سفر به تربت‌جام، شهری با میراث ارزشمند جهان اسلام

 به گزارش خبرنگار ایرنا، شهرستان تربت‌جام که در فاصله ۱۶۵ کیلومتری مشهد قرار دارد، تاکنون به نام‌های گوناگونی چون "بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ‌جام و تربت‌جام" خوانده شده است.

شهری باستانی به نام بوزیگان یا بوزگان از سده سوم پیش از میلاد تا سده دوم هجری قمری در کنار شهر کنونی وجود داشته است که ظاهرا در اثر زلزله از بین رفته است و شهر کنونی از حدود سده سوم هجری قمری ایجاد شده و اندک‌ اندک گسترش یافته است.

سفر به این شهرستان و مشاهده میراث بازمانده از دوران اسلامی تجربه‌ای نیک و تکرار نشدنی است، خطه‌ای که در آن یکی از میراث های ارزشمند جهان اسلام واقع شده و چشم جهانیان نیز به این میراث است؛ مزار شیخ احمد جامی که در زمره پنج اثر مهم تاریخی خراسان رضوی برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو قرار دارد به عنوان تنها انگیزه سفر به تربت‌جام کافی است.

آرامگاه شیخ احمد جامی
آرامگاه شیخ احمد جامی در حاشیه شمال غربی شهرستان تربت جام در کنار مقبره و مسجد خواجه عزیزالله در محله‌ای به نام سعدآباد واقع شده است، این بقعه در واقع مجموعه ای است که از بخشهای مختلفی چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است.

شیخ احمد جامی یا جام که نام کامل وی احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی است، از عارفان، شعرا و موسیقی‌دانان مشهور قرن پنجم و ششم هجری قمری بوده است. وی در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق از توابع ترشیز (کاشمر فعلی) به دنیا آمد و در سن ۹۵ سالگی در تربت جام درگذشت.

شیخ احمد در سن ۲۲ سالگی دچار تحول روحی شده و به عرفان روی می‌آورد. وی در این دوران از مردم کناره گرفته و ۱۸ سال در ارتفاعات نامق و کوهستان بزد، گوشه عزلت اختیار می‌کند و به مطالعه قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عرفا می‌پردازد.

وی در سن ۴۰ سالگی به تعلیم، ارشاد، گفتار و نگارش رساله و کتاب مشغول شد و در سفرهایی که به نقاط مختلف می‌رفت، در میان طبقات مردم از جمله برخی حکمرانان و زمامداران سیاسی نفوذ می کند. شیخ احمد به القابی همچون شیخ الاسلام، قطب الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده پیل، پیر جام و شیخ جام معروف است.

مقبره شیخ جامی

بقعه جامی در واقع مجموعه ای است که از بخش‌های مختلفی همچون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است. البته الحاق های دیگری در این مجموعه مانند آب انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار وجود دارد که در دوره‌های مختلف به وجود آمده‌اند.

گنبدخانه

گنبد و گنبدخانه در قلب مجموعه واقع و چهارنمای خارجی آن توسط بناهای اطراف پوشیده شده است، دیوارهای گنبدخانه، در داخل تا حد کتیبه و هشت بخشی گنبد بالا می‏‌رود.  چهار سه‌کنج و چهار طاق‌ نمای پُر،  هشت ضلعی زیر گنبد را می‏‌سازد و سطح زیر گنبد نیز با یک کاربندی پوشانده شده است.

ساختمان و طرح بنای گنبد، یادآور مقبره سلطان سنجر در مرو (قرن ۱۲میلادی) و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است که در سال ۱۲۰۰ میلادی بر پا شده است. به نظر می‌رسد ورودی‏‌های شمالی، جنوبی و شرقی، اصلی باشند؛ وجود گچبری‏‌های اطراف ورودی غربی، بیانگر این است که این فضا که قبلا محراب بوده و در زمانی که دیگر گنبدخانه محل برگزاری نماز نبوده، دری در آن تعبیه شده است.

این گنبدخانه، نخستین بنایی است که بعد از گذشت ۹۷ سال از فوت شیخ جامی در سال ۵۳۶ هجری قمری در کنار قبر او برپا شده و چون بر روی قبر او ساخته نشده، مقبره نیست. از طرف دیگر، چون پس از مرگ شیخ، مزار او محل اجتماع مریدان و فرزندان وی بوده است، از این رو درگذشته به‌عنوان جماعت خانه مورد استفاده بوده که وجود چلّه‏‌خانه‏‌های داخل آن نیز گواهی بر صحّت این ادّعاست و از طرف دیگر، به عنوان نمازخانه نیز می‏‌توانسته مورد استفاده زائران مزار شیخ قرار گرفته باشد.

ایوان

ایوان این مجموعه که حدود ۳۰ متر ارتفاع دارد، در نیمه‌ اول قرن هشتم هجری بنا شده است. قبل از پایان گرفتن کار بنای ایوان معمار آن دار فانی را وداع گفت و ادامه‌ آن به فرزندش  "غیاد الدین بن مطهر" واگذار شد. فضای معماری ایوان در مجاورت گنبدخانه با سقفی نیم‌گنبدی و تزئینات کاربندی با دو ورودی مستقل مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود مسجد کرمانی و گنبد سفید را پدید آورده است.

ایوان با ارتفاعی در حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار گرفته و با قوس هشت قسمتی و سقف نیم گنبدی کاربندی شده است و در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبدی سفید قرار گرفته که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‏ها راه دارد. دو گلدسته کوتاه شش ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن‏ها را به شخصی به نام "شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک" که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه است، نسبت می‏‌دهند.

مسجد کرمانی‌

مسجد کرمانی در سمت چپ ایوان قرار دارد و نام آن منسوب به معمار آن "خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی"است. در میانه‌ هر ضلع آن یک شاه‌نشین قرار دارد. سه چله‌خانه نیز در زوایای شرقی و غربی ساخته شده و در شاه‌نشینِ ضلع غربی زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچ‌بری و نفیس آن به چشم می‌خورد. این محراب از شاهکارهای معماری قرن هشتم هجری به حساب می‌آید.

سقف این بنا شامل پنج قسمت است: ۲  شاه‌نشین شمالی و جنوبی با پوشش نیم گنبدی که در جلوی هر کدام، ۲ تویزه با طاق خوانچه‌پوش قرار دارد و سرانجام در مرکز بنا، بر روی چهار تویزه، گنبد کوچکی زده‌‏اند که بعداً بازسازی شده است. در زیر این گنبد، در کف مسجد، سردابی با نقشه مربّع که داخل آن سه تابوت قرار داشت، کشف شده که هویّت مدفونان مشخّص نیست.

نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار قرار دارد، متشکل از چهار طاق‏‌نما و قاب‏‌های ساده آجری در حد فاصل آن‏هاست که از این میان، دو طاق‏نمایی که بعد از ایوان قرار گرفته‏‌اند، دارای مقرنس کاری با اسلوب به کار رفته در داخل بنا هستند و حواشی آن‏ها نیز دارای گچ‌بری‏‌هایی نظیر نمونه‏‌های داخل بناست. در خصوص تاریخ ساخت این بنا، نمی‏‌توان اظهار نظر دقیقی کرد؛ اما احتمال بیشتری وجود دارد که این بنا، متعلق به نیمه دوّم قرن هشتم هجری قمری باشد.

مسجد عتیق

این بنا، در جنوب غربی گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعی به سبک شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است که رواق‏‌های محوری آن، عریض‏‌تر از رواق‏‌های کناری است. در مرکز بنا، گنبدی بر روی چهار "تویزه" زده شده بوده که بعدا ویران شده است.

 گنبد فیروزشاهی  

 گنبد فیروز شاهی یا گنبد سبز یا مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاه  نیز از بناهای مشرف بر صحن مزار جام  است. بنا دارای نقشه‌ای چلپایی و چهار ایوانی است که بر فراز آن گنبدی قرار گرفته است.

همچنین گنبدخانه‌ای چهارطاقی با چهار شاه‌نشین و ۲ طاق‌نما در بخش‌های شرقی و غربی آن وجود داشته و سرتاسر بنا را تزئینات زیبای کاشی‌کاری پوشانده است. در طاق‏ نمای غربی آن، محرابی قرار داشته و امروزه تنها قسمتی از حاشیة قوس آن برجای مانده است. 

مسجد جامع نو

مسجد جامع نو در جانب غربی مزار واقع است. رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهراً تنها بخش قدیمی مسجد، گنبد مقصوره است که توسط جلال الدین فیروز شاه به سال ۸۴۶ هجری قمری بنا شده است. رواق شرقی، با مسجد عتیق پیوند خورده و برای این کار بخشی از آن و احتمالاً بناهای مغولی شمال مجموعه تخریب شده است. دری که جایگزین محراب گنبد شده، ورودی به مسجد جدید را فراهم ساخته است. 

مرقد شیخ جامی

آنچه که از همه بیشتر در محوطه جلب نظر می‌کند، مرقد شیخ احمد است که نزدیک به ایوان مرتفع در فضای باز به صورت باشکوهی قرار دارد. آرامگاه با مصالح آجر و گچ و به شیوه‌ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است.

مزار دارای دو سنگ به صورت افراشته است که اولی لوح اصلی است که بالای سر قرار گرفته و دارای تزئیناتی همچون گل، برگ و آرایه‌های گیاهی است و دومی در پایین مزار است که در طرفین آراسته به کتیبه است. از درون سنگ قبر شیخ، درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این که ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند، نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند که هیچ‌گاه درختی را قطع نکنند. زائران تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند.

درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، واقعیت مطلق و سرچشمه آب حیات است. درخت تمثیلی است از تمرکز، از این رو اعتقاد رویش درخت بر این مزار کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون است. درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام است، اعتقاد بر این است که بر سر مزارهای آزادگان مسلمان ایرانی و بزرگان می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند که آن‌ها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند.

 محجری از سنگ مرمر اطراف مزار را محصور نموده و ۱۸ پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به محجر داده است. بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست‌نوشته‌ها و یادگاری‌هایی از مسافران و زائران اهل دل بر جای مانده است.

در محوطه این بنا تعدادی سنگ قبر دیده می‌شود که به صورت عمودی نصب شده و بر روی آنها نام و نام خانوادگی و تاریخ وفات و تولد متوفی با آیاتی از قرآن و نقش‌های اسلیمی زیبایی کنده شده است. ارتفاع سنگ‌ها متفاوت و رنگ آنها سفید، خاکستری و سیاه بوده، مکان دفن متوفی هم سطح خاک است. ‌این نوع سنگ‌ها که از نظر شکل به دو دستۀ افراشته و صندوقی تقسیم می‌شوند، هر یک دارای مشخصات مشابه و متفاوت نسبت به سنگ نوع دیگر هستند؛ چنین به نظر می‌رسد که هر چه مقام مدفون در رتبۀ بالاتری قرار داشته، ارتفاع سنگ مزار او نیز بیشتر بوده و همین طور ظرافت تزیینات و دقت در ساخت و نقش کتیبه ها به همان نسبت افزایش می‌یافته است. این گورستان به اهل تسنن تعلق دارد.

ثبت در فهرست میراث جهان اسلام

مدیر کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی خراسان رضوی با اشاره به اهمیت و ارزشمندی این آرامگاه و جذابیتهای آن برای مسافران گفت: ثبت مجموعه آرامگاه و خانقاه شیخ احمد جام در فهرست میراث جهان اسلام نشان از این اهمیت دارد.

سیدجواد موسوی افزود: این مجموعه که در شهرستان تربت جام قرار دارد، در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و هم اکنون نیز در فهرست موقت ثبت جهانی یونسکو قرار گرفته است.

وی افزود: این مجموعه شامل مقبره شیخ احمد، گنبد خانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه جلال الدین فیروزشاهی، مسجد جامع نو، آب انبار و مسجد زیرزمینی است.

مدیر کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی خراسان رضوی ادامه داد: سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ (آیسسکو) سازمانی تخصصی است که تحت حمایت سازمان همکاری اسلامی (OIC) فعالیت می‌کند و در زمینه‌های آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات در کشورهای اسلامی و به منظور حمایت و تقویت روابط بین کشورهای عضو مشغول فعالیت است.

وی با بیان اینکه دفتر مرکزی این سازمان در شهر رباط کشور مراکش قرار دارد، گفت: آیسسکو برای شناسایی، معرفی و حفاظت بهتر میراث جهان اسلام چند سالی است که در حال تدوین فهرستی از آثار شاخص فرهنگی و تاریخی جهان اسلام است.

موسوی افزود: این فهرست اختصاص به جهان اسلام داشته و غیر از فهرست میراث جهانی یونسکو است.

آرامگاه شاه قاسم انوار
سید معین ‌الدین علی‌ بن نصیر هارون ابوالقاسم حسینی سرابی تبریزی یکی‌ از صوفیان وشاعران بزرگ سده هشتم و نهم هجری قمری است و مقبره وی از آثار دوران امیر علی شیرنوایی است.
مسجد زیرزمینی
این اثر که در واقع آخرین بنا از ابنیه موجود در مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام محسوب می‌شود، در مجاورت فضای ورودی و جنب آب‌ انبار قرار دارد.
مسجد زیرزمینی یا زمستانی پایین‌تر از سطح معابر و گذرگاههاست و ساختار آن گویای هویت و اصالت این بناست.
سنگ قبر صندوقی نیز از دیگر جاذبه‌هاست؛ این سنگ قبر صندوقی شکل در حال حاضر در ضلع شمال غربی مرقد شیخ احمد جام قرار داد. جنس آن از سنگ خارا و تزئینات سطح آن شامل مقرنس های ظریف و نقوش گیاهی است و بر روی آن به خط نسخ عباراتی نگاشته شده است.

 بنای آب انبار
مجاورت درگاه ورودی مزار شیخ جام آب‌انباری آجری قرار دارد. بر طبق کتیبه موجود و ماده تاریخ مصرع آخر ابیات، بنا در سال ۱۰۱۰ هجری قمری به سعی و اهتمام شخصی به نام 'فیروز جنگ‌ ابن حسین' از بزرگان دوران شاه عباس صفوی ساخته شده است. اما ورودی آن متعلق به اوایل دوران معاصر است.کتیبه دیگر این آب‌انبار به مرمت آن در دوره ناصرالدین شاه قاجار اشاره دارد.

مسجد خانه نور
در حدود سه کیلومتری جنوب روستایی به نام بزد مسجد کوچکی با دیوارهای سنگی و گلی مشاهده می‌شود که به مسجد خانه نور شهرت دارد. این مسجد اگرچه ارزش معماری چندانی ندارد اما مکانی بوده که در نزد شیخ احمد جام از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.
به فاصله ۲۰۰ متری ضلع جنوبی مسجد چشمه جوشانی به نام نور واقع است که آب آن وارد حوض زیبای سرپوشیده‌ای می‌شود و به احتمال بسیار آبخوری مسجد نور بوده اما هم اکنون به صورت نیمه ‌ویران در آمده است.

 رباط سمنگان
رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سرپوشیده ای است که در کنار راه قدیم سنگ بست قرار دارد. در سمت جنوبی رباط، فضای بازی قرار دارد که احتمالا بارانداز بوده است. با توجه به فرم اتاق‌ها به نظر می‌رسد که بنا متعلق به اواخر دوران تیموری یا اوایل دوران صفویه باشد.

 رباط جام
رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است. با توجه به سبک معماری بنا می‌توان آن را از جمله آثار معماری برجا مانده از دوران تیموریان دانست.

باغ کشمیر
این ناحیه که از تپه ماهورهای دیدنی تشکیل شده است در ۵۵ کیلومتری شمال شهرستان تربت جام قرار دارد. منطقه باغ کشمیر در سال ۱۳۷۵ به مدت پنج سال منطقه شکار ممنوع اعلام و سپس در سال ۱۳۸۱ به علت وجود جنگلهای پسته وحشی تبدیل به منطقه حفاظت‌شده جنگلی شد. این محل به‌عنوان یکی از ذخیره ‌گاههای ژنتیکی پسته محسوب می‌شود.

ثبت منبع آب قدیمی در فهرست آثار ملی ایران

منبع آب قدیمی شهر تربت‌جام به شماره ۳۲ هزار و ۸۳۹ و با عنوان میراث صنعتی در فهرست آثار ملی ایران ثبت و به استانداری خراسان رضوی ثبت شد؛ این منبع آب قدیمی در ساختمان فرمانداری تربت‌جام قرار دارد. این بنا به عنوان اولین سازه آبرسانی برای تامین آب شرب شهر تربت‌جام محسوب می‌شود که حدود ۷۰ سال قبل احداث شده است.

این سازه معماری امروزه با وجود کالبد بسیار سالم، به عنوان یک اثر هویت شهری مورد توجه شهروندان است. این بنا دارای پلان دایره ای شکل بوده و حدود ۱۸ متر ارتفاع دارد و قطر آن حدود ۹ متر است.این بنا با بتن سیمان و آجرهای ۲۰ در ۲۰ سانتیمتر ساخته شده است.

ورودی اصلی بنا در ضلع شمالی و با ارتفاع یک متر دیده می‌شود، در جلو ورودی و قسمت کف، حفره‌ای مستطیل شکل تعبیه شده که شیرهای اصلی تنظیم جریان آب در آن قرار دارد. دیواره داخلی بنا دارای سه ردیف پلکان عمودی برای ارتباط با منبع است، در بدنه بنا و در زیر مخزن اصلی،  نورگیرهایی به صورت پیرامونی بر روی استوانه بنا برای تأمین نور فضای داخلی سازه ایجاد شده است.

این اثر معماری به عنوان یک نشانه از سیستم آبرسانی در آغاز دوره آبرسانی نوین و قسمتی از میراث صنعتی این شهر محسوب می‌شود که حفاظت و نگهداری آن ضروری است.