به گزارش روز سه شنبه خبرنگار اقتصادی ایرنا، صنعت نفت یکی از موفق‌ترین کارنامه‌ها را در دولت سیزدهم به خود اختصاص داده است و در همین مدت از افزایش تولید و صادرات نفت گرفته تا بازگشت پول آن به چرخه اقتصاد کشور در دولت سیزدهم محقق شده است.
در واقع یکی از مهمترین عرصه‌هایی که صنعت نفت توانسته نمره قابل قبولی بگیرد، در حوزه بین‌الملل و فروش نفت بوده است. موضوعی که بعد از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها با مشکل رو به رو شده بود و صادرات نفت ایران به شدت کاهش پیدا کرده بود.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، حوزه بین‌الملل، دیپلماسی انرژی و فروش نفت خام و فرآورده‌های نفتی نیز رونق گرفت تا آنجا که به گفته آیت الله ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، صادرات نفت ۴۰ درصد بیشتر شده است.
همچنین صادرات میعانات گازی نیز با افزایش همراه بوده و رشدی ۳۵۰ درصدی را در مقایسه با دولت دوازدهم نشان می‌دهد.
افزایش ۳۰۰ درصدی وصول درآمدهای نفتی
علاوه بر آنکه با وجود تحریم‌ها، صادرات نفت خام و میعانات گازی افزایش پیدا کرد، دسترسی به پول نفت نیز بیشتر شد. تا آنجا که در دولت سیزدهم، افزایش ۳۰۰ درصدی وصول درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام، میعانات گازی، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی به ثبت رسیده و افزایش درآمدهای کشور از محل صادرات و فروش داخلی نفت خام و میعانات گازی محقق شده است.
از سوی دیگر، فروش بیش از ۱۸۰ هزار تن میعانات گازی در بورس انرژی با ارزش ریالی بیش از ۱۹.۷ هزار میلیارد ریال انجام شد.
برای افزایش صادرات نفت، راه‌اندازی و عملیاتی شدن ردیف نفت خام سبک صادراتی تلمبه‌خانه غرب کارون انجام شد. همچنین برای اولین بار صادرات ریلی نفت خام به کشورهای شمالی دریای خزر و گشایش دروازه های جدید صادراتی نفت در دولت سیزدهم صورت گرفت.
راه‌اندازی ۴ مخزن ذخیره‌سازی ال پی جی پارس جنوبی و انجام صادرات ال پی جی، افزایش ۳ میلیون بشکه‌ای ظرفیت ذخیره‌سازی نفت خام کشور و طراحی نرم‌افزار سیستم سوپروایزری میترینگ جهت افزایش دقت اندازه گیری نفت خام صادراتی از دیگر اقدامات صورت گرفته برای افزایش ظرفیت صادرات نفت در کشور بوده است.
در کنار افزایش صادرات نفت خام، صادرات فرآورده‌های نفتی شامل نفت کوره، گازوئیل، بنزین و میعانات گازی با توجه به محدودیت‌های بین‌المللی و تحریمی‌های ظالمانه نیز تداوم داشته، که در تامین ارز کشور نقش مهمی بازی کرده است.
بازگشت ظرفیت تولید نفت به پیش از تحریم‌ها
با این حال برای افزایش صادرات، کشور نیازمند، افزایش ظرفیت تولید نفت خام بوده است. این مهم در دولت سیزدهم با وجود ادامه تحریم‌ها اتفاق افتاد و شرکت ملی نفت ایران با انجام اقدامات جهادی از ابتدای مهر ماه سال ۱۴۰۰ توانست، ظرفیت تولید نفت خام کشور را به میزان قبل از شروع تحریم‌ها و معادل ۳ میلیون و ۸۳۸ هزار بشکه در روز برساند.
اقدامات چاه‌محور از جمله عملیات ترمیمی و تعمیری بر روی چاه‌های تولیدی نفت با انجام حدود ۱۸۰۰ عملیات درون‌چاهی، عملیات حفاری و به مدار تولید آوردن ۱۳ حلقه چاه در میدان آزادگان جنوبی و رساندن تولید این میدان از ۸۰ به ۱۰۳ هزار بشکه در روز، تعمیرات اساسی تاسیسات سطح‌الارضی تولید نفت و گاز و آمادگی کامل جهت بازگشت به تولید حداکثری با انجام حدود ۲۵۰ مورد تعمیرات اساسی، تعمیرات اساسی خطوط انتقال نفت خام مربوط به ۲۳۰۰ کیلو متر خط لوله، نصب پمپ‌های درون چاهی در میادین آبان، پایدار غرب، سروش و نوروز،بهینه‌سازی سیستم فرازآوری با گاز برای ۸۰ حلقه چاه در غرب کارون و بازسازی و تعمیر خطوط لوله جریانی انتقال نفت از چاه‌ها به مبادی مصرفی پالایشگاه‌های داخلی و ترمینال‌های صادراتی از جمله اقداماتی است که از مهر سال گذشته تا کنون در دولت سیزدهم انجام شده و افزایش ظرفیت تولید نفت را به دنبال داشته است.
رکورد تولید گاز از میدان مشترک پارس جنوبی شکست
علاوه بر نفت خام، تولید از میادین گازی ایران نیز افزایش داشته و با رکوردشکنی تولید گاز از میدان مشترک پارس جنوبی، کشور توانست، زمستان سال ۱۴۰۰ را بدون قطعی گاز و خاموشی پشت سر گذارد.
بر این اساس، ثبت رکورد تولید روزانه ۷۰۵ میلیون متر مکعب گاز از میدان مشترک پارس جنوبی برای اولین بار و افزایش تولید روزانه گاز به میزان یک میلیارد و ۳۶ میلیون متر مکعب و تامین پایدار گاز در زمستان ۱۴۰۰ از مهمترین اقداماتی است که در دولت سیزدهم محقق شده است.
برای رسیدن این رکورد تولید، راه‌اندازی تاسیسات جانبی و ردیف اول پالایشگاه فاز ۱۴ پارس جنوبی با اقدامات عمیلیاتی فشرده انجام شد.
همچنین شروع بهره‌برداری از پروژه مرکاپتان‌زدایی از میعانات گازی پالایشگاه فازهای ۲ و ۳ پارس جنوبی جهت افزایش صادرات میعانات گازی، بهره‌برداری از فاز نخست اسکله صادراتی گاز مایع با ظرفیت بارگیری ۵ هزار متر مکعب بر ساعت در بندر سیراف، شروع اجرای طرح فشارافزایی فازهای میدان مشترک پارس جنوبی با انجام مطالعات پایه و مفهومی، جلوگیری از سوزانده شدن گاز مشعل به ظرفیت ۹۲ میلیون فوت مکعب در روز و آغاز پروژه احداث خط لوله انتقال گاز میدان کیش جهت تولید ۲۸ میلیون متر مکعب در روزانجام شد.
چشم‌انداز سرمایه‌گذاری ۱۶۰ میلیارد دلاری در صنعت نفت
با این حال دولت سیزدهم به این میزان ظرفیت تولید و درآمدزایی راضی نبود و تدوین برنامه جامع ۸ ساله تولید نفت و گاز از سال ۱۴۰۱ تا سال ۱۴۰۸ و چشم‌انداز سرمایه گذاری ۱۶۰ میلیارد دلاری را در دستور کار قرار داد.
به گفته محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، این قابلیت وجود دارد که ظرفیت تولید نفت کشور به ۵.۷ میلیون بشکه در روز برسد. البته رسیدن به این ظرفیت تولید نیازمند سرمایه‌گذاری و ورود تکنولوژی به کشور است.
بر اساس برنامه جامع ۸ ساله تولید نفت و گاز، برنامه‌ریزی در جهت شروع عملیات توسعه میدان مشترک آرش، استفاده از توان مالی بخش پتروشیمی جهت سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی، اتخاذ تصمیم نهایی برای توسعه میدان گازی پارس شمالی، اخذ مصوبه طرح توسعه میدان نفتی چنگوله با هدف دستیابی به تولید ۱۵ هزار بشکه نفت خام در روز و برنامه ریزی و پیشبرد احداث سامانه‌های فشارافزایی پارس جنوبی مورد توجه قرار دارد.
ارتقای تولید از طریق کشف منابع جدید نفت و گاز
از سوی دیگر، اغلب میادین نفتی و گازی ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و اگرچه سرمایه‌گذاری و استفاده از تکنولوژی‌های روز می‌تواند ضریب برداشت از این میادین را افزایش دهد، اما حفظ ظرفیت موجود تولید نفت و گاز و به دنبال آن ارتقا این ظرفیت، نیازمند اکتشافات جدیدی در کشور خواهد بود.
بنابراین بخشی از این افزایش ظرفیت، از طریق اکتشاف منابع هیدروکربنی با پایبندی به توسعه پایدار و حضور در تعاملات بین‌المللی محقق می‌شود.
بر این اساس، مهمترین اهداف و استراتژی‌های اکتشاف نفت و گاز در کشور شامل شناسایی و کشف پتانسیل‌های نفت و گاز در تمام حوضه‌های رسوبی کشور در خشکی و دریا، مدیریت کارآمد بر تعریف و اجرای مطالعات جامع و پکپارچه در عملیات‌های اکتشافی با هدف افزایش ضریب موفقیت اکتشافی، حداکثرسازی ضریب جایگزینی نفت و گاز تولیدی و فراهم نمودن زمینه توسعه میادین جدید کشور برای حفظ و ارتقای تولید از طریق کشف منابع جدید و تسریع و تکمیل پروژه‌های اکتشاف نفت و گاز در مناطق استان‌های خوزستان، فارس، بوشهر، کهکیلویه و بویر احمد، گلستان، اردبیل و خراسان که در مجموع ۳۸ پروژه خاتمه یافته و ۵۹ پروژه نیز در حال انجام است که تعداد پروژه‌های اکتشافی را به ۹۷ پروژه می‌رساند، خواهد بود.
امضای ۳.۷ میلیارد دلار قرارداد برای توسعه میادین نفتی
برای رسیدن به این اهداف شرکت ملی نفت در دولت سیزدهم تا کنون قراردادها و تفاهم‌نامه‌های سرمایه‌گذاری با ارزش ۹.۵ میلیارد دلار را منعقد کرده است.
قراردادهای توسعه میادین نفتی با ارزشی بالغ بر ۳.۷ میلیارد دلار در این دولت امضا شده که زمینه را برای افزایش تولید از این میادین به ویژه میادین مشترک فراهم می‌کند.
همچنین انعقاد ۸ قرارداد جمع‌آوری گازهای مشعل با شرکت‌های EPC داخلی به ارزش ۵۴۵ میلیون دلار نیز زمستان سال گذشته انجام شد که علاوه بر منافع اقتصادی، اثرات مثبت زیست محیطی را نیز به دنبال دارد.
امضای تفاهم‌نامه جهت افزایش استحصال اتان از ۹ پالایشگاه پارس جنوبی و افزایش راندمان آن از ۶۷ به ۷۵ درصد به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار، امضای تفاهم‌نامه همکاری جهت توسعه فاز دوم میدان مسجد سلیمان و انعقاد تفاهم‌نامه‌های توسعه میادین نفتی و گازی با ارزشی بالغ بر ۴ میلیارد دلار از دیگر اقدامات شرکت ملی نفت در دولت سیزدهم به شمار می‌رود.
تحویل ۸۰۰ تجهیز نفتی به پروژه‌های در حال ساخت
اگرچه افزایش ظرفیت تولید و صادرات نفت از مهمترین اولویت‌های صنعت نفت در دولت سیزدهم بوده اما در این مسیر، استفاده حداکثری از تولید داخل فراموش نشده است تا آنجا که تولید و تحویل بیش از ۸۰۰ مجموعه قلم/تجهیز از محل اجرای پروژه‌های ساخت داخل ۱۰ گروه کالایی شامل تجهیزات سرچاهی، رشته تکمیلی درون چاهی، پمپ‌های سرچاهی و مته‌های حفاری به ارزی ۴.۲۹۰ هزار میلیارد ریال و جلوگیری از خروج ارز از کشور در دولت سیزدهم محقق شده است.
یکی از مهمترین اقدامات، تحقق ۱۰۰ درصدی بومی‌سازی و ساخت داخل تجهیزات سرچاهی و درون‌چاهی است.
بر اساس اعلام شرکت ملی نفت ایران، اکنون ۸۶ درصد اقلام تجهیزات سرچاهی، ۹۴ درصد اقلام رشته‌های تکمیلی درون‌چاهی، ۱۳ درصد اقلام پمپ سرچاهی، ۳۴ درصد اقلام لوله‌های cra و ۵درصد اقلام مته حفاری داخلی‌سازی شده است.
همچنین پروژه‌های مرحله اول ساخت داخل گروه‌های کالایی نیز در دستور کار است که بر این اساس تولید و تحویل ۲۰۸ کیلومترلوله‌های حفاری cra توسط سازندگان توانمند داخلی، انعقاد ۵۰ فقره قرارداد به ارزش ۱۰.۷ هزار میلیارد ریال به علاوه ۵۹۴ میلیون یورو و انعقاد ۳۲ فقره قرارداد با ۱۲ شرکت دانش‌بنیان صورت گرفته است.
همچنین پروژه مرحله دوم ساخت داخل گروه‌های کالایی نیز ادامه دارد که تسریع در فرآیند انعقاد قرارداد در قالب مرحله دوم ساخت داخل کالاهای راهبردی با ارزش ۲۱۷ میلیون یورو به علاوه ۵۳۲ میلیارد ریال و انعقاد قرادرداد در مرحله دوم ساخت داخل گروه‌های کالایی و تسریع در تکمیل فرآیند بومی‌سازی و ۳ فقره قرارداد دیگر با هماهنگی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از مهمترین اقدامات در این زمینه است.
حمایت از ۷۰ شرکت دانش‌بنیان و فناور در طرح احیای چاه‌های غیر فعال
امسال از سوی رهبر معظم انقلاب، سال تولید دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرینی نامگذاری شده است. بر این اساس بیست و ششمین نمایشگاه نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی با شعار «نفت دانش بنیان، تولید ایرانی، صادرات جهانی» برگزار خواهد شد.
با این حال پیش از برگزاری این نمایشگاه نیز، شرکت ملی نفت بر استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان تاکید داشته است.
تا آنجا که سال گذشته فراخوان احیای چاه‌های کم بازده با استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان منتشر شد. بر این اساس تا کنون در دولت سیزدهم، حمایت مالی از ۷۰ شرکت دانش بنیان و فناور در طرح احیای چاه‌های غیرفعال و کم بازده با ظرفیت قراردادی به ارزش ۷۵۰ میلیون دلار انجام شده است.
همچنین تشکیل ستاد تحول و پیشرفت فناوری‌های دانش بنیان در راستای اجرای منویات مقام معظم رهبری و به منظور ترسیم نقشه راه دانش‌بنیان کردن اقتصاد نفت و گاز در شرکت ملی نفت ایران از دیگر اقدامات در ارتقا شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در صنعت نفت است.
از دیگر اقدامات می‌توان به انعقاد قرارداد فناورانه با جهاد دانشگاهی به ارزش ۲۷۰ میلیون دلار، نیازسنجی فناوری‌های دانش‌بنیان در شرکت ملی نفت ایران و انتشار فراخوان مربوط به طرح‌های تولید گاز هلیوم و کارخانه‌ها با مقیاس کوچک برای مایع‌سازی گاز طبیعی اشاره کرد.
توسعه فناوری با هدف افزایش ضریب برداشت از ۲۰ میدان نفتی
همچنین انجام مطالعات پژوهشی و فناورانه به منظور توسعه فناوری در جهت بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و افزایش ضریب برداشت از ۲۰ میدان نفتی آزادگان، سروش، دارخوین، کوپال، گچساران، بی بی حکیمه، منصوری، اهواز، کرنج، مسجد سلیمان، بینک، مارون، رگ سفید، یادآوران، الوند، اسفند، نوروز، دورود، فروزان، تنگ بیجار و میادین اقماری آن نیز صورت گرفته است.
امضای تفاهم‌نامه همکاری با ارزش بیش از ۲۷۵ میلیون دلار و انعقاد قرارداد با ارزش ۱۶ میلیارد تومان با جهاد دانشگاهی کشور در راستای حرکت در مسیر فناوری تنها طی چند ماه از آغاز دولت سیزدهم نیز شاهد دیگری بر این مدعا است.
به کارگیری روش‌های نوین فرآورش نفت خام با استفاده از تجهیزات سریع‌الاحداث و ایجاد مشوق جهت بازارسازی محصولات دانش‌بنیان توسط شرکت‌های تابعه شرکت ملی نفت ایران با استفاده از انعقاد تفاهم‌نامه‌هایی مشتمل بر تامین ۲ هزار میلیارد تومان اعتبار که پیشتر با صندوق نوآوری و شکوفایی امضا شده بود، از جمله فعالیت‌های صورت گرفته برای اولویت بخشی به فعالیت‌های پژوهشی و فناورانه است.
افزایش ۸۳ میلیون بشکه‌ای تولید تجمعی نفت در کشور
همانطور که تاکید شد، یکی از مهمترین اقدامات مهم برای افزایش تولید نفت در کشور طرح احیای چاه‌های بسته و یا کم بازده است که برآورد افزایش تولید نفت خام به میزان تولید تجمعی اضافی در حدود ۸۳ میلیون بشکه را به دنبال خواهد داشت.
برای رسیدن به این هدف عملیات احیا بر روی حدود ۷۵۰ حلقه چاه در طول ۵.۵ سال انجام خواهد شد.
مجموع تعهدات مالی قابل پذیرش دولت برای انجام طرح احیای چاه‌های بسته یا کم‌بازده تا سقف ۵۰۰ میلیون دلار خواهد بود که با حمایت، تقویت و ایجاد فرصت مشارکت در طرح احیای چاه‌ها برای شرکت‌های فناور، خلاق و دانش‌بنیان همراه است.
طرح احیای چاه‌های بسته و کم بازده، شامل کلیه چاه‌های نفتی در خشکی و دریا در گستره شرکت‌های تابعه شرکت ملی نفت ایران شامل شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، فلات قاره ایران و شرکت نفت مناطق مرکزی ایران است. اولویت بر روی احیا و بازتولید چاه‌های بسته و افزایش تولید از چاه‌های است که نسبت به پتانسیل واقعی خود تولدی کمتری دارند.
در حال حاضر در گستره شرکت ملی نفت ایران حفاری ۴ هزار حلقه چاه انجام شده که از این میزان، ۶۴ درصد از چاه‌ها فعال است. ۱۵ درصد متروکه، ۱۹ درصد بسته و حدود ۲ درصد از چاه‌ها نیز معلق است.
متوسط تولید از چاه‌های فعال کشور نیز اکنون بیش از یک هزار و ۵۰۰ بشکه در روز است.
ورود شرکت‌های پایین‌دستی در طرح‌های نفت و گاز
سرمایه‌گذاری و ورود شرکت‌های پایین‌دستی در طرح‌های نفت و گاز با هدف تامین خوراک این واحدها نیز در دستور کار قرار گرفته است.
بر این اساس فرصت سرمایه‌گذاری سیستم بانکی کشور و موسسه‌های مالی بدون در نظر گرفتن شرایط تحریم و غیرتحریم، فرصت سرمایه‌گذاری هلدینگ‌های پتروشیمی و شرکت‌های فرعی صنعت نفت در طرح‌های شرکت ملی نفت ایران و امکان سرمایه‌گذاری شرکت‌های دانش‌بنیان در بالادست حوزه نفت و گاز و ایجاد مشوق‌های سرمایه‌گذاری بر اساس ظرفیت‌های قانونی فراهم خواهد شد.
جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی که به منظور تامین مالی طرح‌های شرکت ملی نفت ایران در قالب قراردادهای EPC+F, IPC,BUY BACK و .... نیز در دستور کار است.
برنامه‌ریزی جهت تهیه بانک اطلاعات طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت ایران جهت ارائه به متقاضیان سرمایه‌گذاری، برگزاری نشست‌های معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری از طریق فراخوان عمومی، تشریح جذایت‌های ساختاری و ساز و کار سرمایه‌گذاری در صنعت نفت با رویکرد صادرات‌محور و تشریح روش‌های متنوع سرمایه‌گذاری با مشارکت مردمی از دیگر اقدامات برای حضور سرمایه‌گذاران در صنعت نفت خواهد بود.
اختصاص ۴۷۰ میلیون یورو برای جمع‌آوری گازهای همراه
با هدف حفاظت از محیط زیست، قرارداد ۸ طرح جمع‌آوری گازهای مشعل به ارزش ۴۷۰ میلیون یورو با شرکت‌های ایرانی در راستای اجرای طرح بهسازی و احداث تاسیسات جمع‌آوری گازهای مشعل شرق کارون امضا شد.
با اجرای این طرح‌ها، روزانه حدود ۴۰۰ میلیون فوت مکعب گاز سبک در اختیار شرکت ملی نفت ایران قرار می‌گیرد که برای تزریق به میدان‌های نفتی و یا تامین سوخت کشور استفاده خواهد شد.
همچنین پیگیری اجرای مزایده طرح جمع‌آوری گازهای مشعل منطقه مسجد سلیمان و سکوی سلمان با حجم ۱۹۵ میلیون فوت مکعب در روز در دستور کار است.
برنامه‌های بلندمدت جمع آوری گازهای همراه و کاهش گازهای گلخانه‌ای نیز آماده شده و اجرای مصوبات دولت در خصوص کاهش آلودگی‌های محیط زیستی ناشی از صنایع مستقر در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در کنار بهبود وضعیت و ارتقای واحدهای تصفیه پساب پالایشگاه پارس جنوبی اجرا خواهد شد.
تکمیل ۳۸۵ پروژه عام‌المنفعه با اعتبار ۵۵۶ میلیارد تومان
۳۸۵ پروژه عام‌المنفعه مرتبط با مسئولیت اجتماعی با اعتبار بالغ بر ۵۵۶ میلیارد تومان و تحویل آن به دستگاه‌های بهره‌بردار ذینفع در استان‌ها انجام شده است.
همچنین تصویب بیش از ۷ هزار میلیارد تومان در هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران مربوط به سفرهای استانی رییس‌جمهوری نیز صورت گرفته است.
تسریع در تکمیل ۱۲۴۶ پروژه از طرح‌های عمرانی در دست اقدام به ارزش بیش از ۲۸ هزار میلیارد ریال به صورت جهادی در دولت سیزدهم، پیش‌بینی اعتبار ۶۰ هزار میلیارد ریالی برای انجام طرح‌های مسئولیت اجتماعی در راستای حمایت و محرومیت‌زدایی از مناطق محروم پیرامون تاسیسات نفتی شرکت ملی نفت ایران در دولت سیزدهم و اختصاص ۴ درصد از سرمایه‌گذاری‌ها در طرح‌های نفت و گاز به پروژه‌های مسئولیت اجتماعی از دیگر اقدامات شرکت ملی نفت برای اجرای پروژه‌های مسئولیت‌های اجتماعی در کشور است.
بهبود وضعیت نیروی انسانی و افزایش رضایتمندی کارکنان نیز از ابتدای دولت سیزدهم مطرح بوده و در این مسیر تبدیل وضعیت ۳ هزار نفر از نیروهای ایثارگر شرکت ملی نفت ایران محقق شده است.
احیای سمت‌های سازمانی و حمایت از نیروهای مدت موقت و پیمانکاری به تعداد ۱۵ هزار نفر، انجام فرآیند ارزیابی و مصاحبه ۱۴۵۰ نفر از فارغ التحصیلان گروه الف دانشگاه صنعت نفت، انتسابات نیروهای انقلابی، جوان، گام دومی و کارآمد در سمت‌های مدیریتی و برنامه‌ریزی جهت جذب فارغ‌التحصیلان دانشگاه های برتر کشور در سال ۱۴۰۱ از مهمترین فعالیت‌های صورت گرفته در حوزه منابع انسانی است.
نظر شما