خداحافظی تُرشیز خراسان رضوی با آسمان آبی

به گزارش ایرنا، این در حالی است که تداوم خشکسالی و به تبع آن وقوع توفان‌های گرد و خاک، علاوه بر تخریب و از بین بردن زمین‌ها و محصولات کشاورزی، باعث انتقال ماسه‌های بادی، فرسایش خاک، پرکردن انهار و کانال‌های آبرسانی، انسداد مسیرها، کاهش دید به ویژه در جاده‌ها و اختلال در رفت و آمد و کاهش ظرفیت جاده ها، برخورد وسایل نقلیه، تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، آلودگی زیست محیطی، مشکلات بهداشتی از قبیل افزایش حساسیت‌ها و بیماری‌های تنفسی، تخریب پوشش گیاهی، ناپایداری در شبکه توزیع برق و تاثیرگذاری بر روی شبکه توزیع آب و در نهایت پیشروی و گسترش بیابان در نواحی خشک می‌شود.

این ماجرای تلخ وقتی عمق بیشتری می یابد که منطقه ترشیز شامل دشت‌های کاشمر، خلیل آباد و بردسکن با پدیده فرونشست زمین به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی نیز مواجه است و مجموعه این عوامل از خشکسالی تا توفان گرد و غبار و نشست زمین و... سبب بحرانی شدن دشت های این منطقه شده و سالهاست؛ در ردیف دشت‌های ممنوعه بحرانی خراسان قرار گرفته است.

رسیدن به نقطه غیرقابل بازگشت در تخریب محیط زیست

پدیده گرد و غبار مدتهاست به عنوان یک بحران پیش روی استان خراسان، از جمله نواحی جنوب غربی این استان قرار گرفته است و تبعات آن در عرصه اجتماع و محیط زیست مشهود است و برخی صاحبنظران بر این باورند که "فرسایش بادی" منشأ اصلی بروز گرد و غبار است و استان خراسان رضوی علاوه بر کانون‌های فراسرزمینی نوظهور در غرب و شمال غرب کشور، تحت تأثیر دو نوع از کانون‌های بحرانی فرسایش بادی قرار دارد.

دکترای مهندسی حفاظت خاک و رییس مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: کانون‌های بحران فرسایش بادی خراسان، دو کانون اصلی خارجی شامل هرات در افغانستان و قره قوم در ترکمنستان است که کانون هرات بیشتر منطقه تایباد و خواف را متأثر می سازد و کانون قره قوم عمدتا بر منطقه سرخس تأثیر می گذارد، اما مهمتر از کانون های بحران فرسایش بادی خارجی، کانون های داخلی هستند به طوری که در استان خراسان رضوی هم اکنون ۳۰ کانون فرسایش بادی با سطحی معادل ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار وجود دارد که شهرستان های کاشمر، خلیل آباد و بردسکن در غرب و جنوب غرب استان بیشتر متأثر از کانون های داخلی هستند.

هادی معماریان افزود: کانون‌های بحران فرسایش بادی در کاشمر و بردسکن به ترتیب با وسعت ۱۲ هزار  و ۷۸ هزار هکتار بیشتر در منطقه گندم‌بر، اسحاق آباد، اسماعیل آباد، کاهه، مهدی آباد، سعدالدین و درونه واقع شده اند و تاکنون مجموعه‌ای از اقدامات بیولوژیک در سطح اراضی تحت تاثیر این کانون‌ها به انجام رسیده و پژوهش‌ها حاکی از این است؛ عوامل موثر در افزایش میزان فرسایش بادی بر کیفیت زیستگاه های جانوری منطقه تاثیرگذار بوده و متناسب با اندازه خود از ارزش هر زیستگاه می کاهند.

وی گفت: نتایج تحقیقی که توسط پژوهشگران دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه بیرجند بر روی عوامل بیابان زایی در استان خراسان رضوی انجام شده، نشان داده است که فعالیت‌های انسانی با شاخص بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، خشکسالی‌های مکرر، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی، بهره‌برداری شدید از جنگل‌ها و مراتع و نیز پوشش گیاهی، الگوی غلط کشت و عدم رعایت تناوب زراعی و فرسایش پذیری خاک در برابر عوامل فرساینده از مهمترین معیارها و شاخص‌های مؤثر در گسترش خطر بیابان زایی این استان در ۳۰ سال گذشته محسوب می شود.

راه حل کجاست؟

با توجه به نتایج مطالعات انجام شده در فاصله سال های ۶۸ تا ۹۶، شاخص گرد و غبار یا DSI ارتباط آماری نزدیک و معنی‌داری با شاخص خشکسالی هواشناسی SPI، رطوبت نسبی، سرعت باد و تبخیر در غرب خراسان رضوی و منطقه ترشیز دارد و در سال هایی که میزان بارش کم است و تراکم سبزینگی و پوشش گیاهی مراتع کاهش می یابد، شاخص تعداد روزهای با دید کمتر از ۲۰۰ متر و تعداد وقایع توفان گرد و غبار افزایش معناداری پیدا می کند.

آنچه که این روزها توانسته تأثیر مشخصی بر وقوع پدیده گرد و غبار در منطقه ترشیز بگذارد، برداشت بیش از حد از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی است.

در منطقه ترشیز بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ استخر ذخیره آب کشاورزی وجود دارد که بخش زیادی از آن‌ها آب خود را از رواناب‌های رودخانه‌های فصلی منطقه مثل کال شصت دره و کال ششطراز، دریافت می کنند. رواناب هایی که باید به عنوان حقابه محیط زیستی به جلگه های رسی و پلایاهای پایین دست رسیده و با مرطوب نگه داشتن خاک ریزدانه این مناطق، مانع از جابه‌جایی آن توسط نیروی باد شوند.

از سویی اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی موجب شده، دشت کاشمر با کسری مخزن سالانه ۳۶ میلیون مترمکعبی روبه رو باشد که به گفته این کارشناس حفاظت خاک وجود بیش از ۶۰۰ حلقه چاه عمیق کشاورزی و شرب در دشت کاشمر و برداشت مستمر آنها، باعث افت سالیانه بیش از ۱.۵ متری سطح آب زیرزمینی آبخوان ها می شود.

بدون شک این حجم از برداشت و افت سفره باعث قطع ارتباط ریشه درختان و درختچه‌های تثبیت کننده رسوبات بادی مانند تاغ از سطح آب زیرزمینی شده و موجب کاهش سطح تاج پوشش گیاهی مراتع می شود و با از بین رفتن پوشش گیاهی، ضریب زبری خاک کاهش یافته و میزان مقاومت آن در برابر جریان باد به شدت تقلیل خواهد یافت.

معماریان اظهار داشت: این وضعیت موجب تشدید فرسایش بادی و بیابان زایی می شود. همه این عوامل با پدیده‌هایی مثل تغییر کاربری اراضی، کشاورزی غیرحفاظتی، تخریب پوشش‌های جنگلی بیابانی و قطع تاغزارها، خشکیدگی تاغزارها به علت بروز آفت شپشک و ملخ کوهاندار، فعالیت کوره‌های آجرپزی و تخریب خاک در جنوب کاشمر و تجمع نخاله های ساختمانی در پیرامون شهرهای منطقه ترشیز همراه شده و روز به روز میزان وقوع پدیده گرد و غبار در منطقه را افزایش می دهد.

این کارشناس حفاظت خاک اظهار داشت: در این زمینه و در ارتباط با معیارهای فعالیت‌های انسانی و اقلیم راهبردهایی در سطح استان قابل طرح است که اجرای این راهبردها نیازمند بررسی و زمینه‌سازی دولت و بخش خصوصی است.

وی تصریح کرد: در بخش فعالیت‌های انسانی، باید برنامه‌هایی برای جذب مشارکت مردمی و آموزش‌های عمومی، توسعه تحقیقات کاربردی و تلفیق آن با دانش بومی، اصلاح قوانین و سازماندهی تشکیلات و اصلاح نظام برنامه ریزی در اولویت قرار گیرد.

یورش طبیعت به انسان 

این صاحبنظر بر اصلاح روش‌های مرسوم کشاورزی، بهینه سازی الگوی کشت و تدوین طرح جامع واکنش اضطراری خشکسالی، به عنوان راهبردهایی که در بخش اقلیم قابل پیاده سازی است، تاکید کرد و گفت: اگر روند تخریب سرزمین در استان خراسان رضوی با همین سرعت پیش برود در کمتر از یک دهه آینده به نقطه ای بی بازگشت در تخریب محیط زیست خواهیم رسید که در آن حالت سیستم طبیعی زمین دیگر قابل بازیابی نیست و طبیعت به‌ سمت ما حمله خواهد کرد که نتیجه آن مهاجرت‌های اکولوژیک خواهد بود.

معماریان افزود: اکنون نیز خراسان رضوی، به ویژه در برخی از نقاط استان مانند دشت کاشمر و نیشابور، به‌ علت برداشت بیش از حد از منابع و فرونشست زمین، به این نقطه غیرقابل بازگشت بسیار نزدیک شده است.

وی با تاکید بر لزوم حل ریشه ای مشکلات خاطرنشان کرد: فرسایش بادی منطقه را تنها نمی توان با اجرای طرح های بیولوژیک و بیومکانیک کنترل و مهار کرد.

این استاد دانشگاه، کشاورزی سنتی و خرده مالکی با بهره وری کم و اتلاف منابع آبی و خاکی را  مهمترین ریشه مشکلات کنونی دانست و گفت: گسترش فقر و نظام اقتصادی تک بعدی مبتنی بر بهره برداری بی رویه از منابع آب و خاک در منطقه ترشیز، نمی تواند آینده روشنی را برای این منطقه و مردم آن به ارمغان آورد.

معماریان افزود: برای مبارزه با فقر و جلوگیری از قطع درختان و جنگل ها و بهره برداری بی رویه از مراتع و منابع آب های زیرزمینی، باید معیشت جایگزین را تقویت کرده و نظام اقتصادی چندبعدی را در منطقه تثبیت کرد.

وی یادآور شد: شیوه های کنونی کشاورزی باید تغییر یابد و الگوی بهینه و سازگار با تغییر اقلیم در کشت و زراعت جایگزین الگوی فعلی شود. مشارکت مردم در کلیه پروژه های بیابان زدایی در قالب پروژه هایی مانند RFLDL و ترسیب کربن دیده شود. اعتبارات قطره چکانی در مدیریت مناطق بیابانی منطقه راهی به جایی نمی برد و صرفاً اتلاف منابع است.

کاهش ۳۶ درصدی بارندگی در کاشمر 

ساکنان شهرستان های کاشمر، بردسکن، خلیل آباد و کوهسرخ این روزها به کرات شاهد بروز پدیده گرد و غبار در آسمان این مناطق هستند و چه بسا ریزگردها یکی از مخرب ترین مخاطرات طبیعی اقلیمی به شمار می رود که اگرچه متاثرترین منطقه ایران از آن، غرب و جنوب غرب است اما شرق کشور و ترشیز نیز از آن بی نصیب نمانده است.

رییس اداره هواشناسی کاشمر و کارشناس آب و هواشناسی کاربردی در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: خشکسالی های اخیر، آثار سوء خود را با تغییر در رژیم‌های هیدرولوژیکی منطقه و احداث سدها، کاناهای انحرافی، تغییر الگوی مصرف، تغییر کشت و تغییرات اقلیم نمایان کرده است.

علی اصغرزاده، از تغییرات آب و هوایی به عنوان مهم ترین چالش پیش روی بشر در آینده یاد کرد و با بیان اینکه تغییرات الگوی دما و رطوبت اثرات شدیدی بر روی ریزگردها دارد؛ گفت: تغییر اقلیم موجب افزایش دما در مقیاسهای زمانی مختلف در آینده می شود و پیامدهای این افزایش دما موجب کاهش رطوبت خاک، افزایش تبخیر و تعرق، افزایش خشکی محیط و گسترش الگوی کم فشارهای سطحی خواهد شد.

وی افزود: با اتکا بر نتایج تغییرات دما در آینده در مناطق مختلف ریزگرد با رویکرد غبار افزایش خواهد یافت زیرا دمای هوا یکی از عوامل مهم اقلیمی است.

اصغرزاده گفت: در میکروکلیمای منطقه ترشیز، تغییرات اقلیمی مشهود و پرواضح است به طوری که شاخص بارش و دما، به عنوان ۲ مولفه مهم اقلیمی در چند سال اخیر تغییرات زیادی به خود گرفته است و از کاهش بارش تا افزایش متوسط دما، افزایش پدیده های حدی و تداوم آن همه و همه نشانه های تغییرات اقلیمی در منطقه است.

وی گفت: از راهکارهای موثر در برابر تغییرات اقلیمی به سازگاری با این تغییرات، روی آوردن به روشهای نوین کشاورزی و مدیریت صحیح استفاده از آب در بخش های مختلف می توان اشاره کرد.

کارشناس آب و هواشناسی کاربردی با نگاه آماری به وضعیت بارشهای منطقه در سال زراعی جاری گفت: امسال یکی از معدود سالهاست که شهرستان کاشمر در شرایط ضعیف بارشی قرار گرفته است و از اول فصل زراعی تا اول خرداد ۹۵ میلیمتر بارش داشته است که حتی نسبت به فصل زراعی کم بارش سال قبل نیز ۳۶ درصد کاهش یافته و نسبت به میانگین استان ۶۱ در فصل زراعی جاری نیز کاهش بارندگی داشته ایم و از نظر دمایی هم در این بازه این منطقه حدود یک درجه گرم‌تر از فصل زراعی سال قبل بوده است.

اصغرزاده تصریح کرد: برای غلبه بر این وضعیت باید مصرف و مدیریت صحیح آب را جدی تر از قبل دنبال کرد.

منطقه ترشیز شامل شهرستانهای کاشمر، خلیل آباد، کوهسرخ و بردسکن است که کاشمر به عنوان نقطه کانونی این منطقه در ۲۲۸ کیلومتری جنوب غربی مشهد قرار دارد.