مجموعه تاریخی رختشویخانه زنجان اثری منحصر به‎‌فرد در جهان

به گزارش ایرنا، رختشویخانه زنجان در سال۱۳۴۷ هجری قمری مصادف با ۱۳۰۷ هجری شمسی توسط ۲ برادر به نام های مشهدی اکبر و مشهدی اسماعیل ساخته شد، مشهدی اکبر معماری ساختمان را بر عهده داشت و وظیفه مشهدی اسماعیل بنایی ساختمان بود. علی اکبر توفیقی (شهردار وقت زنجان) که رئیس بلدیه بود زمین ساخت رختشویخانه زنجان را خرید و سپس فرمان ساخت آن را صادر کرد.

سبک و سیاق معماری این بنا را می ‌توان به شیوه اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی نسبت داد، مجموعه‌  تاریخی‌ رختشویخانه‌، در فهرست‌ آثار تاریخی ایران‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌.

رختشویخانه به اتاقی گفته می‌ شود که جهت شست ‌و شوی لباس از آن استفاده می‌ شود، در خانه‌ های امروزی به طور معمول این اتاق با وسایلی همچون ماشین لباسشویی و رخت‌ خشک ‌کن و یک دستشویی بزرگ جهت شستن دست ها و لباس های لطیف تر پُر می شود. از نظر نوع کاربری هیچ بنایی را نمی توان در ایران یافت که این گونه صرفا برای شستن رخت و لباس مورد استفاده قرار گیرد، ساختمان بنا اما معماری مشابه با مسجد عباس قلی خان و دروازه ارگ دارد.

این بنا برای استفاده عموم ساخته شد و شبانه ‌روزی دسترسی به آن امکان پذیر بود و بابت استفاده از آن هیچ پولی از شهروندان دریافت نمی‌ شده ‌است. شهر زنجان معمولا زمستان های سرد و سختی را پشت سر می گذارد، در آن زمان زنان وظیفه شستن لباس ها را بر عهده داشتند و دشواری این کار در چنین روزهایی برایشان چندین برابر می شد، آنان برای تامین امنیت و آسایش زنان در یک مکان سرپوشیده رختشویخانه زنجان را احداث کردند.

ویژگی‌های بنای رختشویخانه

این بنا در یک محل شلوغ و می شود گفت در قلب شهر زنجان معروف به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده است که امروزه خیابان سعدی به فاصله ۱۰۰متری از سمت غربی آن می‌گذرد و از طریق کوچه فرهنگ به ساختمان رختشویخانه دسترسی دارد و آب مجموعه از قنات قلعچه حاجی میربهاء الدین تامین می شده است.

رختشویخانه مخزنی به طول ۱۷ متر، عرض ۵.۱ متر و ارتفاع ۸ متر دارد که با سه واحد پوشش طاق و تویزه بر روی جرزها و دیوارها سقف شده است، تا ارتفاع چهار متری دیواره های داخلی بنا به نحوی پوشیده شده است که امکان پر کردن آب تا آن سطح وجود دارد که اگر این اتفاق روی می داد امکان گنجایش ۷۴۰ مترمکعب در آن وجود داشته است، فضایی از این مخزن به ساخت یک تراس اختصاص داده شده است که هنگام ایستادن در آن می توان به محل شست و شوی رخت ها تسلط کامل داشت.

این مکان برای اشراف کامل مدیریت به کسانی که در حال استفاده از آن بودند ساخته شده بود. بنا بر اعلام متولیان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان، بنای رختشویخانه زنجان تنها بنا در جهان با کاربری مخصوص برای رختشویی بانوان است، در هیچ جای دنیا، بنایی با کاربری رختشویی متناسب با شرایط اقلیمی و جغرافیایی که منحصر به گروه خاصی باشد، به غیر از بنای رختشویخانه زنجان احداث نشده است.

چنین مجموعه ای با عملکرد یاد شده در هیچ جای ایران مشاهده نمی شود اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت شده در قوس ها و تویزه ها با بناهای عام المنفعه هم دوره شهر زنجان قابل مقایسه اند.

در این فضا برای شستشوی لباس ها و سایر وسایل چندین حوضچه سنگی ساخته شده که از طریق مجاری آب از مخزن اصلی تامین می شوند و فاضلاب حاصل نیز از طریق کانالی که در زیر پاشویه ها قرار دارد به بیرون بنا منتقل می شود. مجاری آب، حوضچه ها و پاشویه ها از سنگ های تراشیده ساخته شده است.

طراحی و اجرای فضای داخلی و اصلی رختشویخانه زنجان بسیار زیبا می باشد و سالن آن دارای یازده ستون است که به طورقرینه به دوقسمت تقسیم شده‌اند،فاصله۱۱ ستونی که به طور قرینه سالن را به دو قسمت تقسیم کرده‌ اند در جهت قرینه از چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ ها تشکیل یافته و حدود آن را سنگ‌ های حجاری شده از جنس تراورتن از یکدیگر مجزا می‌ کند.

این فضا از سالنی به عرض نزدیک به ۱۴ متر و طول ۶۲ متر و مساحت زیربنای ۸۵۰ متر مربع برخوردار است.

محل شستشوی رخت ها به چهار قسمت تقسیم شده است. ابتدای شستشو که از انتهای جریان آب است حوضچه ‌مخصوص لباس‌های بسیار آلوده و لباس‌های مربوط به افراد مبتلا به بیماری‌های خاص بوده و مجرای آبی که از حد فاصل حوضچه دوم و سوم عبور می کرد، مخصوص لباس ‌های به نسبت تمیز و محل آب ‌کشی، حوضچه‌ چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و در نهایت  حوضچه‌ آخری (اولین حوض از حرکت آب)، محل آب تمیز و تامین آب آشامیدنی بوده است.

در کل، تمامی فضای موزه رختشویخانه را می توان به ۲ بخش اصلی تقسیم بندی کرد که هر کدام از آنها زیر مجموعه های خود را دارند.

بخش مدیریت رختشویخانه: این بخش شامل حیاط و یک قسمت مسکونی به مساحت ۶۰ مترمربع است. قسمت مسکونی که در جبهه شمالی حیاط قرار دارد شامل ۲ اتاق و یک درب ورودی است.

این ورودی فضاهای محوطه، سرایداری و محل شستشوی رخت را به هم اتصال می دهد. علاوه بر آن، حیاط بخش یاد شده که به شکل مستطیلی به ابعاد ۱۲ × ۳۳ متر است، دارای فضای سبز و تعدادی درخت است.

این بخش همچنین دارای خزینه  بوده که این خزینه مشابه تراس و مشرف به فضای رختشویخانه است و در واقع به عنوان محل مدیریت و شاه نشین مجموعه کاربرد دارد.

 فضای اصلی شستشوی رخت: این فضا که دارای دورنمای بسیار زیبایی است دارای یک سالن زیبا به ابعاد ۶۲ × ۷.۱۳ متر با ۱۱ ستون است. هر جفت از این ستون ها به صورت قرینه و ۲ به ۲ تقسیم شده اند. در فضای بین این ستون ها، چهار واحد حوضچه و مجاری مختلف قرار گرفته اند. هرکدام از این حوضچه ها کاربری مخصوصی دارند که در زیر به آن اشاره شده است:

حوضچه مخصوص لباس های بسیار آلوده: این حوضچه جهت شستن لباس های مربوط به افراد بیمار مورد استفاده قرار می گرفت.حوضچه مخصوص لباس های به نسبت تمیز: حوضچه مزبور جهت آب کشی لباس ها کاربرد داشت، حوضچه مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه،حوضچه آب تمیز و آشامیدنی و علاوه بر آن، در انتهای طاق ها و دیوار سمت جنوبی این سالن پنجره ای وجود دارد که به منظور تبادل هوا ایجاد شده است.

کاربرد امروزی

این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده است و به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. رختشویخانه زنجان امروزه محل مناسبی برای آشنایی هرچه بیشتر علاقه مندان به فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه است.

رختشویخانه زنجان یکی از مهمترین موزه های استان است و موضوع آن مردم شناسی است. در این موزه می توان با انواع و اقسام لباس های محلی، ابزار و وسایل و زیورآلات زنان این منطقه آشنا شد.