گیاهان خوراکی، هدیه بهاری طبیعت به خراسان شمالی

هوای بهاری و بوی خوش  گیاهان دارویی که با نسیم دلچسب همراه می شود و  شامه نوازی می‌کند مانند داروی شفا بخشی است که به انسان انرژی می دهد.

در این روزهای بهاری به هر کجای طبیعت بکر خراسان شمالی که سر بزنیم گیاهانی مانند سلمه، چریش، پونه، ریواس، زرشک، شنک، کنگر، کاکوتی، آویشن و آنخ را می بینیم که کوه ودشت را سبز کرده و  چون مخملی سبز  طبیعت استان را پوشانده است.

اما این مخمل سبز دشت و دمن تنها چند روز پایدار و باقی و طراوت و سرسبزی فقط چند روزی مهمان بهار استان ماست.

اگر چه خشکسالی و برداشت های بی رویه مردم از منابع طبیعی در چند سال اخیر موجب کاهش تراکم این گیاهان شده و حتی به همین دلیل ممنوعیت برداشت گیاهان دارویی در استان امسال هم دوباره تمدید شد اما با این وجود برخی از این گیاهان مانند چریش و آویشن و کاکوتی و کنگر در همه جای استان دیده می‌شود و برداشت آن ادامه دارد و درجای جای بازارهای میوه و سبزی می توانیم انواع گیاهان خوراکی و دارویی را ببینیم که عرضه می‌شوند.

چریش

بهار که می آید بساط آش و فطیر چریش در جای جای خراسان شمالی برپاست و در واقع  این گونه خوراکی و دارویی چریش، در میان گیاهان خودروی خراسان شمالی، سری میان سرها دارد و سال ها است که در سفره های بهاری مردم این خطه جا باز کرده است.

مردم خراسان شمالی در فصل بهار از این گیاه آشی می‌پزند که مخلوطی از حبوبات، بلغور گندم و گیاه چریش است و با دوغ تازه خورده می شود.

نان چریشی نیز با استفاده از خمیر، زردچوبه، پیاز، ادویه هایی مانند رازیانه و همچنین دنبه گوسفندی که روغن آن گرفته شده و سرخ شده باشد و یا روغن حیوانی در تنور پخته می‌شود و در فصل برداشت این گیاه کار نانوایان خراسان شمالی نیز برای پخت نان چریشی رونقی دیگر پیدا می کند.

گذشته از پخت نان، مصرف این گیاه، به صورت سرخ کرده، آش و کوکو و نیز به عنوان چاشنی غذا مرسوم است.

 گیاهان دارویی و  خوراکی

گیاهانی مانند سلمه، چریش، پونه، ریواس، زرشک، شنک، کنگر، کاکوتی، آویشن نیز فصل بهار در خراسان شمالی  یافت می شود و از این گیاهان نیز استفاده های مختلفی می شود.

سلمه و پونه

از گیاهانی است که در انواع آشها استفاده می شود و حتی گاهی به مواد پخت نان چریش هم اضافه می شود.

پونه یکی از گیاهان خودروی فصل بهار است که خواص آن بر کسی پوشیده نیست و نوبرانه آن را در بهار بر هر سفره ای در خراسان شمالی می توان دید.

 از گیاه پونه در طب سنتی ایران برای درمان نفخ، قولنج روده‌ای، خلط‌آور، اشتهاآور، ضدسرفه، ضد اسپاسم، ضد تهوع، اسهال و استفراغ استفاده می‌شود.

همچنین برگ‌های خشک شده پونه برای عطر دادن به غذا و لبنیات بسیار کاربرد دارد.

ریواس و کنگر

این دو گیاه از گیاهانی هستند که مصرف خوراکی دارند و به صوت خورش و همراه با برنج استفاده می شوند.

کارشناسان گیاهان دارویی بر این باورند که این دو گیاه علاوه بر مصرف خوراکی در درمان کبد چرب؛  پیشگیری از سرطان و بیماری‌های قلبی و بیماری های گوارشی نیز موثر است.

 کاکوتی

دم کرده کاکوتی یا همان آنخ از معروف ترین دمنوش  های گیاهی در خراسان شمالی است.

در کمتر خانه ای در خراسان شمالی کاکوتی یافت نمی شود و طعم و عطر خوش دمنوش کاکوتی طرفداران زیادی در بین مردم به ویژ کرمانج های استان ما دارد.

از مصارف کاکوتی که کارشناسان از آن نام برده اند می‌توان به مواردی مانند پیشگیری و درمان سرماخوردگی و آنفلوآنزا، جلوگیری از خون‌ریزی بینی، پیشگیری و درمان اسهال، رفع مشکلات گوارشی شاره کرد.

آویشن

آویشن و مرزه و شنگ نیز از گیاهان بهاره خراسان شمالی هستند که در طبیعت سبز این روزها دیده می شود.

این گیاهان نه تنها مصرف خوراکی و دمنوش و استفاده غذایی دارند بلکه مصارف دارویی آن ها نیز بسیار است.

به عنوان مثال  آویشن گیاهی دارویی است که برای پیشگیری از سرماخوردگی و عفونت‌های تنفسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

طبع آویشن گرم و خشک است و به‌عنوان مصلح برخی از مواد غذایی مانند پنیر، ماست، سیب زمینی، لوبیا سبز و نخود سبز به کار می‌رود اما مصرف بیش از اندازه آویشن به افرادی که مزاج گرم و خشک دارند، توصیه نمی‌شود.

خواص آویشن برای ریه، پوست و مو شناخته شده است و در درمان سرماخوردگی و آنفلوآنزا از بخور و شربت آن استفاده می شود.

نقش گیاهان دارویی در تثبیت خاک

در عین حال به گفته کارشناس مسوول بهره برداری گیاهان دارویی منابع طبیعی خراسان شمالی، گیاه چریش در تثبیت خاک و تامین بخشی از علوفه دام های منطقه در فصول بهار و تابستان اهمیت زیادی دارد و بسته به نوع، جنس و گونه آن در هر منطقه و در موسم گل دهی با توجه به رنگ گل ها مناظر بسیار زیبایی را پدید می آورد که به لحاظ تفرجگاهی نیز بسیار چشم نواز و دیدنی است.

محمد نوری افزود: چریش یکی از انواع گیاهانی است که با فرارسیدن فصل بهار از نیمه فروردین ماه در مراتع خراسان شمالی شروع به روییدن می‌کند و تا پایان فصل بهار قابل برداشت است.

ممنوعیت برداشت

وی اظهار داشت: از آنجا که برداشت این گیاه در خراسان شمالی تا چند سال قبل ممنوع نبود،  بسیاری از افراد بومی استان که با این گیاه آشنا بودند برای چیدن آن به کوه ها و مراتع هجوم می بردند و در این ایام بازار استان با حجم زیادی از عرضه چریش مواجه می شد که با بهایی اندک فروخته می شد اما اکنون این گیاه را فقط می توان تا چند کیلو آن هم برای مصرف خانواده برداشت کرد.

وی در مورد خصوصیات ظاهری چریش گفت: هر بوته گیاه چریش چندین برگ دارد که مانند سبزی تره قسمت انتهایی آن در غلافی سفیدرنگ پیچیده شده‌ است اما برگ های آن آبدار و درشت تر از تره و انتهای غلاف آن نیز زردرنگ است.

وی خاطرنشان کرد: علاوه بر مصرف دارویی آن به‌تنهایی و یا در ترکیب با سایر گیاهان، ارزش آن مضاعف می‌شود و در طب سنتی برای مداوای عوارض و لکه‌های پوستی، اگزما، شکستگی اعضای بدن و جلوگیری ‌از ریزش مو و تقویت پیاز مو نیز کاربرد دارد.

به گفته این کارشناس منابع طبیعی، گیاه چریش در خراسان شمالی به لحاظ شرایط اقلیمی آن بخصوص در مناطق شمالی در منطقه گلول شیروان، راز و جرگلان، ارتفاعات اسدلی و کوه شاه جهان اسفراین، سالوک، کوه بهار، قزلق و شوقان جاجرم و مناطقی از شهرستان مانه و سملقان می‌روید.

نوری اظهار کرد: کارشناسان منابع طبیعی خراسان شمالی، برای جلوگیری از تخریب مراتع و پیشگیری از نابودی این گونه گیاهی، آموزش بهره‌برداران در شناسایی گونه‌های قابل بهره برداری، زمان گلدهی، زمان رسیدگی و بهترین زمان برداشت ریشه‌ها را حایز اهمیت می دانند.

وی افزود: ریشه‌های غده‌ای برخی از این گونه های این گیاه چسبناک است که موارد استفاده از آن در مناطق مختلفی از جمله ایران، ترکمنستان و افغانستان به عنوان چسب طبیعی نیز معمول است و این گیاه علاوه بر مصرف خوراکی، ارزش دارویی نیز دارد.

کارشناس مسوول گیاهان دارویی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی اظهار داشت: با توجه به خشکسالی‌های پیاپی در عرصه‌های مرتعی، تعدادی از گونه‌های با ارزش دارویی و صنعتی به دلیل بهره‌برداری‌های بی‌رویه به ویژه در مناطقی با دسترسی آسان در معرض انقراض و نابودی قرار گرفته و به همین دلیل برداشت گونه‌های دارویی و خوراکی مانند چریش و کاکوتی و آویشن و هم چنین کنگر و کتیرا و شیرین بیان نیز  ممنوع شده است.

استان ۸۶۳ هزار نفری خراسان شمالی، واقع در شمال شرق کشور، جز اقلیم دریا، سایر اقلیم ها را در خود جای داده است.

در سطح جهان بیش از ۳۰ هزار گونه گیاهی وجود دارد که از این تعداد هشت هزار گونه در ایران شناسایی شده است.

تنوع گیاهان در ایران سه برابر بیش از تنوع این گونه ها در اروپا است و این مزیتی برای کشور ما به شمار می رود.

هشت هزار گونه گیاهی در ایران وجود دارد که ۲ هزار و ۳۰۰ گونه گیاهی از این تعداد، ارزش دارویی دارد و رویش هزار و ۷۸۲ گونه از این گیاهان منحصر به ایران است.

خراسان شمالی به لحاظ گستردگی و تنوع پوشش گیاهی رتبه دوم استان های کشور را دارد و به واسطه تنوع اقلیم، تنوع گیاهی در این منطقه بسیار است.

در این استان ۴۸۳ گونه گیاه دارویی شناسایی شده است که مصرف دارویی، ادویه ای و معطر کردن دارند که بیشتر این گونه ها قابلیت صنعتی شدن دارند، اما

برداشت های غیراصولی از اصلی ترین مخاطراتی است که رویشگاه گیاهان دارویی را تهدید می کند

سطح زیر کشت گیاهان دارویی خراسان شمالی هزار و ۲۸۵ هکتار با تولید هزار و ۹۲۰ تن است که گیاهان دارویی معروف ترین آنها زیره سبز، آویشن باغی، باریجه، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشنیز، کدو تخم کاغذی و کتان است.

گستره حوزه منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است.