راهکارهای علمی ضرورتی برای رفع مشکلات دامپروری سنتی در گلستان

 گلستان در سال‌هایی که باران کافی بر اراضی زراعی و مراتع می‌بارید شاهد رونق حرفه دامپروری و نگهداری دام سبک (گوسفند و بز) تا ۲.۵ میلیون راس بود اما کاهش بارندگی و آغاز دوره خشکسالی در چند سال گذشته به کاهش ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار راسی این دام ها منجر شد و  ادامه فعالیت دامداران سنتی استان را با سختی‌ زیاد همراه کرد.

خشکسالی‌ چند سال اخیر سبب دشواری شدید برای تامین علوفه مورد نیاز دام‌های سبک و سنگین گلستان و نیز گرانی و چند برابر شدن قیمت علوفه و نهاده‌های مورد نیاز تغذیه دام شده و در این شرایط سخت، دامداران این استان شمالی برای ادامه حیات حرفه دامپروری به تامین علوفه و حمایت‌های بیشتر دولت احتیاج دارند.

به گفته رحمت الله سمیعی، معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهادکشاورزی گلستان هم اکنون این استان یک میلیون و ۷۰۰ هزار راس دام سبک (گوسفند و بز) و ۳۰۰ هزار راس دام سنگین (گاو و گوساله) دارد که حیات بخش عمده (۷۰ تا ۸۰ درصد) شمار دام‌های سبک استان به سیستم مرتع بستگی دارد.

استان گلستان افزون بر ۸۰۰ هزار هکتار مرتع دارد که 75 درصد آن را مراتع درجه ۲ و ۳ تشکیل می‌دهند ضمن اینکه به سبب خشکسالی‌های چند سال اخیر بخش قابل توجهی از این مراتع نیز فاقد رشد علوفه شدند و همین امر مشکلاتی را برای ۲۰ هزار بهره‌بردار آن به خصوص دامداران و عشایر مناطق شمالی استان ایجاد کرده است. 

کارشناسان مراکز آموزش عالی گلستان برای برون رفت از مشکلات ایجاد شده دامپروری سنتی استان، راهکارهایی پیشنهاد کردند که بکارگیری آن در برنامه‌های کوتاه، میان و بلند مدت می‌تواند خطر نابودی حرفه دامپروری در این استان شمالی را از بین ببرد یا حداقل آن‌را کاهش دهد. 

استفاده از راهکارهای علمی و اجرایی به منظور تغییر شیوه دامداری از سنتی به صنعتی، اصلاح نژاد دام، احیای مراتع، جایگزین کردن کشت علوفه در اراضی زراعی کم بازده به جای کشت غلات و استفاده از روش‌های جایگزین و کم هزینه در تغذیه دام از جمله راهکارهایی است که به اعتقاد کارشناسان می‌تواند به بهبود وضعیت حرفه دامپروری در استان گلستان کمک کند.

شرایط بحرانی پرورش گوسفند و بز در گلستان

عضو هیات علمی گروه علوم دامی دانشگاه گنبدکاووس معتقد است که شرایط پرورش دام سبک (گوسفند و بز) در مناطق روستایی و عشایری گلستان بحرانی است و زنگ نابودی هزاران شغل مولد در این حوزه به صدا درآمده و باید برای برون رفت آن چاره اندیشی اصولی صورت گیرد.

آشورمحمد قره‌باش در گفت و گو با ایرنا افزود: دامپروری بخصوص پرورش گوسفند و بز در گلستان از گذشته در بین جوامع روستایی و عشایری استان دارای اهمیت اقتصادی و اجتماعی زیادی بود و به ایجاد هزاران شغل مولد و تولیدی پایدار منجر می شد.

وی اضافه کرد: گلستان به دلیل تنوع اقلیمی، برخورداری از مراتع طبیعی، مزارع کشت علوفه، نیروی انسانی و سرمایه‌گذاری صورت گرفته در بخش‌های مختلف زنجیره تولیدات دامی از جمله کارخانجات خوراک دام، ظرفیت‌ مناسبی برای افزایش و بهبود کیفیت تولیدات دامی و در نتیجه افزایـش بهره‌وری بخش پرورش دام دارد.

قره باش با بیان اینکه پرورش گوسفند و بز در گلستان اغلب به شیوه‌ سنتی عشایری و روستایی انجام می‌شود و پرورش صنعتی این دام‌ها توسعه چندانی ندارد، افزود: در اثر انباشته‌شدن مشکلات ریز و کلان سیستم دامداری سنتی استان طی چند دهه گذشته، بازده اقتصادی گله داری کاهش یافته و در اغلب خانوارهای عشایری و روستایی نیز اشتیاق و انگیزه ادامه این حرفه کم رنگ شده است.

وی ادامه داد: به دلیل مشکلات اقتصادی سال‌های اخیر، بخصوص تحریم‌ اقتصادی و از طرف دیگر خشکسالی شدید، پرورش گوسفند و بز در بیشتر نقاط ایران از جمله گلستان در شرایط بسیار بحرانی قرار گرفته و اگر در اسرع وقت متولیان امر اقدامات حمایتی لازم را انجام ندهند هزاران شغل مولد بخش دامپروری در خطر نابودی دائمی و غیر قابل برگشت قرار می‌گیرند.

عضو هیات علمی گروه علوم دامی دانشگاه گنبدکاووس، کمبود آب شرب دام به‌دلیل توسعه نیافتن آبخوان داری، ایجاد آب بندان‌ها و مخازن جمع آوری آب باران در منطقه، تخریب مراتع طبیعی با بوته‌کنی برخی گیاهان شور این منابع خدادادی مانند "خارشتر، سالسولا، درختچه های گز و درمنه"، توسعه اندک کشت علوفه پرمحصول و مناسب شرایط اکولوژیکی منطقه و بازده پایین دام‌های بومی به سبب نبود برنامه‌های اصلاح نژادی و استفاده نکردن از روش‌های علمی در پرورش دام سبک را از جمله مهمترین مشکلات دامداران روستایی و عشایر گلستان برشمرد.

قره باش، ثبات نداشتن شرایط بازار دام و فرآورده‌های آن، نبود زنجیره تولید و سیستم خرید تضمینی دام و محصولات دامی، اطلاعات علمی و فنی پایین دامداران سنتی، نبود شرکت‌های تعاونی و تشکل‌های صنفی فراگیر دامداران عشایری و روستایی و برخی مشکلات امنیتی و افزایش سرقت دام را از دیگر مشکلات پرورش دام سبک در گلستان ذکر کرد و گفت: مجموعه این مشکلات در کنار توسعه نکردن به کشت علوفه پرمحصول و مناسب شرایط اکولوژیکی منطقه، سبب کمبود و گرانی علوفه دام و افزایش هزینه تولید محصولات دامی در استان همانند دیگر مناطق کشور شده است.

وی اضافه کرد: کمبود اقلام علوفه‌ای و تغذیه‌ای دام و گرانی آن به دلائل مختلف از جمله خشکسالی، درسال‌های اخیر سبب شده تا جمع آوری علوفه مراتع با بوته‌کنی گیاهان شور مانند "خارشتر، سالسولا، درختان گز و درمنه" انجام شود که این مساله سبب انقراض پوشش گیاهان بومی مراتع شمالی گلستان و در ادامه فرسایش خاک و افزایش خطرات زیست محیطی از جمله بیابانی شدن و هجوم ریز گردها به این استان شده است.

این استاد دانشگاه گنبدکاووس ادامه داد: همچنین به دلیل گرانی قیمت علوفه دام در سال‌های اخیر کشاورزان کاه غلات مزارع را به طور کامل از سطح خاک برداشت می کنند درحالی که در گذشته کاه‌های مزارع به‌عنوان "پس‌چر" تا ۶ ماه خوراک گوسفند و بز را تامین می‌کرد اما اکنون از چرخه خارج شده و مشکلات دامداران را افزایش داده است.

قره باش گفت: برای کاهش مشکلات حوزه دامپروری و توسعه پرورش گوسفند و بز در گلستان در وهله باید هماهنگی و همگرایی ارگان‌های اجرایی از جمله جهاد کشاورزی، عشایری، دامپزشکی، شرکت‌های تعاونی‌ و سازمان‌های مردم نهاد با مراکر علمی و تحقیقاتی بیشتر شود.

وی افزود: در مرحله بعد ترویج شیوه‌های نوین و علمی پرورش گوسفند و بز به کمک دامداران پیشرو، توسعه و ترویج کشت علوفه در دیم زارهای کم بازده، استفاده از روش‌های مناسب عمل آوری و غنی سازی محصولات فرعی مزارع، باغات و صنایع کشاورزی، اصلاح و احیای مراتع به روش‌های علمی، در دراز مدت، اصلاح نژاد دام‌های بومی و افزایش بازده تولیدی آنها (چند قلوزایی)، حمایت از توسعه واحدهای صنعتی و نیمه صنعتی، حمایت از شرکت‌های تعاونی و تشکل‌های صنفی و نیز تامین اعتبارات حمایتی می تواند به رفع مشکلات حوزه پرورش دام گلستان کمک کند.

استفاده از اقلام غذایی جایگزین برای دام سبک

همچنین دیگر عضو هیات علمی گروه علوم دامی دانشگاه گنبدکاووس و متخصص تغذیه دام به ایرنا گفت: باتوجه به شرایط اقلیمی ایران و وقوع پدیده خشکسالی و از بین رفتن علوفه مراتع، ادامه و رونق دامپروری کشور وابسته به دام‌های سبک از جمله گوسفند و بز است اما تامین اقلام خوراکی این بخش مثل سایر بخش‌های دامپروری با چالش جدی مواجه خواهد بود.

فرزاد قنبری افزود: محدودیت زمین برای توسعه مراتع جدید و طبیعی و اولویت زمین‌های موجود برای کشت‌های استراتژیک مانند غلات جهت تامین مصارف انسانی، سبب شده تا در تامین اقلام و جیره خوراکی برای دام با مشکل مواجه شود ضمن اینکه گرانی علوفه و کمبود آن از یک طرف و موانع واردات این اقلام به سبب تحریم‌ها و مشکلات ارزی از طرف دیگر این مشکلات را دوچندان کرده است.

وی اضافه کرد: کمبود اقلام علوفه‌ای باتوجه به اینکه خوراک دام تا ۷۰ درصد هزینه حرفه دامپروری را تشکیل می‌دهد سبب شده تا این روزها شاهد روانه سیل دام‌ها از جمله دام مولد و حتی آبستن به کشتارگاه‌ها باشیم و ادامه این روند بدون تردید بخش دامپروری سبک و تولیدات پروتئینی را دچار مشکلات فراوان خواهد کرد.

قنبری، استفاده از اقلام خوراکی جایگزین به‌جای جیره اصلی گوسفند و بز را از راهکارهای اصلی تامین خوراک دام در این بخش دانست و ادامه داد: محصولات فرعی زراعی و محصولات جانبی حاصل از صنایع تبدیلی بخش کشاورزی، ضایعات دام و طیور و سایر خوارک‌های غیرمعمول، بهترین گزینه برای خوراک دام سبک است که باید به آن توجه شود.

این عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس گفت: کارخانجات صنایع غذایی گلستان پسماندهایی دارند که می‌توان از آن برای تغذیه گوسفند و بز استفاده کرد.

به گفته وی، گلستان در همه فصول سال محصولات مختلف زراعی (بادام زمینی، سویا، کلزا، انواع حبوبات در کنار گندم و جو) دارد که می‌توان از بقایای آن و فرآوری بقایا با روش‌های بیوتکنولوژی، فیزیکی و شیمیایی برای خوراک دام بویژه دام‌های سبک استفاده کنیم.

قنبری کشت منابع علوفه‌ای جدید متناسب و سازگار با شرایط اقلیمی و کم آبی منطقه از جمله گیاهان "تریتیکاله، چاودار و یولاف (جوی ۲ سر)" را از دیگر راهکارها برای جبران کمبود علوفه برای خوارک دام‌های سبک گلستان دانست.

۲ میلیون راس دام سبک و سنگین در گلستان

درهمین پیوند معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهادکشاورزی گلستان به ایرنا، گفت که این استان از قدیم جزو قطب‌های دامپروری کشور بوده اما از ۲ سال پیش به سبب بحران خشکسالی حوزه دام این استان شمالی دچار خسارت شدید شده است.

رحمت الله سمیعی افزود: خشکسالی سبب کاهش شدید تولیدات علوفه‌ای گلستان بویژه تولید "جو" و از بین رفتن تولید علوفه در مراتع شد و قشر دامدار را با مشکلات جدی در تامین خوراک مورد نیاز دام‌ مواجه کرد.

 وی بابیان اینکه بخشی از مشکلات تامین خوراک دام گلستان از طریق واردات و سیاست‌های حمایتی دولت برطرف شد، اضافه کرد: به سبب کمبود علوفه و افزایش قیمت آن در بازار هزینه نگهداری دام افزایش یافت و همین امر سبب شد تا دامداران بخش قابل توجهی از دام مولد خود را روانه بازار یا کشتارگاه کنند.

سمیعی گفت: هم اکنون گلستان یک میلیون و ۷۰۰ هزار راس دام سبک و ۳۰۰ هزار راس دام سنگین دارد که در صورت استمرار خشکسالی و ناتوانی دامدار در تامین هزینه خوراک و علوفه دام، آسیب‌ها به این بخش مولد استان بیشتر می‌شود. 

به گفته وی، گلستان هم اکنون سالانه ۳۱ هزار تن گوشت قرمز و حدود ۴۰۰ هزار تن شیرخام تولید و روانه بازارهای داخلی می‌کند ضمن اینکه زیرساخت‌ها و ظرفیت صنایع لبنی موجود در استان تا سه برابر تولید فعلی است که درصورت توجه بیشتر به مباحث توسعه‌ای حوزه دام می‌توان از این ظرفیت استفاده کرد.

همچنین مدیرکل امور عشایر گلستان نیز در گفت و گو با ایرنا با نامناسب دانستن وضعیت مراتع استان از حیث علوفه، اظهار داشت: نبود علوفه در مراتع به سبب خشکسالی از یک طرف و بالا رفتن قیمت نهاده‌های مورد نیاز (علوفه، جو و کنسانتره) هزینه نگهداری دام را افزایش داده است.

رضا علیپوری افزود: در شرایط فعلی نگهداری دام برای عشایر مقرون به صرفه نیست و درصورت استمرار خشکسالی و روند صعودی قیمت نهاده‌های مورد نیاز دامداران، چیزی از ۷۰۰ هزار راس دام سبک عشایر گلستان برای سال آینده باقی نخواهد ماند.

وی اضافه کرد: در شرایط فعلی که تنها دغدغه دامدار یا عشایر سیرکردن شکم دام است، افزایش تولید و بهره‌وری دام با استقبال مواجه نخواهد شد زیرا با شکم گرسنه دام، چند قلو زایی محقق نمی‌شود. 

به گزارش ایرنا، جامعه چهار هزار و ۱۲۲ خانواری عشایر گلستان با جمعیت تقریبی۲۳ هزار نفر که حدود نیمی از آنرا عشایر بومی و ترکمن و بقیه را عشایر کوچنده از استان‌های خراسان شمالی و رضوی و سمنان تشکیل می‌دهند، امسال یکی از سخت‌ترین سال‌های زندگی عادی و پیشه دامداری خود را سپری می‌کنند که به گفته برخی از آنها اگر دولت از آنها حمایت جدی‌تری نکند، ۵۰ تا ۷۰ درصد خانوارهای عشایری دام مولدی برای نگهداری در سال‌ آینده نخواهند داشت و شغل خود را نیز از دست خواهند داد.

گلستان ۸۶۲ هزار و ۸۲۵ هکتار مرتع دارد که عشایر بومی و کوچنده با در اختیار داشتن ۷۶۷ هزار راس دام از مجموع تقریبی ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار راس دام سبک و سنگین این استان، در سطح ۳۵۰ هزار هکتار از این مراتع در سه شهرستان گنبدکاووس، مراوه‌تپه و کلاله سکونت دارند.

ضرورت استفاده از دانش و فناوری در افزایش تولید و بهره‌وری 

با این حال برای حفظ بخش مولد دام و دامپروری کشور و گلستان چاره‌ای جز تغییر روش‌های دامپروری از سنتی به صنعتی، اصلاح شیوه‌های تولید و بهره وری با استفاده از نقطه نظرات کارشناسان و نیز حمایت‌ بیشتر دولت از این بخش مولد نیست؛ نکته‌ای که مسوول تشکل مردمی و کشوری "بکوجا" (بسیج کارآفرینی و جهاد اقتصادی) ۲۸ دی امسال درنشست "هم‌اندیشی، هم‌گرایی و هم‌افزایی حوزه بهبود بهره‌وری در تولید دام سبک از طریق اجرای مدیریت دامداری" با حضور برخی استادان دانشگاه، کارشناسان و مسوولان جهادکشاورزی گلستان در دانشگاه گنبدکاووس به آن اشاره کرد و گفت: مهمترین راهکار افزایش تولید و بهره‌وری در بخش کشاورزی و دام استفاده از دانش و فناوری و بهره‌مندی از نظرات کارشناسان و صاحبنظران است.

سیدعلی لطفی‌زاده افزود: منظور از افزایش بهره‌وری، تولید بیشتر به ازای هر دام مولد و همین‌طور کاهش قیمت تمام شده، و کاهش فشار بر مزارع تولید علوفه و مراتع است که تحقق آن تنها از مسیر دانشگاه و بستر دانش و فناوری امکان‌پذیر خواهد بود.

وی اضافه کرد: برای انتقال دانش و فناوری به دامداران گلستان باید از همه ظرفیت‌های تخصصی و کارشناسی استان (صاحبظران، دانشگاهیان، مدیران تصمیم گیر و سیاست‌گذار) استفاده کنیم تا بتوانیم تولید دام سبک و بهره‌وری آن را افزایش دهیم. 

مسوول تشکل مردمی بکوجا همچنین بابیان اینکه دولت به تنهایی قادر به رفع مشکلات و موانع پیش روی تولید نیست و باید از ظرفیت‌های مردمی نیز استفاده شود، گفت: کارشناسان و صاحب نظرات دانشگاه‌ها و ادارات و نهادها باید لباس مردمی بپوشند و باحضور در بین دامدارن و تولید کنندگان به آنها مشاوره‌های علمی بدهند.

لطفی زاده افزود: ارائه راهکارهای علمی به جامعه هدف علاوه بر افزایش تولید و بهره‌وری کشور و شکوفایی اقتصاد آن، سبب توانمندی قشر مولد، ایجاد درآمد و اشتغال بیشتر و خودکفایی در تولید نیز می‌شود.

استان گلستان ۱.۹ میلیون ننفر جمعیت دارد.