بازار سرپوشیده تاریخی زنجان قلب تپنده شهر

 به گزارش ایرنا، شهر زنجان به ویژه هسته مرکزی آن در خود آثار تاریخی خاصی از جمله بازار تاریخی را بخود اختصاص داده است که دستان بی نظیر هنرمندان در تاریخ جلوه ای از هنر معماری و اسلامی را بر جای گذاشته که چشم هر بیننده ای را خود مجذوب می کند بطوری که ساعت ها بخش های مختلف آن را با علاقه تماشا می کند.

طبق اسناد و متون تاریخی ساخت آن در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوران حکومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال ۱۲۱۳هجری قمری مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پایان یافته است.

 در دوره های بعد نیز به بنای آن افزوده شد از جمله ساخت چندین سرا، مسجد، گرمابه و غیره  مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجت الاسلام، امامزاده و عبد العلی بیک، این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهمترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می شده است.

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته تقسیم می شود از جمله راسته زرگرها، کفاشها، بزازها، سراجها و … . از کاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا نموده، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می توان نام برد احتمالاً در سال ۱۳۰۰ ه.ق تکمیل شده است.

گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوع راسته ها، تعدد سراها و کاوانسراهای درون شهری در راسته های فرعی که هرکدام به نامی و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم بوده است.

به ویژه  نقطه نظر بکار بردن تکنیک های معماری و سبک ها وشیوه های تزئینی دوران قاجار که در راسته ها، حجره ها، چهار سوقها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری، گرمابه ها به زیباترین شکل و شیوه أی اجرا شده است.

از جمله کاربرد انواع طاق و قوسهای هلالی، جناغی و ضربی، گهواره أی خاصه در راسته های اصلی و فرعی مزین به آجر چینی هایی با طرحهای مختلف هندسی، خفته و راسته، حصیری و بکارگیری تکنیک آجر و کاشی، و کاشی کاری به رنگها و طرحهای قاجاری در سطوح خارجی و داخلی بناها، طاق نماها، طاق و قوسها و همچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل ذکر است.

 اوج این سبک های معماری و شیوه ها و نوآوری های تزئینی در اجزا, و ارکان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسیده و این مجموعه را در طول تاریخ خود تبدیل به یکی از یادمان های ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته این مجموعه در فهرست آثار ملی کشور به شماره ۴۴۴/۱/۱۴/۶/۱۳۷۴ به ثبت رسیده است.

بازار زنجان قلب تپنده شهر

اگر چه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان بدرستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخین و همچنین چگونگی قرار گیری اجزا گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل گیری و رشد و توسعه این بازار می باشد.

بازار زنجان با توجه به قرار گیری زنجان در مسیر راههای تجارتی شرق – غرب، در امتداد مسیر قزوین – تبریز ایجاد شده و متصل کننده دروازه قزوین به دروازه تبریز می باشد.

 از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان و همینطور نیاز روستائیان اطراف بویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده  شرق – غرب ، وجود پل میر بها الدین موئد این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه ناحیه با زنجان از طریق این پل راهی که از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهی میشود بوده، بنا براین می توان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد.

بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان می دهد که این نقطه تلاقی، در محل برخورد کوچه حمام میر بها الدین با راسته بازار بوده. و حمام میر بها، مسجد میرزائی و منازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارند این نظر را تقویت می کنند.

بطور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچی ها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکل گیری شهر و نقشی که اینگونه میادین در شهر ها و بازار ها داشته اند یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعا است .

مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متاخر تر از بخش غربی آن است . چرا که حصار شهر در بخش غربی ، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر امکان تصور رشد بازار رادر خارج شهر منتفی می دارد .

در جریان رشد بازار زنجان توسط راسته ها، سراها، میادین، تیمچه ها، بازارها، دالانها ، مساجد، حمام ها، تکیه ها و سایر عناصر آرایش می یابد تا جائی که امروزه با رقمی معادل یکهزار باب مغازه و در حدود ۵۰ نوع مشاغل مختلف، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد .

نگاهی به بخش های مختلف بازار:

  راسته ها :

راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی ، در خیابان اصغریه به پایان می رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد، در بدو شروع بازار از سمت شرق ، ۲ راسته به موازات یکدیگر شکل می گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند .

 راسته های فرعی :

تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می یابند .

راسته های حاج حسن ، ترابی ، حاج حیدر ، انگورانی ، صباغ ها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب می شوند ، مهم ترین شاخه فرعی بازار ، راسته حجه الاسلام است که به موازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می شود.

  قیصریه :

بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است ،  هم اکنون  قیصریه زنجان محل فروش اجناس است، . موقعیت قیصریه که از راسته های اصلی منشعب می شودو آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می کند  موجب  تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محور های بازار است .

سراها:

کاروانسراهای بازار زنجان یا بعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب می آیند . سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند . نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست .

سراهای ملک ، حاج شعبان ، حاج فتح ا... ، حاج جواد ، نهالی ، شاطرعلی ، حاج رحمان قربانی ، حاج کلبعلی ، حاج شامی ، بالاو پائین از جمله سراهاب یک حیاطی بازار زنجان هستند.

   میادین :

در حوالی دروازه های شهر کاروانسراهائی ساخته می شدند که برای اطراق کاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدان هائی بوجود می آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین  موجب  می شد تا فرو شندگان دوره گرد ، روستائیان و بازرگانانی که بین شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در این فضا ها به خرید و فروش بپردازند

  نزدیکی این میدانها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار می باشد . 

تیمچه ها :

تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند از نقاط عطف حرکتهای پیاده راسته بازار به شمار می روند بعنوان مثال تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار، جمع کننده حرکتهای ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی می باشد.

اقدامات اساسی برای کف سازی بازار  تاریخی زنجان 

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان گفت: راسته بالای بازار تاریخی زنجان اصلی‌ترین مسیر در بازار سرپوشیده محسوب می شود که کف سازی آن توسط شهرداری و تحت نظارت کارشناسان معاونت میراث‌فرهنگی استان به پایان رسید.

امیر ارجمند  در این خصوص  افزود: کف سازی بازار تاریخی بر اساس تفاهم‌نامه‌ای است که بین شهرداری و اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان منعقدشده و این پروژه به‌صورت مشارکتی به‌منظور ساماندهی، اصلاح و کف‌سازی بازار زنجان انجام می شود.

 وی اضافه کرد: بر  این مبنا حدفاصل خیابان فردسی و تیمچه چهار دربی به میزان یکهزارو ۱۰۰ مترمربع کف سازی شد و کف سازی سنگی در تیمچه سید اسماعیل، حد فاصل مسجد ولی عصر و راسته بازار نیز به متراژ ۱۵۰ مترمربع انجام شد.

ارجمند با اشاره به اینکه بازار زنجان به دلیل قدمت و ارزش تاریخی آن مورد توجه است، ادامه داد:   طی سال گذشته  مرمت و کف سازی این بازار در حال انجام بوده که به‌صورت سنگ‌فرش انجام می‌شود.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان ادامه داد: برای کف‌سازی سایر راسته‌های بازار تاریخی، بررسی‌ها انجام و برآوردهای لازم در این زمینه انجام گرفته است.

ارجمند  افزود: تلاش می‌شود در راستای احیا و توسعه بازار تاریخی زنجان گام‌های محکم‌تری برداشته ‌شود و بطور قطع این هدف با همراهی شهرداری، شورای شهر و معاونت میراث‌فرهنگی تا حدی تحقق‌یافته و مشکلات بازار تاریخی زنجان با همکاری و تعامل برطرف خواهد شد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان خاطر نشان کرد: کف سازی ۲ راسته‌بازار تاریخی شامل  بخشی از راسته‌ قیصریه و راسته حجت‌الاسلام در سال های ۹۸ و ۹۹ از سوی شهرداری زنجان انجام شد اما با توجه به مساحت زیاد بازار، کف سازی به اتمام نرسید.