تحولات پاکستان از دریچه ساختار سیاسی

پاکستان در چند ماه اخیر با چالش‌های سیاسی عمیقی روبرو بود و پس از کش و قوس‌های فراوان برای اولین بار در تاریخ این کشور نخست وزیر با رای عدم اعتماد مجلس برکنار شد.

نخست وزیر «عمران خان» در چارچوب یک انتخابات عمومی و با رای بالای مردمی در سال ۲۰۱۸ توانسته بود، سکان هدایت امور این کشور را به دست بگیرد. وی برخلاف دولت‌های قبل بدون کودتا یا دخالت مستقیم ارتش توانست به قدرت برسد و به همین دلیل پیش‌بینی می‌شد بتواند برای اولین بار در تاریخ این کشور دوره ۵ ساله نخست وزیری را به پایان برساند اما عمران خان دو سال قبل از پایان دوره ریاست جمهوری، کنار گذاشته شد.

تحلیلگران مسائل داخلی پاکستان در مورد علت اتفاقات یکی دو ماهه اخیر این کشور گمانه‌زنی‌های گوناگونی از ناتوانی‌های اجرایی دولت و تورم تا دخالت نهادهای نظامی و نارضایتی قدرت‎‌های خارجی را مطرح کرده‌اند.  

حال باید حدود یک سال و نیم دیگر تا انتخابات بعدی صبر کرد و منتظر بود و دید دولت جدید «شهباز شریف» می‌تواند اعتماد عمومی را جلب کند و  به صورت رسمی و از طریق صندوق‌های رای به قدرت برسد یا آنکه همانطور که عمران خان عنوان کرد او با توان بیشتر بار دیگر وارد صحنه می‌شود.

شاید اینبار هم کاریزمای ورزشی عمران خان موجب شود او مخالفان سیاسی خود را به پشتوانه حمایت گسترده مردمی شکست دهد.    

نظام سیاسی پاکستان

«جمهوری اسلامی پاکستان» دارای نظامی پارلمانی (مجالس سنا و ملی) است و مردم این کشور برای انتخاب اعضای مجلس ملی و پارلمان‌های مستقلِ هر یک از ۴ ایالت آن پای صندوق‌های رأی می‌روند.

پاکستان دارای چهار ایالت اصلی پنجاب، سند، خیبر پختون خوا (یا همان سرحد شمالی) و بلوچستان است که هر کدام دارای یک دولت محلی و مجلس ایالتی با اختیارات محدود هستند. هر ایالت به وسیله یک حاکم یا سروزیر هدایت می‌شود. همانطور که روند انتخاب نخست وزیر از پارلمان ملی این کشور می‌گذرد، سروزیرها نیز از طریق مجالس ایالتی انتخاب می‌شوند و به اداره امور منطقه خود می‌پردازند.

رییس جمهوری و نخست وزیر پاکستان برای مدت پنج سال توسط پارلمان انتخاب می‌شوند. همچنین دوره خدمت نمایندگان مجالس ملی و ایالتی نیز پنج سال است. اعضای مجلس سنا هم در دوره‌های شش ساله فعالیت می‌کنند اما هر ۳ سال نیمی از اعضای آن بازنشسته می‌شوند و برای پر کردن کرسی‌های خالی، انتخابات جدید غیرمستقیم برگزار می‌شود.

سیستم حکومتی پاکستان فدرالی - پارلمانی است که در آن رئیس جمهوری از قدرت چندانی برخوردار نیست  شهر اسلام آباد به عنوان پایتخت سیاسی این کشور شناخته می‌شود که در دهه ۱۹۶۰ میلادی با هدف تمرکز سیاسی امور به صورت امروزین ساخته شد. اسلام آباد شهری غیرتجاری و محل استقرار نهادهای مرکزی و سیاسی کشور است. در ابتدا کراچی پایتخت پاکستان بود اما به دلایل گوناگون، پایتخت سیاسی پاکستان در منطقه اسلام آباد بنا گردید.

سیستم حکومتی این کشور فدرالی - پارلمانی است که در آن رئیس جمهوری از قدرت چندانی برخوردار نیست. با اینحال پس از کودتای نظامی حدود ۱۵ سال قبل ، با اضافه شدن متممی به قانون اساسی از سوی «پرویز مشرف» اختیارات ریاست جمهوری افزایش یافت.

همانطور که گفته شد پاکستان دارای دو مجلس ملی و سنا و چهار مجلس ایالتی است. در غیاب رییس جمهور، رییس مجلس سنا اداره امور کشور را بر عهده می‌گیرد و درصورت انحلال مجلس سنا، رئیس دیوان عالی کشور، کفیل ریاست جمهوری تا زمان برگزاری انتخابات سراسری خواهد بود.

مجلس ملی یا پارلمان پاکستان رکن اصلی قانونگذاری در این کشور اکنون دارای ۳۷۲ کرسی است که براساس قواعد و تقسیمات مخصوصی انتخاب می‌شوند. مجلس سنا نیز ۱۰۰ عضو دارد.

دموکراسی پارلمانی پاکستان

انتخاب هر یک از نمایندگان سنا و پارلمان بر مبنای مشخصی صورت می‌گیرد. اعضای مجلس سنا بوسیله آرای نمایندگان مجالس ملی و ایالتی از میان اقشار مختلف جامعه برگزیده می‌شوند. نیمی از اعضای سنا هر سه سال یک بار کرسی مجلس را تحویل می‌دهند، بر این اساس هیچگاه اعضای این مجلس بطور کلی تغییر نمی‌کند.

سنا طبق قانون اساسی پاکستان برخلاف مجلس ملی قابل انحلال نیست اما یک بار ژنرال «پرویز مشرف» پس از کودتای نظامی به انحلال آن اقدام کرد.

مجمع ملی پاکستان ۳۴۲ عضو دارد که از دو طریق با تمرکز بر ساختار حزبی پاکستان انتخاب می‌شوند. ۲۷۲ کرسی این مجلس بر اساس ایالت‌ها و در حوزه‌های انتخابی با رقابت احزاب برگزیده می‌شوند. در انتخابات سال ۲۰۱۸ عمران خان و حزب «تحریک انصاف پاکستان» با کسب بیش از ۱۵۰ کرسی در سراسر پاکستان پیروز انتخابات شدند و او پس از ائتلاف با احزاب کوچکتر به عنوان نخست وزیر تعیین گردید.

پس از انتخاب نمایندگان پارلمان حزب پیروز که بیشترین تعداد نمایندگان را در پارلمان ملی داشته باشد قدرت را در دست می‌گیرد و نخست وزیر و وزرای کابینه را تعیین می‌کندالبته قانون اساسی جهت تکمیل اعضای مجلس ملی پاکستان ۶۰ کرسی را برای زنان و ۱۰ کرسی را نیز برای اقلیت‌های مذهبی و قومی تضمین کرده ‌است. این ۷۰ نماینده از طریق انتخابات مستقیم وارد مجلس نمی‌شوند و احزابی که بیشتر از حد مشخصی از آرا را کسب کنند می‌توانند سهمی از این کرسی‌ها را داشته باشند و شماری از زنان یا اقلیت‌های مذهبی را برای عضویت در مجلس معرفی کنند. هر حزب برای کسب اکثریت ساده باید بیشتر از نیمی از اعضای انتخابی مجلس یعنی ۱۳۷ رای مثبت را تصاحب کند.

جدای از مجالس ملی و سنا که در اسلام آباد مستقر هستند هر یک از ۴ ایالت نیز دارای یک مجلس منطقه‌ای هستند. مجالس چهار ایالت پنجاب، سند، پختون خوا و بلوچستان براساس جمعیت و اهمیت دارای تعداد نمایندگان متفاوتی هستند. پارلمان‌های ایالتی نیز وظیفه تشکیل حکومت‌های ایالتی را به‌عهده دارند و می‌توانند سروزیر را مشخص کنند.

به طور کلی ایالت پنجاب به عنوان پرجمعیت‌ترین و مهمترین ایالت این کشور از نظر انتخاب شخص سروزیر و هم تعداد نمایندگان مجلس ایالتی دارای اهمیتی ویژه محسوب می‌شود.

پس از انتخاب نمایندگان پارلمان حزب پیروز که بیشترین تعداد نمایندگان را در پارلمان ملی داشته باشد قدرت را در دست می‌گیرد و نخست وزیر و وزرای کابینه را تعیین می‌کند.

رئیس جمهور پاکستان توسط رأی تمام اعضای پارلمان‌های ایالتی، ملی و سنای پاکستان می‌شود.

ورود عمران خان به عرصه سیاسی، مثلث بازی قدرت پاکستان را تشکیل داد و موجب شد تا ضلح سومی در کنار دو حزب سنتی و پرقدرت این کشور شکل بگیرددر مجلس کنونی که پس از انتخابات عمومی سال ۲۰۱۸  و براساس تقسیمات به روز شده آن زمان صورت گرفت از ۲۷۲ کرسی هر یک از ایالت‌های پنجاب ۱۴۱ ، سند ۶۱ ، خیبر پختون خوا ۵۱ ، بلوچستان ۱۶ و پایتخت ۳ نماینده در مجلس ملی دارند.

البته به ترتیب از هر یک از ایالت‌های فوق به ترتیب ۳۲، ۱۴، ۱۰، ۴ و ۰ نماینده زن هم در کنار ۲۷۲ فرد منتخب فوق در پارلمان پاکستان حضور دارند.

در کل اکنون طبق تقسیم بندی جغرافیایی در مجلس ملی پاکستان از ایالت پنجاب ۱۷۳، سند ۷۵، خیبر پختون خوا ۶۱، بلوچستان ۲۰، پایتخت ۳ و اقلیت‌ها  ۱۰ نماینده در مجلس حضور دارند.

در تقسیم بندی‌های حزبی اما ورود عمران خان به عرصه سیاسی، مثلث بازی قدرت را تشکیل داد و موجب شد تا ضلح سومی در کنار دو حزب سنتی و پرقدرت این کشور شکل بگیرد. تا پیش از این «حزب مسلم لیگ» (شاخه نواز) (PML(N)) تحت مدیریت خاواز نواز شریف و «حزب مردم پاکستان» (PPP) نیز به وسیله خانواده بوتو و زرداری یکه تازی می‌کردند؛ تا اینکه از چند سال قبل «تحریک انصاف پاکستان» (PTI) به رهبری قهرمان ورزشی پاکستان و کریکت باز بین المللی عمران خان به عرصه سیاسی این کشور پا نهاد.  

 تحولات ناگهانی در اسلام آباد

اگرچه در پاکستان سیستم پارلمانی و حزبی قابل اعتنایی، فعال است اما ارتش و نهادهای اطلاعاتی در این کشور نقشی پررنگ دارند و مقام‌های ارشد این کشور نمی‌توانند خارج از گردونه هماهنگی با ارتش فعالیت داشته باشند.

در پارلمان فعلی پاکستان، حزب مسلم لیگ نواز ۸۴ ، حزب مردم ۵۶ و حزب تحریک انصاف عمران خان ۱۵۵ کرسی را در اختیار دارد بقیه اعضا از میان دیگر احزاب پاکستان هستند که با هر یک از سه حزب فوق متحد شده‌اند.

اگرچه در پاکستان سیستم پارلمانی و حزبی قابل اعتنایی فعال است اما ارتش و نهادهای اطلاعاتی در این کشور نقشی پررنگ دارندعمران خان در سال ۲۰۱۸ توانست در همکاری با دیگر احزاب کوچکتر پاکستان به عنوان نخست وزیر برگزیده شود و زمام امور را به دست بگیرد. از همان ابتدا این شایعه مطرح بود که وی با کمک ارتش قدرتمند و سرویس‌های اطلاعاتی پاکستان به قدرت رسیده است اما از چند ماه قبل خبرهایی از اختلاف نظر وی با ارتش در زمینه برخی اقدامات و انتصابات مطرح شد. عمران خان اما اتفاقات اخیر کشورش را حاصل دخالت قدرت‌های غربی علیه خود به خاطر اتخاذ سیاست مستقل و نزدیکی به شرق بیان می‌کند.

رسانه‌ها و تحلیلگران خارجی، دلایل گوناگونی را برای رای عدم اعتماد به عمران خان و بروز تنش‌های سیاسی و تظاهرات‌های خیابانی بیان می‌کنند. اختلاف فرمانده ارتش و رئیس سرویس‌های اطلاعاتی (آی‌اس‌آی)، اختلاف نظر عمران خان با ارتش در زمینه تعامل با هند، دخالت خارجی، حمایت از روسیه و سیاست دوری از آمریکا و غرب در کنار افزایش تورم و ناتوانی دولت در اداره کشور  همگی از جمله دلایلی هستند که رسانه‌های خارجی به عنوان دلایل مخالفت مجلس ملی پاکستان با بیست و دومین نخست وزیر این کشور مطرح کرده‌اند.

چند روز قبل، با وجود غیبت تعداد زیادی از نمایندگان مجلس ملی در جلسه رای اعتماد، ۱۷۴ نماینده که بیشتر از نیمی از کل اعضای مجلس است، به برکناری نخست وزیر رای دادند. با این تحولات، عمران خان از مسئولیت خود برکنار شد و اتفاقی منحصربفرد در تاریخ پاکستان رقم خورد.

اکنون «شهباز شریف» ۷۰ ساله (برادر کوچکتر «نواز شریف»)، که رهبری حزب مسلم‌لیگ شاخه نواز را بر عهده دارد، به عنوان بیست و سومین نخست‌وزیر پاکستان انتخاب شده است. وی در پاکستان فردی سرمایه‌دار و تاجری پرکار شناخته می‌شود و گفته می‌شود همزمان با ارتش پاکستان و دولت چین هم رابطه خوبی دارد. وی تا اکتبر ۲۰۲۳  که قرار است انتخابات عمومی و دور برگزار شود، فرصت دارد تا توانمندی‌های خود را در اداره امور داخلی و بین‌المللی به منصه ظهور رساند.