشورهای عربی و ترکیه با خوشنویسی اسلامی کجاست و چگونه تفکیک می‌شود. البته پیشنهاد کردیم کمیته تخصصی علمی با حضور نمایندگان همه نهادهای مسئول در تدوین پرونده و همچنین اساتید دانشگاه تشکیل شود تا دستاورد ثبت برنامه پاسداشت خوشنویسی به عنوان یک گنجینه ارزشمند بررسی و به افکار عمومی توضیح داده شود.

وی گفت: همه دستگاه‌های فرهنگی آموزشی و هنری باید به میدان بیایند و حفاظت و ترویج خوشنویسی را اولویت قرار دهند. باید آموزش هنر خوشنویسی در نظام آموزشی و مدارس گسترش یابد تا هویت و شناسنامه فرهنگی ما حفظ شود.

شیرازی درباره برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی ایران گفت: در برخی رسانه‌ها عنوان شد که خوشنویسی ثبت جهانی شده است که با اصل موضوع مغایرت دارد زیرا برنامه پاسداری ثبت شده است. با توجه تنها بودن ما در محافل بین‌المللی باید از مسئولان این کار تشکر کرد. البته امیدواریم که با کمک رسانه‌ها مطالب در افکار عمومی به گونه‌ای مطرح شود که دست انجمن بازتر شود تا بتواند گام‌های اثربخش‌تری را بردارد.

برنامه ملی پاسداشت خوشنویسی ضروری است

حجت‌الله مرادخانی مدرس دانشگاه پژوهشگر هنرهای سنتی و صنایع‌خلاق در انتقاد از انتشار اخبار مربوط به ثبت جهانی خوشنویسی، گفت: نقد اصلی که به این موضوع وجود دارد، اینکه ثبت خوشنویسی ایران به عنوان عنصر فرهنگی ناملموس با پذیرش برنامه پاسداری خوشنویسی بسیار متفاوت است این موضوع در گزارش رسمی در سایت یونسکو وجود دارد که عنوان آن «برنامه خوب حفاظت از هنر خوشنویسی ایران» است.

وی با بیان اینکه طبق گزارش یونسکو تاکنون ۲۹ برنامه خوب حفاظتی پذیرفته و ثبت شده تصریح کرد: یکی از این برنامه از طرف ایران مطرح شده است در حالی که  در جلسه اخیر یونسکو پرونده کشورهای عربی «دانش‌ها، مهارت‌ها و برنامه‌های و اقدامات خوشنویسی عربی » در پرونده ای مشترک با حضور ۱۶ کشور عربی ثبت شده و  ترکیه هم «حسن خط هنر خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی» را مستقل  ثبت کرده است، اما هنر خوشنویسی ایران مستقل ثبت نشده است.

پژوهشگر هنرهای سنتی تصریح کرد: ما باید اول برنامه ملی پاسداری خوشنویسی داشته باشیم، باید نسخه‌ای از این سند ملی که مصوب یک نهاد بالادستی مانند شورای عالی انقلاب فرهنگی با اهداف، برنامه و چشم‌انداز مشخص وجود داشته باشد. همچنین در پرونده‌ای هم که برای یونسکو ارسال شده شرح اقدامات ارزشمند انجمن خوشنویسان در قالب برنامه ارسالی و اقدامات دستگاه‌های متولی در کشور مشخص نیست.

مرادخانی توضیح داد: عبارت «در ایران / in Iran» عبارت دقیقی برای ترجمه عنوان این پرونده نیست، باید کمیسیون ملی یونسکو- ایران شفاف موضوع را برای افکار عمومی توضیح دهد که برنامه‌های ارسالی کشورها یا در بخش «برنامه‌های ضروری میراث‌های ناملموس در خطر» یا در بخش «عناصر فرهنگی» یا در بخش «برنامه‌های خوب حفاظتی» مطرح می شوند که ایران در این دوره در همین بخش سوم پرونده خوشنویسی را ارائه کرده و در کمیته بین‌الدول صرفا «پذیرفته شده» تا به عنوان یک تجربه خوب مورد استفاده سایر کشورها قرار گیرد.

پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر خوشنویسی» چطور در یونسکو ثبت شد؟

به گزارش ایرنا، پنج شنبه ۲۵ آذر ۱۴۰۰ (۱۶ دسامبر ۲۰۲۱) اعلام شد که «کمیته بین‌­­الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» (The Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage) در شانزدهمین اجلاس خود که به شکل برخط (آنلاین) از پاریس اجرا میشد، «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» (National programme to safeguard the traditional art of calligraphy in Iran) را در «فهرست اقدامات پاسدارانه خوب یونسکو» (The List of the Register of good safeguarding practices) ثبت کرد.

این خبر، موجب شد بستری برای پرداختن به اهمیت میراث فرهنگی ناملموس و نیز ابعاد پرونده مذکور فراهم شود.
در پرونده فوق ذکر شده «سنت خوشنویسی همواره با عمل نوشتن در تاریخ قلمزنی ایران مرتبط بوده» (The tradition of calligraphy has always been associated with the act of writing in the history of Iranian penmanship) که تحولاتی مانند رواج صنعت چاپ، تایپ رایانه‌­ای رو به افول رفت. اما از سال ۱۹۸۵ میلادی تصمیم گرفته شد با تدوین یک برنامه­­ ملی (با چشم­ انداز ۴۰ ساله تا ۲۰۲۵ میلادی)، توسط مراجع دولتی و غیردولتیِ پیش­گفته، از این اتفاق جلوگیری شود.

پرونده مزبور با ذکر این‌که «هنر خوشنویسی در میان مجموعه هنرهای سنتی ایران» قرار دارد و «هنر و مهارت خوشنویسی در شمار میراث فرهنگی ناملموس ایران است که قدمتی بسیار طولانی دارد» نگرانی برای «صیانت از سنت خوشنویسی ایران» را دغدغه جدی برای همه دست اندرکاران علم، ادب و هنر همچنین مردم ایران به شمار آورده و اجرای این برنامه را در راستای حفظ سنت خوشنویسی برشمرده است.

تدوین­گران پرونده کشورمان خاطر نشان کرده‌­اند «با توجه به وجود این سنت در سایر کشورها، به خصوص کشورهای عربی و اسلامی» توجه به این میراث ناملموس می­تواند ضامن احترام به فرهنگ­‌ها، دوری از تعصبات، تعامل فرهنگی میان کشورها به ویژه کشورهای عربی و اسلامی، احترام به تنوع فرهنگی و تقویت خلاقیت و... شود که هم راستا با اهداف کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس است.

این پرونده اقدامات و رویدادهایی مانند آموزش همگانی، انتشار جزوه و نشریه، احیای سنت استاد – شاگردی در آموزش خوشنویسی، طراحی فونت‌های جدید بر اساس خط سنتی برای کتاب­‌ها، ساماندهی صدور مجوز، ارتباط مستمر با مدارس و تدوین برنامه­ درسی هنر، راه‌­اندازی رشته خوشنویسی در مقاطع متوسطه، کارشناسی و کارشناسی ارشد، استفاده از خوشنویسی در طراحی لباس و جواهرات، استفاده هنرمندان تجسمی از خوشنویسی در آثار خود، برگزاری نمایشگاه، اختصاص بیمه و کمک مالی به هنرمندان برگزیده این عرصه را در کنار مجموعه تلاش‌­های هنرمندان خوشنویس ایرانی، از جمله تلاش‌ها و نتایج برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران ذکرکرده که موجب شده نه تنها خوشنویسی دیگر صرفاً به جمعی محدود و دوران گذشته نباشد، بلکه خوشنویس بودن یک امتیاز برای افراد به شمار آید؛ امری که منطبق با یکی از اهداف مهم این برنامه ملی یعنی ترویج استفاده مناسب از سنت خوشنویسی مطابق با شرایط زندگی جدید است.

این پرونده با ذکر اینکه «سنت خوشنویسی ایران در انواع مختلف خطوط آن از جمله خط نستعلیق، که سابقه­‌ای غنی در ایران دارد، باید به عنوان میراث فرهنگی ناملموس و نمونه‌­ای از هنر سنتی ایرانی – اسلامی تلقی شود» ابراز امیدواری کرده «کشورهای دارای سنت خوشنویسی به ویژه کشورهای اسلامی و عربی در صورت تمایل می­‌توانند از تجربیات معرفی شده در این برنامه استفاده» کنند.