خراسان رضوی، میزبانی سربلند برای پلنگ ایرانی

پلنگ ایرانی هم اکنون در لیست قرمز اتحادیه  بین المللی حفاظت از طبیعت(red list ) طبقه‌بندی شده و در کنار اردک سرسفید جزء گونه‌های در معرض خطر یا (ENDANGERED)  به شمار می‌روند.

پلنگ و یوزپلنگ دو گونه چتر هستند و گونه چتر یا سایبان Umbrella Species به جانداری گفته می‌شود که حضورش در یک محیط برای سایر گونه‌ها جنبه حمایتی دارد. به عبارت دیگر این گونه‌ها با دارا بودن گستره خانگی وسیع و نیازهای زیستگاهی گسترده با سایر گونه‌ها همپوشانی زیستگاهی داشته و اگر در حفاظت از آنها گام برداریم، سایر گونه‌ها به طور غیر مستقیم حفظ می‌شوند و پلنگ و یوزپلنگ آسیایی هم به عنوان دو گونه چتر شناخته می‌شوند و حمایت از آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است.

ایران، آخرین امید پلنگ در غرب آسیا

در سال ۲۰۰۵ برآورد شد که کمتر از هزار و ۳۰۰ قلاده پلنگ در غرب آسیا درمحدوده‌ای که قفقاز، ترکمنستان، جنوب روسیه، پاکستان، افغانستان و ایران را در برمی‌گیرد، زیست می کنند. نکته قابل توجه آن است که حداقل ۶۰ تا ۷۰ درصد این جمعیت، در داخل مرزهای ایران هستند و ایران بدون شک آخرین قلمرو زیست برای پلنگ ایرانی در غرب آسیا به شمار می‌رود.

بیش از ۳۰ درصد جمعیت پلنگ در ایران، در شمال شرقی کشور وجود دارد، استانهای خراسان رضوی و شمالی، گلستان، مازندران و سمنان هنوز بیش از بسیاری از دیگر استانها پلنگ دارند. در جنوب، استان فارس را باید پرجمعیت ترین استان کشور در نیمه جنوبی کشور دانست. در جنوب شرقی کشور هم اطلاعات بیشتری درخصوص وضعیت و پراکنش پلنگ در استان پهناور سیستان و بلوچستان در سالهای اخیر به دست آمده است و حداقل پنج منطقه در سراسر این استان، زیستگاه پلنگ است.

در شمال شرقی ایران، آذربایجان شرقی متراکم‌ترین استان از حیث وجود پلنگ است و منطقه کیامکی شناخته شده‌ترین زیستگاه پلنگ در این استان است همچنین در مرکز ایران، شهرستان بافق یزد معتبرترین زیستگاه این گربه‌سان در میان استانهای کویر مرکزی مانند اصفهان و یزد است.

ولی اطلاعات موجود درباره بزرگترین گربه‌سان ایران از غرب کشور بسیار ضعیف است. درباره پلنگ کرمانشاه و کردستان کمتر سخن گفته شده و به نظر می‌رسد ایلام از این نظر اطلاعات بیشتری را در دسترس دارد. در جنوب، استانهای هرمزگان، بوشهر و خوزستان، پیش از آن که آخرین انشعابات زاگرس وارد جلگه های ساحلی شوند می‌توان آثاری را از پلنگها رؤیت کرد.

در مجموع، شاید به جرأت بتوان گفت که اکثر مناطق کوهستانی و جنگلی کشور زیستگاه پلنگ بوده و هست و تقریبا تمامی استانهای کشور در حوزه پراکنش این جانور قرار دارند.

نحوه شناسایی پلنگ ها

هیچ ۲ پلنگی را نمی توان یافت که خال‌های روی بدن و یا صورتشان با هم یکسان باشد دقیقا مانند اثر انگشت انسان‌ها که در هیچ ۲ فردی یکسان نیست. در واقع، یکی از راه‌های تشخیص پلنگ‌های مختلف در طبیعت از یکدیگر، استفاده از همین خال‌هاست که هر کدام برای هر پلنگی اختصاصی است.

خالهای روی پوزه، اطراف سبیل، پیشانی، زیر چشم و زیر چانه و همچنین خالها و الگوی رنگهای روی شکم بهترین و کارآمدترین روش برآورد جمعیت پلنگها در طبیعت است به طوری که از وسیله خاصی بنام دوربین تله‌ای برای این منظور استفاده می‌شود.

این دوربینها نسبت به هر جانوری که از مقابلشان حرکت می‌کند، حساس بوده و از آن عکس می‌گیرند. تصویرهای متعددی که در یک دوره در یک زیستگاه گرفته می‌شود، مورد بررسی قرار گرفته و خالهای پلنگها با یکدیگر تطبیق داده می‌شود تا مشخص شود چند قلاده پلنگ در منطقه هدف، زندگی می کنند.

پلنگها جانورانی ساکت و بی سر و صدا هستند و به صورت مخفی‌کارانه زندگی می‌کنند. این جانور به طور شگفت انگیزی در مناطقی که بعید به نظر می‌رسد جانوری با چنین جثه‌ای بتواند مخفی شود می‌تواند خود را به سادگی از نظرها پنهان کند.

غذای این جانور می تواند هر چیزی باشد. در هر جایی می‌تواند پناه بگیرد، از بوته‌های پراکنده تا غارهای کوچک. در صحرای کالاهاری پلنگها در هر ۱۰ روز فقط یک بار برای نوشیدن آب به آبشخورها می‌آیند. با این که به نظر نمی رسد برای زندگی در برف سازگار باشند، در چین و روسیه پلنگها در دمای پایین‌تر از صفر درجه به مدت طولانی دوام می‌آورند. ۲ عامل اصلی برای پلنگها در هر جایی می تواند محدودکننده باشد که شامل حضور رقبا و انسان می شود.

خراسان رضوی و میزبانی شایسته از پلنگ

خراسان رضوی با وسعتی معادل بیش از ۱۱ میلیون هکتار در شمال شرق کشور واقع شده است که بلندترین ارتفاع آن قلۀ بینالود با سه هزار و ۲۱۱ متر ارتفاع و پست‌ترین نقطه آن دشت سرخس است ؛ اختلاف ارتفاع سه هزار متری و وجود کوهستانهای سرد تا مناطق کویری و کم ارتفاع و رودخانه های دائمی و فصلی، مهم ترین علل تنوع زیستی در این استان است.

سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در این خصوص گفت:وجود توپوگرافی خاص و اقلیم متنوع باعث شده که این استان تمامی هشت گونه گربه سان موجود در کشور را در خود جانمایی و میزبانی کند به طوری که برای گونه پلنگ یکی از بهترین استانهای موجود در کشور است.

مهدی اله‌پور افزود: هر چند پارک ملی تندوره در شهرستان درگز به دلیل همین جایگاه و میزبانی به عنوان بهشت پلنگ‌های ایران نام‌گذاری شده است اما می‌توان با اطمینان خاطر اعلام کرد که در تمامی شهرستانهای این استان گونه پلنگ ثبت شده است.

وی اضافه کرد: مناطق شمال و شمال شرق، شرق و مرکزی استان خراسان رضوی شرایط ایده آل‌تری نسبت به مناطق غربی و جنوبی این استان برای زیست پلنگ دارند اما نمی توان در مورد جمعیت این گونه اظهار نظر دقیقی کرد به دلیل این که نحوه فعالیت این گونه، شب‌زی بوده و سرشماری دقیقی در خصوص جمعیت آن انجام نشده است.

او در خصوص عوامل موثر در عدم امکان سرشماری پلنگ در خراسان رضوی گفت: شب زی بودن این گونه ارزشمند، قلمروطلبی‌گونه، زیرکی و قدرت استتار بالای پلنگ از جمله این عوامل است اما می توان گفت در تمامی مناطق تحت مدیریت این اداره کل در سطح استان گونه پلنگ ثبت و حضور آن مورد تایید است.

عوامل اصلی تهدید پلنگ
سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تخریب و تقطیع زیستگاهها، وجود بیش از حد دام مازاد در مناطق حساس، وجود لاشه های مسموم، احاطه شدن زیستگاه‌ها با مناطق مسکونی و محل‌های فعالیت انسان، تلفات جاده‌ای پلنگ، خشکسالی‌های مکرر، شکار بی رویه در سال های اخیر و شکار متعدد طعمه‌های پلنگ را مهمترین عواملی دانست که نسل پلنگ را در ایران تهدید می‌کنند.

اله پور عوامل موثر در حفاظت از جمعیت این گونه در معرض انقراض را حفاظت از گونه های طعمه، اجرای برنامه جبران خسارت، شناسایی زیستگاه‌های دارای ظرفیت حضور این گونه برای انجام اقدامات حفاظتی و خروج دام از مناطق حفاظت شده دانست.

وی در خصوص میزان تلفات پلنگ در استان نیز اظهار کرد: آمار دقیقی در این خصوص در دسترس نیست و دلیل آن هم این است که بیشتر کشتار پلنگ در حالت مخفی و دور از چشم ماموران یگان حفاظت اتفاق می‌افتد اما در طول مدت گذشته از سال جاری تا کنون تعداد ۲ قلاده پلنگ زخمی در استان پیدا شده است که متاسفانه به رغم تلاشهای انجام شده هر ۲ مورد تلف شده‌اند.

حفظ زیستگاه‌های طبیعی،بهترین راه حمایت

سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در خصوص مهمترین اقدامات اداره نظارت بر حیات وحش خراسان رضوی در خصوص حمایت گربه سانان اظهار کرد: در این راستا نقشه راه حفاظت گربه سانان ایران با همکاری گروه متخصصین گربه سانان اتحادیه بین‌المللی حفاظت طبیعت سازمان ملل در قالب ۹ رویکرد مدیریتی،آموزشی و تحقیقاتی تدوین شده است.

اله‌پور افزود: این نقشه راه، برنامه جامعی است در خصوص حفاظت و مدیریت گربه سانان که در حال حاضر در مرحله اجراست و بسیاری از سیاست‌گذاری‌ها و اولویت‌های آموزشی، پژوهشی، حفاظت و پایش گربه سانان بر اساس این طرح در حال پیگیری و انجام است.

وی ادامه داد: ایجاد بانک اطلاعات گربه‌سانان به منظور ثبت اطلاعات و رکوردهای مشاهدات و مرگ و میر آنان، تعیین مکانها و نقاط حادثه خیز جاده‌ای در استان، نصب و به کارگیری دوربین‌های تله‌ای در مناطق تحت مدیریت، تعیین نقاط ورود دام به مناطق تحت مدیریت،نصب گردنبندهای ماهواره‌ای‌ روی پلنگهای بالغ برای بررسی جا به جایی و مهاجرت آنها، ارزیابی تعامل پلنگ و جوامع محلی درسطح روستاهای پیرامون مناطق مورد مطالعه از جمله برنامه‌های مهم حمایتی از این گونه در استان خراسان رضوی است.

او اضافه کرد:برنامه‌ریزی برای آموزش و توانمندسازی محیط‌بانان، جلب مشارکت و حمایت مردم محلی، حمایت از برنامه جبران خسارت در خراسان رضوی و گردآوری و گزارش دهی دقیق و صحیح تلفات در استان و به روز رسانی مرتب آن از دیگر برنامه‌های حمایتی است.

ویژگیهای ظاهری

طول سر و بدن پلنگ ایرانی بین ۱۱۰ تا ۱۸۰ سانتی متر ، طول دم ۶۰ تا  ۱۰۰ سانتی متر ، ارتفاع بدن ۴۵ تا ۷۸ سانتی متر و وزن ۳۵  تا ۹۰ کیلوگرم است .

این گونه ارزشمند در معرض انقراض دارای جثه‌ای بزرگ ، بدنی عضلانی و قابل انعطاف، سری پهن، دست و پایی کوتاه با پنجه‌هایی بسیار قوی است . سطح بدنش پوشیده از موهای نرم و کوتاه به رنگ کرم نخودی است که در قسمتهای زیرین بدن کم رنگتر می‌شود. بدن این گونه پوشیده از خالهای گرد و توخالی شبیه گل است که در گونه نر و ماده هم شکل هستند.

وضعیت حفاظتی

نام پلنگ هم اکنون در زمره گونه‌های حمایت شده سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. شکار غیر مجاز پلنگ و طعمه های آن ، تغذیه این حیوان از لاشه‌های مسموم، تله گذاری و تصادفات جاده‌ای از مهم ترین عوامل کاهش جمعیت این گربه‌سان در ایران است.

زیرگونه پلنگ  در خطر انقراض طبقه بندی شده است و حفاظت از آن به خصوص در محیطی خارج از مناطق حفاظت شده که جمعیت طعمه‌های طبیعی در آن به شدت کاهش یافته، نیازمند برنامه ریزی جدی مورد نظر و تاکید صاحبنظران و کارشناسان است.

پلنگ یکی از ۳۷ گونه گربه سانان دنیا محسوب می‌شود. اعضای این خانواده در تمام نقاط جهان به جز استرالیا، قطب شمال و قطب جنوب زندگی می‌کنند. در گذشته در ایران ۱۰ گونه گربه‌سان زندگی می کردند که با انقراض شیر ایرانی و ببر خزر، امروزه پلنگ، بزرگ جثه‌ترین گربه‌سان کشور محسوب می شود.