آب یا گندم، کدام راهبردی‌تر است؟

موضوع خشکسالی و کمبود آب باوجود بحرانی شدن در کشور، همچنان مورد توجه نیست. باید توجه داشت که با توجه به خشکسالی گسترده در کشور،  شاید آبی که اکنون در رودخانه‌ها و یا منابع آبی زیرزمینی وجود دارد، آخرین قطرات از ته مانده انباری باشد که طی میلیون‌ها سال در آن ذخیره شده اما در مدت پنج دهه و به دلیل استفاده نادرست و سیاست‌گذاری اشتباه هدر رفته است.
موضوع خشکسالی و آب به حدی جدی است که اگر در همین یک یا دو سال آتی، راهی برای عبور از آن مورد توجه نباشد، بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نه تنها خشک، بلکه به دلیل از بین رفتن بافت مرطوب خاک، به طور کامل سست و پدیده فرونشست در آن‌ها مانند موارد مشابه پیشین، آشکار خواهد شد.

باتوجه به خشکسالی گسترده در کشور شاید آبی که اکنون در رودخانه‌ها و یا منابع آبی زیرزمینی وجود دارد، آخرین قطرات از ته‌مانده انباری باشد که طی میلیون‌ها سال در آن ذخیره شده اما در مدت پنج دهه و به‌دلیل استفاده نادرست و سیاست‌گذاری اشتباه هدر رفته است.                                       شکی نیست که در پدیدار شدن چنین بحران طبیعی عوامل متعددی دخیل است، اما از آن‌جا که بخش کشاورزی بیش از ۹۰ درصد از منابع آب شیرین را به خود اختصاص می‌دهد(۱)، بنابراین پرداختن به رابطه میان بخش کشاورزی و فرونشست باوجود نظرات کارشناسی و گزارش‌های متعدد همچنان جای بحث دارد. گزارش پیش‌رو در رابطه با نقش تولید گندم و میزان مصرف آب در کشور است که به لحاظ نوع رویکرد و آمارهای جدید می‌تواند قابل تامل باشد.

کدام بهتر است؟ تولید محصول یا حفظ منابع آبی

مطابق با بررسی‌های به عمل آمده برای تولید هر یک کیلو گندم هزار و ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود(۲). با احتساب قیمت هر لیتر آب هم  که به گفته یکی از کارشناسان حوزه آب که نخواست نام وی مطرح شود، رقمی نزدیک به ۲۵۰ هزار ریال است، می‌توان گفت به ازای تولید هر یک کیلو گندم، تنها رقمی بیش از ۳۲ هزار و ۵۰۰ تومان برای آب آن هزینه می‌شود. این رقم طبق گزارش آمارنامه کشاورزی با توجه به آخرین ارقام تولید گندم با کشت آبی در سال زراعی ۹۹-۱۳۹۸ که دومین محصول پرتولید کشور بعد از ذرت علوفه‌ای بوده، حدود ۸ میلیون و ۳۰۰ هزار تن برآورد شده، که بسیار هنگفت است.

به عبارتی میزان تولید گندم آبی کشور مطابق با آمار منتشر شده جهاد کشاورزی رقمی نزدیک به ۸ میلیارد و ۳۰۰ میلیون کیلوگرم بوده که تنها مبلغ آب صرف شده برای تولید این محصول رقمی افزون بر ۲۰۷.۵ هزار میلیارد تومان است.
نکته قابل توجه اینجاست که این میزان بدون احتساب سایر هزینه‌های تولید(هزینه ماشین‌آلات، کارگر، کود و ...) محاسبه شده و اگر قرار باشد تا هزینه این موارد نیز به قیمت تمام‌شده گندم اضافه شود، رقم بسیار بالاتر خواهد بود. این در حالیست که به استناد آمار، قیمت خرید گندم در سال زراعی ۹۹-۱۳۹۸ مبلغ ۲ هزار و ۵۰۰ تومان بوده که بسیار کمتر از قیمت تمام شده گندم در کشور است.

با در نظر داشتن این رقم و بهای بیش از ۸ هزار تومانی گندم وارداتی به ازای هر کیلو (۳)، می‌توان گفت اگر به ازای تولید گندم کشت‌آبی در سال زراعی ۹۹-۱۳۹۸، بتوان همین میزان گندم را به کشور وارد کرد، بیش از ۶۶.۴ هزار میلیارد تومان هزینه خواهد شد که در مجموع این رقم بسیار کمتر از هزینه میزان گندم تولیدی با کشت آبی در داخل کشور است.

بنابراین، این برآورد وجود دارد که اگر تولید گندم کشت آبی در ایران برای سه سال متوقف شده و به ازای آن گندم به کشور وارد شود و حتی به ازای هر سال بدون کشت برای کشاورزان درآمد مربوطه پرداخت شود، به نظر می‌رسد، این روش به لحاظ حفظ منابع آبی و هزینه‌های مرتبط بر آن، مقرون به صرفه خواهد بود.    

چه باید کرد؟

از نظر جغرافیایی، ایران در منطقه گرم و خشک و با میانگین بارندگی سالیانه کمتر از ۲۵۰ میلیمتر قرار دارد. میانگین بارندگی نیز در اغلب استان‌ها از حد مطلوب مناطق پربارش جهان بسیار کمتر است. اکنون از ۳۱ استان کشور ۳۰ استان با بحران فرونشست روبرو هستند که این پدیده مدت‌های زیادی است در  تعدادی از آن‌ها ظاهر شده و هر روز گسترش می‌یابد.(۴)

تولید بیش از توان ظرفیتی قطب‌های کشاورزی ایران به معنای افزایش فشار  و بهره‌برداری بیشتر از میزان ورودی آب به منابع آبی کشور است.این عارضه طبیعی دلایل متعددی از بخش صنعت تا کشاورزی غیراصولی دارد و بخش کشاورزی به دلیل استفاده حداکثری از منابع آب از اهمیت شایسته‌ای برخوردار است. متاسفانه در ایران به دلیل برخی از رویکردهای مدیریتی و سیاسی غالب بر بخش کشاورزی مبنی بر تولید حداکثری محصولات کشاورزی، تاکنون بسیاری از منابع آبی دستخوش بحران شده‌اند. این در حالیست که دشت‌های کشاورزی ایران به دلیل محدودیت منابع آبی، توانایی و گنجایش تولید بالایی در بخش تولید محصولات کشاورزی ندارند.

تولید بیش از توان ظرفیتی قطب‌های کشاورزی ایران به معنای افزایش فشار و بهره‌برداری بیشتر از میزان ورودی آب، به منابع آبی کشور است. متاسفانه اکنون بسیاری از چاه‌های کشاورزی در مناطق مختلف کشور از حد استاندارد عبور کرده و به اصطلاح با «کف شکنی» چاه‌های آب، عمق بسیاری از آن‌ها را به بیش از ۲۵۰ و در برخی مناطق دیگر مانند «کاشان»، «نطنز» و «اردستان» در استان اصفهان به بیش از ۳۵۰ متر رسیده است.

برخی کارشناسان می‌گویند با توجه به اینکه منابع آبی ایران محدود و امکان گسترش کشاورزی در آن وجود ندارد، شاید بهتر است، بخشی از نیازهای کشور به محصولات کشاورزی از جمله گندم را از طریق واردات مرتفع نمود. واردات در همه مواقع به معنای ناتوانی و ضعف نیست، به‌ویژه این‌که از میزان مصرف آب داخلی کاسته و همین امر موجب تقویت منابع آبی در دراز مدت خواهد بود.

واردات محصولات کشاورزی تنها به معنای واردات صرف نیست و مزایای زیادی از جمله کاهش مصرف آب داخلی و ورود به اصطلاح «آب مجازی» دارد. متاسفانه محصولات کشاورزی در ایران با حداکثر میزان آب‌بری تولید می‌شوند که کمتر کسی به میزان مصرف آب از زمان کشت تا برداشت توجه می‌کند. بنابراین می‌توان گفت با واردات محصولات عمده کشاورزی هم از حجم قابل ملاحظه مصرف آب کاسته شده و هم حجم قابل ملاحظه‌ای آب مجازی به کشور وارد می‌شود.

باتوجه به اینکه منابع آبی ایران محدود و امکان گسترش کشاورزی در آن وجود ندارد، شاید بهتر است، بخشی از محصولات کشاورزی مورد نیاز از جمله گندم را وارد کرد. واردات در همه مواقع به معنای ناتوانی و ضعف نیست، به‌ویژه این‌که از میزان مصرف آب داخلی کاسته و همین امر موجب تقویت منابع آبی در دراز مدت خواهد بود.            نتیجه چنین اقدامی هم ترمیم منابع خسارت دیده آب و هم ترمیم خاک در بخش کشاورزی است. درواقع می‌توان گفت واردات هر یک تن گندم به معنای واردات یک میلیون و ۳۰۰ هزار لیتر آب به کشور است که با توجه به ارقام بالای میزان تولید، این میزان بسیار بزرگ‌تر خواهد بود.

 کشت هرساله محصولات موجب تضعیف مواد آلی خاک و فرسایش می‌شود که برای جبران آن، تولیدکننده را ناچار به استفاده از انواع کودهای شیمیایی و در نتیجه تخریب خاک می‌کند. اما با واردات، بخش زیادی از این خسارات ترمیم خواهد شد. با این رویکرد، اگر حتی قرار باشد تا به کشاورزان در ازای «تولید نکردن» محصولات کشاورزی کمک یا یارانه‌ای از جانب دولت تعلق گیرد، به نظر می‌رسد باز هم این اقدام در دراز مدت به نفع کل جامعه، محیط زیست و منابع آب خواهد بود.

تردیدی نیست که با از دست دادن منابع آبی، فرونشست زمین اجتناب‌ناپذیر بوده و دیگر جا و مکانی برای زیستن وجود نخواهد داشت. چنانچه اکنون بیش از ۱۰ هزار روستا در نواحی جنوب‌شرق(۵)، شمال‌شرق(خراسان رضوی)، جنوب و سایر نقاط کشور، به دلیل افت سطح آب یا از بین رفتن منابع آبی، خالی از سکنه شده است. در نتیجه آن نیز سیل مهاجران به سایر نقاط به راه افتاده که خود سرمنشا بسیاری از آسیب‌های اجتماعی است.

بنابراین پیشنهاد می‌شود رویکردهای مربوط به واردات محصولات کشاورزی مانند گندم، ذرت و همچنین صادرات اقلام متنوع محصولات کشاورزی مورد بازبینی و مداقه متخصصان قرار گیرد، تا صادرات این کالاها به حداقل و تولید آن‌ها هم در داخل متناسب با شرایط اقلیمی انجام شود.

بسیاری از محصولات کشاورزی مانند گندم، محصولی استراتژیک و بسیار مهم هستند اما باید در نظر داشت که پیش از آن «آب» و «زمین» از ارزش بسیار بیشتری برخوردارند. به عبارتی با وجود آب و زمین است که جوامع و تمدن به وجود آمده و نظام‌های سیاسی هم هویت می‌یابند و بدون آن‌ها جامعه و تمدن نیز وجود ندارد. بنابراین می‌توان گفت حفظ منابع آبی و خاکی مهم‌تر از تولید یک محصول پر ضرر است.   

منابع:
۱. https://www.irna.ir/news/۷۲۱۴۰۱۴/۹۰
۲.  https://www.irna.ir/news/۸۳۵۴۸۳۰۹/و https://www.isna.ir/news/۹۷۱۲۰۷۰۳۳۰۰
۳. https://masireqtesad.ir/۱۲۶۸۹۲
۴. https://www.tasnimnews.com/fa/news/۱۴۰۰/۰۹/۲۹/۲۶۲۸۷۴۴
۵. https://www.irna.ir/news/۸۴۶۸۲۴۱۴