دانش‌بنیان شدن فراتر از نوشتن روی کاغذ یا ابلاغ قانون است

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، سال ۱۴۰۱ برای مردم ایران و به خصوص جامعه نخبگان علمی کشور با پیامی مهم در حوزه اقتصاد از سوی مقام معظم رهبری آغاز شد. ایشان در سخنرانی نوروزی خود این سال را سال تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین نامیدند؛ موضوعی که وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری نیز بر آن تاکید کردند و مراکز علمی و تحقیقاتی را به فکر بازنگری در روندها به شکلی انداخت که ضمن تحقق فرمان رهبر انقلاب اسلامی، از این فرصت برای پیشبرد گفتمان دانش‌محور در اقتصاد کشور استفاده کنند. 

مهندسی ژنتیک و زیست فناوری در زمینه های مختلف علمی‌زیستی مانند کشاورزی، علوم پزشکی و دارویی و صنعت، کاربردهای ارزشمندی دارد که آثار آن به طور مستقیم یا غیرمستقیم در زندگی روزمره انسان و در عرصه های گوناگون علمی، پژوهشی، اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و فرهنگی آشکار شده است. مقام معظم رهبری نیز در جلسه شورای عالی اشتغال مورخ (۱۳۸۱/۷/۱۵) در این مورد تاکید کرده‌اند: به این قضیه (بیوتکنولوژی) توجه ویژه‌ای بکنید، چون رشته بسیار مهمی است. 

پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری مهم‌ترین مرکز تحقیقاتی زیر نظر وزارت علوم و فعال در زمینه مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری به عنوان یک موسسه پژوهشی و برای انجام تحقیقات علمی‌صنعتی و به‌ویژه کاربردی، بر اساس مصوبه شورای گسترش آموزش عالی در سال ۶۶ تاسیس شد تا جهت نیل به اهدافی همچون تحقیقات در زمینه های مختلف علوم زیستی، پزشکی،‌ کشاورزی، دارویی و زیست‌فناوری گام بردارد و آموزش و تربیت متخصصان و محققان دانشگاه های کشور را به عهده گیرد.

دکتر علی هاتف سلمانیان، مشاور عالی رییس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری و استاد گروه زیست فرآورده‌های گیاهی، پژوهشکده زیست فناوری کشاورزی این پژوهشگاه است. سلمانیان بیش از ۱۰۰ مقاله علمی منتشر کرده است و به عنوان مقام دوم پژوهشگر برتر در حوزه زیست فناوری از سوی ستاد توسعه زیست فناوری در سال ۱۳۹۷ و پژوهشگر برگزیده کشور در حوزه علوم پایه از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سال ۱۴۰۰ معرفی شده است.
 دکتر سلمانیان نویسنده اولین مقاله در حوزه زیست فناوری از ایران در سال ۱۹۹۵ میلادی در مجله Biotechnology Letter است.

با وی در مورد تعریف دقیق‌تر از اقتصاد دانش‌بنیان، بودجه پژوهش در کشور، نقش پژوهشگاه‌ها در تحقق شعار سال و بازیگران اصلی اقتصاد دانش‌بنیان گفت‌وگو کرده‌ایم. وی در بخش اول این گفت‌وگو بر ضرورت دید همه‌جانبه به اقتصاد دانش‌بنیان و تعریف آن در بوم‌سازگان و به صورت شبکه‌ای تاکید کرد و یادآور شد برای رسیدن به اقتصاد دانش‌بنیان باید به زیرساخت‌ها در زمینه علوم پایه بیشتر توجه کرد. وی در بخش دوم این گفت‌وگو در مورد بازیگران اقتصاد دانش‌بنیان، بودجه پژوهش و اهمیت تزریق بودجه ب

 موقع و کافی همچنین اولویت‌های پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری در سال ۱۴۰۱ صحبت کرد که در ادامه می خوانیم.

تحقق اقتصاد دانش بنیان به شبکه نیاز دارد

سوال: بازیگران اصلی عرصه دانش بنیان شدن چه کسانی هستند؟

اول سیاستمداران و برنامه ریزان کلان کشور که خط مشی را تعیین می‌کنند (از آنها می خواهم در سیاست های ابلاغی تغییر و تحول ناگهانی ندهند)، دوم سیاستگذاران و قانون گذاران که ریل‌گذاری بعدی را انجام می دهند و در نهایت مجریان که زمینه سازی صورت گرفته را به منصه ظهور می رسانند. در این میان تامین منابع مالی بموقع و کافی به عنوان ابزار اصلی مطرح است.

علاوه بر آن سایر دستگاه‌های اجرایی نظیر وزارت صنعت، معدن، تجارت برای شناخت نقاط ضعف در سیستم تولید و ایجاد تسهیلات برای زیرساخت های صنعتی، وزارت بازرگانی برای کنترل واردات و کمک به شکل گیری تولید داخل، وزارت های جهاد کشاورزی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای معرفی و هدایت نیازهای داخلی، وزارت امور خارجه برای انجام امور تخصصی و اعلام نیازهای منطقه ای و جهانی نقش دارند.

البته بازیگر اقتصاد و تولید دانش بنیان تنها یک فرد یا دستگاه خاص نیست بلکه شبکه ای متشکل از همه اجزا و ارکان کشور است. فرهنگ دانش بنیان شدن باید در بدنه دولت، کارشناسان و حتی مصرف کننده نهادینه شود. گاه به جای تلاش اساسی برای دانش بنیان شدن به سرعت وارد وادی شعار و ظاهرسازی می شویم. 

برای دستیابی به این هدف مهم، باید سه راهبرد کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت داشته باشیم. تامین زیرساخت های اصلی جزء راهبرد میان مدت است. به عنوان نمونه باید برای تاسیس شرکت های تولیدکننده مواد شیمیایی با کیفیت عالی و برای تاسیسِ شرکت های تولیدکننده ابزار دقیق سرمایه گذاری کنیم. برای نمونه در زمینه زیست فناوری به طور مشخص باید امکان تهیه سلول های مورد نیاز و تخصصی فراهم شده و بانک های میکروبی و سلولی با تامینِ کاربردهای تحقیقاتی و صنعتی، حفاظت از دستاوردهای محققان داخلی و شناسایی و نگهداری از ذخایر زیستی تشکیل شود.

راهبردهای میان مدت حداکثر باید در برنامه ریزی های دو تا پنج ساله پیاده سازی شود. هر چند تامین نیاز های جامعه نمی تواند منتظرِ اجرای برنامه ها باشد و باید در کوتاه مدت یک یا چند نیاز مشخص را با واردات تامین کنیم. در همین مدت می توان با انجام مهندسی معکوس زمینه انتقال تجربیات را انجام داده و به صورت همزمان با انجام نوآوری، موجب رسوب دانش شویم. 

برای دستیابی به این مهم باید همت عمومی، برنامه ریزی دقیق و پایش آن، نظارت و کمک برای بر طرف کردن موانع، رصدِ دستاوردها، ایجاد کشش در بازار مصرف (توقع مصرف‌کننده) و سایر موارد را به عنوان سرلوحه کار قرار داد و به آنها اهتمام ورزید.

تزریق دائم بودجه مانع از پویایی سیستم‌ها می‌شود

سوال: بودجه پژوهش همیشه در کشور محل اختلاف نظر دانشمندان و قانونگذاران بوده است، در سال ۱۴۰۰ این بودجه به کمتر از نیم درصد رسید در حالی که باید به یک درصد از تولید ناخالص داخلی می رسید، بودجه چقدر موثر است و پژوهشگاه ها چه راهی برای جبران کسری بودجه دارند؟

ضمن اینکه اعتقاد دارم باید برای شروع تحقیقات بودجه کافی و بموقع داد، اما تزریق دائم و بدون برنامه ریزی لازم، مانع پویایی سیستم ها می شود. ضمن اینکه باید بودجه های کافی برای تامین معاش و ایجاد آرامش فکری در محدوده بسیار عالی و از منابع دولتی وجود داشته باشد، موسسات باید خود شروع به تامین بودجه کنند. نوآوری و تبدیل دانش به محصول و تامین نیاز های جامعه در آرامشِ فکری میسر است.

این کار در موسسات علمی و به خصوص در پژوهشگاه ها سخت ولی میسر است. بودجه همواره با برنامه همراه بوده است. وقتی بودجه مورد نیاز تامین نمی شود، چگونه می توان انتظار داشت برنامه ها به طور مناسب و طبق پیش بینی ها اجرا شود. در این مورد خاص دو طرف معادله با همدیگر متناسب نیستند. نبود اهتمام لازم برای تامین بود جه لازم و عدم توجه به زمان بندی امور، علاوه بر مواردی که به آنها اشاره شد، موجب فرسودگی جسمی و ذهنی محققان، به عنوان بازیگران اصلی این حوزه خواهد شد. البته در آمدزایی را به عنوان یکی از نتایج برنامه ریزی درست و تامین زیرساخت ها، قابل دست یابی و لازم می دانم. مهم است که بودجه بموقع داده شود زیرا تاخیرها می تواند اثر گذاری ناشی از سرمایه گذاری و بودجه های قبلی را نیز بی فایده کند. به عنوان مثال با تلاش مسئولان  بودجه سال ۱۴۰۰ را برای موسسات پژوهشی و دانشگاه ها به صورت کامل (و حتی در برخی موارد بیش از ۱۰۰ درصد) تامین کردند. گرچه این امر مفید و قابل تقدیر است؛ تامین این منابع در آخرین روز های اسفند امکان برنامه ریزی را از مدیران صلب می کند.

توجه کنیم دانش بنیان شدن یک فرهنگ و به مراتب فراتر از نوشتن روی کاغذ یا ابلاغ یک قانون است. برای دستیابی به این مهم باید همت عمومی، برنامه ریزی دقیق و پایش آن، نظارت و کمک برای بر طرف کردن موانع، رصدِ دستاورد ها، ایجاد کشش در بازار مصرف ( توقع مصرف کننده) و سایر موارد را به عنوان سرلوحه کار قرار داد و به آنها اهتمام ورزید.

سوال: اولویت‌های پژوهشگاه در سال ۱۴۰۱ کدام است؟

پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک از سه پژوهشکده زیست فناوری کشاورزی، زیست فناوری پزشکی و زیست فناوری صنعت و محیط زیست تشکیل شده است که هر کدام از این پژوهشکده ها نیز دارای سه گروه پژوهشی هستند. گروه ها نیز اولویت های خاص خود را  بر مبنای تخصص، امکانات و نیازهای جامعه تعریف می کنند.

این اولویت ها را می توان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد. تحقیقات در علوم پایه که این طرح ها می توانند به عنوان زیرساخت برای طرح های کاربردی عمل کنند. برخی اولویت ها نیز بر مبنای پاسخگویی به نیازهای جامعه شکل می‌گیرد. در این مورد اخیر اعلام نیاز از سمت کارفرماهای دولتی یا خصوصی زمینه تحقیقات را برای محققان فراهم می کند.