شاه میگوهای خاردار، آبزیان زیبا و بازیگوش سواحل قشم

در جنوب کشور عزیزمان ایران خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون و فیروزه ای آن می درخشد.

این خلیج وضعیت نیمه بسته ای دارد و از بخش جنوب شرقی از طریق تنگه هرمز که یک گذرگاه راهبردی است به دریای عمان و اقیانوس هند و آب های آزاد متصل شده است.

خلیج فارس به دلیل قرار گرفتن در عرض های زیر استوایی، یک زیست بوم کاملا مخصوص به خود دارد و به واسطه ارتباط با اقیانوس هند، زیست بوم آن تا حدی شبیه مناطق یادشده است و به علت داشتن اکوسیستم های مرجانی و ماهی های خاص جزء مناطق مرجانی جهانی محسوب می شود.

آبسنگ های مرجانی خلیج فارس با توجه به غنای اکولوژیکی مهم ترین منطقه زیست «شاه میگوی خاردار» و «ماهی های زینتی دریایی» منطقه هستند که اگر چه به نظر می رسد مرجان ها به طور معمول نباید در ماورای عرض جغرافیای ۲۳.۵ درجه استوا وجود داشته باشند. اما با توجه به فاصله از خط استوا و قرار گرفتن در عرض های زیر استوایی (ساب تروپیکال) و داشتن آب و هوایی معتدل گرم این خلیج مثال بارزی از انطباق موجودات دریایی به شمار می رود.

در خلیج فارس تراکم آبسنگ ها در اطراف جزایر مرجانی مشاهده می شود اگر چه آبسنگ ها حاشیه ای در نوار ساحلی نیز به صورت پراکنده دیده می شوند.

وجود چنین آب و هوایی خاص باعث شده که مرجان ها، لابسترها، ماهی ها و سایر موجودات دریایی با توجه به تغییرات دائم آب و هوای منطقه دارای دامنه تحمل زیادی نسبت به سایر مناطق گرمسیری باشند.

تنوع زیستی آب های قشم و شاه میگوی خاردار

جزیره قشم با مساحتی معادل هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع به عنوان بزرگترین جزیره‌ خلیج فارس شناخته می شود. این جزیره با آب و هوای ویژه و اکولوژی خاص خود و با داشتن سه جزیره در اطراف، زیباترین نقطه خلیج فارس است.

وسعت و تنوع اکولوژیکی هر کدام از این سه جزیره قشم، لارک و هنگام بسیار در خور توجه و حائز اهمیت است. از جنگل های وسیع حرا تا سواحل شنی و دیواره های مرتفع صخره ای و سواحل گلی و با تلاقی تا جزیره ها و صخره های مرجانی این منطقه همه و همه مجموعه ای از انواع اکوسیستم های آبی دریایی را در خود جای داده است.

فضای زیر آب های پیرامون جزیره قشم در هر قسمت بسیار متفاوت است. در طرفی ساحل پوشیده از جلبک های دریایی و در قسمت دیگر منطقه بین جزر و مدی گلی و در قسمت دیگر ساحل یکدست شنی و در قسمتی دیگر صخره ها و مرجان های زیبای دریایی باعث شده انواع متنوعی از آبزیان را در این منطقه مشاهده کنیم.

در این منطقه از پستانداران بزرگ دریایی چون نهنگ ها و دلفین ها و کمیاب ترین پستاندار دریایی نظیر دوگانگ ها (گاو دریایی dugong dugon) - (گاوهای دریایی پستانداران آبزی بزرگی هستند که شباهت زیادی به فک ها دارند) - را می توان دید.

به علاوه ماهی های بزرگی همچون کوسه نهنگ (یا کوسه کر) و یا انواع ماهی های بزرگ مانند کوسه ماهی ها، سفره ماهی ها، یا ماهی خوراکی و تجاری مانند ماهی های هوور، هامور، سنگسر، شیر، میش ماهی، شورید و یا انواع ماهی زینتی دریایی نظیر مارماهی، اسبک ماهی، خروس ماهی، فرشته ماهی، پروانه ماهی، زمرد ماهی، دلقک ماهی و بلنی ها و گل خوراک ها و تا انواع سخت پوستان مثل خرچنگ ها، میگوها، لابسترها تا انواع نرم تنان مانند حلزون ها و شکم پایان، صدف ها، هشت پاها و یا انواع توتیا و بالاخره انواع مرجان ها و شقایق های دریایی، کرم های لوله ای و جلبک های دریایی همه و همه از تنوع زیستی موجودات دریایی در این مناطق حکایت دارد.

جزیره قشم که جهتی جنوب غربی شمال شرقی دارد، احتمالا مربوط به یک چین خوردگی است که حدود ۲۵ میلیون سال پیش (دوره میوسن) اتفاق افتاده است.

همچنین در این جزیره، صخره های مربوط به پنج میلیون سال پیش(دوره پلیوسن) نیز مشاهده می‌شوند.

سواحل این جزیره، دندانک دارند و عمق آب به دلیل وجود صخره های زیر دریایی کم است. این صخره‌ها زیستگاه یکی از زیباترین شاهکارهای آفرینش یعنی «شاه میگوی خاردار» است.

این موجود سخت پوست که نام علمی (Panulirus Versicolor) بر آن نهاده‌ اند، در فرانسه و اسپانیا لانگوست (Langouste) در منطقه خلیج فارس (میگوی لارکی) و در بلوچستان (ملائو) نامیده می‌شود.

تنوع رنگ و شیوه آمیختن رنگ ها بر بدن این جانور، بسیار چشمگیر و جذاب است. بدین صورت که لکه هایی به رنگ آبی متمایل به سیاه و یک نوار سفید رنگ، سطح سر پشتی این شاه میگو را که دارای زمین‌های سبز آبی است، می آرایند.

همچنین، یک نوار افقی سفید که دو نوار نازک سیاه رنگ آن را احاطه کرده‌اند، سطح پشت هر یک از قطعات شکم آن موجود را می پوشانند. پاها و شاخک ها در جهت طولی رنگ آمیزی شده و پایه شاخک ها به رنگ صورتی روشن اند. سطح سر پشتی و شاخک های حیوان، با خارهایی در اندازه‌های مختلف تزیین شده است.

شاه میگو ها «جدا جنس» هستند و در هر نوبت تولید مثل، تعداد زیادی تخم پدید می‌آید که حیوان ماده به وسیله پاهای شنا، آنها را در زیر شکم خویش نگهداری می‌کند. سپس، از هر یک از تخم ها، موجود کوچک به نام «لارو» متولد می‌شود.

دوره زندگی لاروی در این موجود در حدود ۱۸۰ روز است که به دنبال آن دوره جوانی آغاز می‌شود در طی مدت شاه‌میگو های جوان از نوعی کرم که در زیستگاه آن آن موجود است، تغذیه می‌کنند. پس از چند مرتبه پوست اندازی، شاه میگوی جوان به یک شاه میگوی بالغ تبدیل می‌شود.

«شاه میگوی خاردار بالغ» که طول عمرش بیش از پنج سال است، همه چیز خوار بوده و از علف های دریایی، جلبک ها، کرم های پرتار، دو کفه ای ها، سایر سخت پوستان، (مانند کشتی چسب‌ها) و نظایر آن تغذیه می‌کند.

متوسط طول بدن این جانور ۳۰ سانتی متر است و حداکثر آن به ۴۰ سانتی متر می‌رسد این خرچنگ ها نه تنها سمی و خطرناک نیستند، بلکه به واسطه بزرگ بودن اندازه بدن، از نظر علم تغذیه اهمیت فراوانی دارند.

بنابراین شاه میگوی خاردار، از مهمترین محصولات شیلاتی مناطق معتدله و گرمسیر اقیانوس های بزرگ جهان، محسوب می‌شوند.

در صخره های زندگی این گونه جانوری، شکاف هایی وجود دارد که حیوان در مواقع لزوم می‌تواند به آنجا پناه ببرد و خود را از روشنایی، شرایط زیان بار محیط و دشمنانی چون کوسه ها، سفره ماهی ها، هشت پایان، دلفین ها، لاک پشتان دریایی و انسان حفظ کند.

 این موجود زیبا که ساکن آب های کم عمق (تا ۱۵ متر) نواحی گرم است، انتشار جغرافیایی بسیار گسترده‌ای دارد و علاوه بر مناطقی از خلیج فارس و دریای عمان در سرتاسر دریای سرخ (از جنوب شبه جزیره سینا)، خلیج عدن، سواحل شرقی جنوب آفریقا تا ناتال(آفریقای جنوبی)، ماداگاسکار، جزایر سی شل، جزیره رئونیون، سواحل پاکستان، هند و سریلانکا وجود دارد.

این گونه جانوری همچنین در خارج از این مناطق و در اقیانوس هند شرقی و اقیانوس آرام غربی، جنوب ژاپن، مجمع الجزایر میکرونزی، جزایر ساموآ  و شمال شرقی استرالیا نیز یافت می‌شود.

سیامک بهزادی عضو هیات علمی پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در خصوص شاه میگوی خاردار، آبزی زیبای سواحل قشم اظهار داشت: (Panulirus Versicolor) یا لابستر شاخدار که با نام انگلیسی (Rocky Lobster) لابستر صخره نیز شناخته می‌شود از خانواده (Palinuridae) بوده که در مناطق صخره ای و بعضا مرجانی (Coralandreef) زیست می‌کند. این گونه در ایران در جزایر فارو، بنی فارو، هنگام، لارک، سیری، ابوموسی و کوه مبارک و سواحل صخره ای شهرستان جاسک ثبت و گزارش شده است.

وی توضیح داد: متاسفانه در سال‌های سالیان اخیر به دلیل برداشت بی‌رویه، آلودگیها در نوار ساحلی، گرمایش زمین، تخریب صخره ها و مناطق مرجانی و نظایر آن و در نتیجه از بین رفتن ذخایر و زیستگاه‌های این نوع گونه ها، ذخایر این آبزی که دارای ارزش زیاد صادراتی می باشد به شدت کم شده است.

عضو هیات علمی پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان اضافه کرد: قیمت هر کیلو از این آبزی در سال ۱۴۰۰ در تخلیه گاه های پشت شهر و  بازار بندر عباس بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان فروخته می‌ شد.

بهزادی ادامه داد: این در شرایطی است که این گونه با ارزش بالای صادراتی می‌تواند با پرواربندی و برنامه ریزی صحیح و اصولی به مولدین با ارزش به صنعت آبزی‌پروری معرفی شود.

وی اظهار داشت: بی شک در انتخاب مناطق بهینه در توسعه این گونه در ذخیره‌ گاه مادری که به آنها اشاره شد(جزایر فارو، بنی فارو، هنگام، لارک، سیری، ابوموسی و کوه مبارک و سواحل صخره ای شهرستان جاسک) می‌تواند به عنوان مناطق با ظرفیت تولید بالا معرفی شود.

عضو هیات علمی پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان افزود: در این بین برخی جزایر کمتر توسعه یافته شیلاتی با زیرساخت های طبیعی موجود مانند هنگام و ابوموسی می‌تواند به عنوان مناطق بهینه معرفی شود که در این خصوص نیاز به مطالعه بیشتر و مکان یابی است.

وی گفت: از دیگر سو شیلات ایران در سالیان گذشته با حرکتی صحیح و اصولی در مناطقی از بندر چابهار (رمین) با ایجاد زیستگاه های مصنوعی مخصوص لابستر طرح بازسازی ذخایر گونه های دیگری از این خانواده را در سواحل بندر چابهار با همکاری مرکز تحقیقات شیلاتی آب های دور به انجام رسانده که نتایج حاصل از مطالعه این پروژه ایی در حدود بیش از ۱۵سال حاکی از افزایش ذخایر در پیرامون این زیستگاه ها و مناطق همجوار است.

بهزادی یادآور شد: مطالعاتی از این نوع در استان هرمزگان در جزایر کیش، بندر بستانه، بندر سلخ، بندر ملو در بندر لنگه توسط اداره کل شیلات استان هرمزگان با همکاری پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان برای ماهیان صورت پذیرفته است که نتایج مطالعات در این زیستگاه مصنوعی طراحی شده مخصوص ماهیان حاکی از افزایش ذخایر و افزایش تولید در واحد سطح گونه های تجاری مهم مانند هامور ماهیان می باشد.

وی اعلام کرد: امروزه افزایش ذخیره هامور معمولی در صیدگاه های بندر بستانه و بندر لنگه نشان از توالی زیستگاه مصنوعی و رسیدن به مرحله تولید بوده که این گونه ها علاوه بر ارزش شیلاتی دارای اهمیت جهانی بوده و به دلیل اینکه در فهرست گونه هایی هستند که در معرض تهدید می باشند.

عضو هیات علمی پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان تاکید کرد: از این رو در یک جمع بندی کلی شاید به عنوان حسن ختام بتوان عنوان کرد، برنامه اجرایی را برای پرواربندی و دست یابی به فناوری تکنیک و پرورش این آبزی در کنار بازسازی ذخایر آنها با ارزش بالای صادراتی در سالی که با منویات مقام معظم رهبری به نام سال دانش بنیان مزین گشته و مقرر شده است می تواند در دستور کار قرار گیرد، تا با کارهای علمی با بنیه تحقیقاتی اصولی کارآمد و در نهایت انتقال تکنیک‌های آن به مردمان بومی آن در نهایت دانش آن بومی شود و باعث تاثیر گذاری در زندگی مردم مناطق بومی شده و اثرات اقتصادی اجتماعی مثبتی به همراه داشته باشد.

شاه میگوهای آب های قشم رنگ بندی بسیار زیبایی دارند. علت آن وابستگی آنها به جزایر مرجانی و رنگ های متنوع آب های سرزمین آب و آفتاب است که برای استتار بهتر در طول تکامل، پوشش ظاهری شاه میگوها به این رنگ های زیبا درآمده است.

نکته دیگر نگهداری تخم های آنها در بدن است. به این معنی که بعد از تخم ریزی، تخم ها را بلافاصله در طبیعت رها نمی کنند و آنها را زیر شکم خود نگه می دارند.

مهم ترین تفاوت شاه میگو با میگو در اندازه ظاهری آنها است، شاه میگوها خیلی بزرگ تر و بیشتر به میگو تا خرچنگ شبیه هستند. شاه میگوها میلیون ها تخم را هر بار با تخم ریزی از بدن خود خارج می کنند.

از نظر ظاهری ۲ نوع شاه میگو وجود دارند که از نظر زیست شناسی در سطح «رده» با هم متفاوت هستند. یک رده شاه میگوهایی هستند که در آمریکا یافت می شوند و مانند خرچنگ ها چنگال دارند (که حرام گوشت هستند) اما رده دیگر که گونه هایی از آن در آب های جنوب ایران به ویژه جزیره زیبای قشم زندگی می کنند، شبیه میگو هستند و بدنشان خار دارد و از این جهت به آنها شاه میگوهای خاردار می گویند (از این رو به لحاظ شرعی این نوع از شاه میگوها، حکم میگو را برای مصرف دارند و حلال گوشت هستند).

شاه میگوهای خاردار از حدود ۲۰ میلیون سال پیش سر و کله شان در کره زمین پیدا شده است. حدود ۲۲ گونه از این رده در جهان وجود دارد که پنج گونه از آنها در آب های دریای عمان و خلیج فارس زیست می کنند.