راهکارهای درمان معضل «کار کودک» چیست؟

نشست تخصصی با عنوان «مبارزه با کار کودکان» به مناسبت روز جهانی مبارزه با کار کودکان، عصر یکشنبه ۲۲ خرداد به همت «موسسه جمعیت پایش شفاف‌سازی و ریشه کنی فقر و فساد» با همکاری دانشگاه الزهرا (س) برگزار شد. در این نشست «خسرو صالحی» مدیرعامل سازمان مردم نهاد موسسه مردم نهاد تاک سرزمین من و «فرشید یزدانی» فعال حقوق کودکان به سخنرانی پرداختند. همچنین «محمدرضا واعظ مهدوی» مدیرعامل سازمان مردم نهاد بنیاد همدلان آینده‌نگر ایران دبیر علمی این نشست بود.

درادامه بخشی از مطالب مطرح شده در نشست را می‌خوانید:
در سال ۲۰۱۹ تعداد کودکان کار در جهان برابر با ۱۵۲ میلیون نفر، در سال ۲۰۲۰ این رقم به ۱۶۰میلیون نفر، در سال ۲۰۲۱ به ۲۸۰ میلیون نفر رسید و برآورد می‌شود این تعداد در سال ۲۰۲۲ به ۲۵۲ میلیون نفر برسد
کار کودک از مصادیق نقض حقوق بشر است

«خسرو صالحی» مدیرعامل سازمان مردم نهاد موسسه مردم نهاد تاک سرزمین من، نخستین سخنران نشست گفت: هر ساله ۱۲ ژوئن مصادف با ۲۲ خرداد با عنوان روز جهانی مبارزه و اقدام علیه کار کودک از سوی «سازمان بین المللی کار- ILO» نامگذاری شده است که خوشبختانه هم شعار امسال با نام حمایت اجتماعی همگانی برای ریشه کنی کار کودک نامگذاری شده است.

وی ادامه داد: هدف این روز تقویت جنبش جهانی بر ضد کار کودک است. کار کودک از جمله مصادیق نقض حقوق بشر است. حذف کار کودک در جهان، کاهش کار کودک و منع بدترین اشکال کار همیشه سرلوحه سازمان بین‌المللی کار و سازمان‌های مردم نهاد در ایران و جهان است. ۱۲ ژوئن روزی برای افزایش آگاهی نسبت به وضعیت کودکان در ایران و جهان و همچنین هشداری به دولت‌ها و گروه‌های مختلف مردم است تا گامی برای جلوگیری از کار کودک بردارند. روز جهانی مبارزه با کار کودک روز تلاش، کوشش، فعالیت،کنشگری و مطالبه‌گری در زمینه جلوگیری از کار کودک است.
 

وی افزود: پیشنهاد مبارزه با کار کودک در سال ۲۰۰۲ پس از تصویب مقاوله نامه ۱۳۸ و ۱۸۲ به صورت رسمی از سوی سازمان بین‌المللی کار مطرح شد. مقاوله‌نامه ۱۳۸ حداقل سن کار کودک برای کارهای سبک را سن ۱۳ سال و حداقل سن کارهای سخت را ۱۸ سال قلمداد کرده است. بنابراین کار کودک کاری است که در سنین پایین‌تر انجام می‌شود و منظور از کودک هم هر فرد زیر ۱۸ سال است.

صالحی اظهار کرد: مقاوله نامه ۱۸۲ به منظور جلوگیری از بدترین اشکال کار کودک در سال ۱۹۹۹ از سوی سازمان بین‌المللی کار تصویب شد و تاکنون نزدیک به ۱۷۷ کشور به آن پیوسته که خوشبختانه تجارب موفقی هم در جهان داشته است. ایران هم در سال ۱۳۸۰ به این مقاوله‌نامه پیوست. این مقاوله‌نامه ۱۳۶ شغل را بدترین اشکال کار کودک برای کودکان زیر ۱۸ سال دانسته از این نظر که سلامت جسمی، ذهنی و اخلاقی کودک را به مخاطره می‌اندازند.

مقاوله نامه ۱۸۲ به منظور جلوگیری از بدترین اشکال کار کودک در سال ۱۹۹۹ از سوی سازمان بین‌المللی کار تصویب شد و تاکنون نزدیک به ۱۷۷ کشور به آن پیوسته که خوشبختانه تجارب موفقی هم در جهان داشته است وی گفت: متاسفانه بر اساس آمارهای سازمان‌های بین‌المللی کار، میلیون‌ها دختر و پسر در سراسر جهان درگیر کار هستند و از آموزش و پرورش مناسب، بهداشت و آزادی‌های اولیه بی‌بهره هستند. این در حالی است که کودکان باید بتوانند در خانه باشند، آموزش ببینند و رویاپردازی کنند نه اینکه برای امرار معاش و کسب درآمد خانوار در خیابان‌ها باشند.

صالحی افزود: در سال ۲۰۱۹ تعداد کودکان کار در جهان برابر با ۱۵۲ میلیون نفر، در سال ۲۰۲۰ این رقم به ۱۶۰میلیون نفر، در سال ۲۰۲۱ به ۲۸۰ میلیون نفر رسید و برآورد می‌شود که این رقم در سال ۲۰۲۲ به ۲۵۲ میلیون نفر برسد. در کشورهای در حال توسعه بیش از ۲۵۰ میلیون کودک از ۵ تا ۱۴ سال زیر سن قانونی کار می‌کنند. در ایران طبق آمار بهزیستی آمار کودکان کار ۲۰ هزار نفر، طبق آمار وزارت کار ۱۴۷ هزار و طبق آمار آموزش و پرورش ۸۶۰ تا ۲۱۰ هزار نفر برآورد شده‌ است. همچنین بر اساس آمارهای برخی سازمان‌های مردم نهاد حداقل آمار کودکان کار ۳ میلیون نفر برآورد شده است.

صالحی ادامه داد: بسیاری از مشکلات و چالش‌های کودکان کار در ایران و جهان مشترک است و برخی به دلیل شرایط اقلیمی و وضعیت حکمرانی متفاوت از دیگر کشورها است. از جمله این چالش‌ها، مشکلات اقتصادی، خانوادگی، فرهنگی و قانونی هستند. برای مثال در بعد خانوادگی مسایلی نظیر بدسرپرستی و بی‌سرپرستی، در بعد قانونی نارسایی قانونی و عدم وجود ضمانت اجرا مطرح است.

وی گفت: از مهمترین دلایل بروز کار کودک می‌توان به سه دسته اشاره کرد: دلایل بی‌واسطه نظیر کمبود پول، غذا، افزایش قیمت کالاها؛دلایل نهفته مانند خانواده از هم پاشیده، والدین بی‌سواد، مشکلات فرهنگی و انتظارات نادرست از دختران و پسران و دلایل ساختاری مانند کاهش درآمد ملی، وضعیت نامناسب کسب‌وکارها، بحران مالی و اقتصادی، کمبود قانون‌مندی و مواردی از این دست قابل اشاره است.

صالحی گفت: برخی کشورها در زمینه کنترل کار کودک موفق بوده‌اند که از جمله آن‌ها برزیل و ترکیه هستند. این دو کشور با استراتژی‌ها و برنامه‌های مناسب توانستند از آمار کودکان کار بکاهند. از مهمترین اقدامات این دو کشور بهبود دسترسی آموزشی، واگذاری درآمد مشروط به خانواده‌ها و ارتقای سیستم مدارس بود. این کشورها به خوبی دریافتند که آموزش و پرورش با کار کودک رابطه دارد. به این شکل که کودکی که تحصیل می‌کند، وقت اندکی برای کار دارد و کودکی که کار می‌کند وقت اندکی برای تحصیل دارد. بنابراین به این نتیجه رسیدند که وضعیت سیستم آموزشی را بهبود بخشیده و تغییراتی در آن ایجاد کنند. چنین امری زمینه دست‌یابی کشوری به توسعه پایدار را فراهم می‌کند.

صالحی اظهار کرد: در ایران هم قوانین متعدد و مشخص بسیاری برای جلوگیری از کار کودکان در ادوار مختلف تاریخی وجود داشته‌ است. از آن جمله قانون سال ۱۳۲۲ برای جلوگیری از کار کودکان در قالب بافی و کارگاه‌های مزبور است. همچنین در قانون اساسی در بند ۳ اصل سوم و سی و یکم به صراحت بیان شده است که دولت موظف است که استفاده رایگان از آموزش و پرورش را برای همگان تا پایان دوره متوسطه فراهم کند. همچنین ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر به کنوانسیون حقوق کودک در سال ۱۳۷۲ پیوسته است.
این کنوانسیون ۵۴ ماده دارد و به طور مشخص در ماده ۳۱ عنوان شده، دولت‌ها باید به کار کودک، سن کودک و شرایط آن توجه داشته باشند. این کنوانسیون از دولت‌ها می‌خواهد از استثمار اقتصادی کودک و از هر آنچه مانع آموزش، سلامت جسمانی، روحی و عاطفی او می‌شود، جلوگیری کنند.
به تازگی نیز قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در سال ۱۳۹۹ تصویب شد که دارای ۴ فصل و بخش‌های مختلف و متعدد است. در ماده ۷ این قانون ذکر شده است که اگر والدینی به زور و اجبار فرزندانشان را به کار گمارند به ۶ ماه زندان و پرداخت ۲ میلیون تومان محکوم می‌شوند. 

وی در نهایت به راهکارهایی برای جلوگیری از کار کودک اشاره کرد و گفت: برای جلوگیری از کار کودک باید فقر خانواده‌ها را از بین برد. زیرا فقر و حاشیه‌نشینی به شدت با مساله کار کودک گره خورده است.برای جلوگیری از کار کودک باید فقر خانواده‌ها را از بین برد. زیرا فقر و حاشیه‌نشینی به شدت با مساله کار کودک گره خورده است. از دیگر راهکارها تاسیس نهاد ملی حمایت از کودکان، دیده بانی، نظارت و کنترل،  مطالعه وضعیت کار کودکان، حساس کردن جامعه نسبت به کار کودکان و مطالبه گری از دولت در خصوص نحوه رسیدگی به وضعیت این کودکان است. اگرچه در این زمینه طرح‌های بسیاری مانند جمع آوری کودکان کار انجام شده و به آنها بودجه‌های هنگفتی اختصاص یافته، اما چندان موثر نبودند و باید راهکارهای دیگر همزمان مورد بررسی قرار بگیرد.  

برای رسیدن به توسعه، رفع فقر کودکی الزامی است

فرشید یزدانی فعال حقوق کودک، دومین سخنران نشست به پیامدهای کار کودکان اشاره کرد و گفت: کار کودک دارای پیامدهای مختلفی است که از آن جمله پیامدهای فردی است. کودک کار، کودکی خود را در قبال کار از دست می‌دهد زیرا در سنین کودکی باید نقش‌ها و مسئولیت‌هایی را برعهده بگیرد و جامعه‌پذیری او بر اساس کار و محیط کار رقم می‌خورد.

یزدانی افزود: در سطح اجتماعی نیز کار کودک دارای پیامدهایی است که از آن جمله می‌توان آزارهای جسمی و جنسی را اشاره کرد. از آنجایی که بسیاری از کودکان در کارخانه‌ها و کارگاه‌‎ها به صورت ۲۴ ساعت مشغول به کار هستند بنابراین احتمال بروز خطرات و سایر آسیب‌های دیگر بسیار است. همچنین کار کودک منجر به نوعی انشقاق و گسیختگی اجتماعی می‌شود. احساس بی‌تفاوتی جامعه در قبال کودک کار از یک سو و احساس کینه‌ورزانه او در قبال شرایط جامعه از جمله مصادیق این امر است.
یزدانی ادامه داد: پیامد دیگر کار کودک در حوزه اقتصادی و در سطوح خرد و کلان مطرح است. در سطح خرد بنگاه‌ها به سوءاستفاده از کودکان از طریق بهره‌کشی از آنها و پرداخت دستمزد کمتر و در سطح کلان کار کودک مانع از رشد و شکوفایی استعدادها و توانمندی‌ها شده و در نتیجه او را در آینده تبدیل به یک کارگر غیر ماهر می‌کند.
 

یزدانی گفت: توجه و تمرکز مسئولان باید هم روی عرضه‌کنندگان نیروی کار و هم روی تقاضاکنندگان نیروی کار باشد. عرضه کنندگان نیروی کار به طور معمول کسانی هستند که وضعیت اقتصادی و معیشتی مناسبی ندارند، در فقر به سر می‌برند و بیشتر آن‌ها بی‌سواد هستند. تقاضاکنندگان نیروی کار نیز به طور عمده  کسانی هستند که حاضر به دریافت نیروی کار ارزان  و فراوان هستند. بنابراین این دو عامل در استمرار چرخه کار کودکان نقش بسیار مهمی دارد و باید مورد توجه قرار بگیرد.

وی ادامه داد: طبق گزارش یونیسف اگر ما بخواهیم به توسعه برسیم باید فقر کودکی را رفع کنیم. کاهش کار کودک با رفع فقر و توسعه به هم گره خورده و رابطه متقابلی میان این دو وجود دارد. طبق گزارش یونیسف اگر بخواهیم به توسعه برسیم باید فقر کودکی را رفع کنیم. کاهش کار کودک با رفع فقر و توسعه به هم گره خورده و رابطه متقابلی میان این دو وجود داردهر چه فقر کمتر، کار کودک هم کمتر و هر چه  فقر بیشتر به همان میزان کار کودک هم افزایش می‌یابد.

یزدانی در نهایت سخنرانی خود به راهکارهای در این زمینه اشاره کرد و گفت: شکستن چرخه فقر و استراتژی بقا یکی از اقدامات مهم و اساسی در این زمینه است. همچنین تدوین قوانین و نظارت بر اجرای آنها می‌تواند بسیار مهم و مفید باشد. زیرا قوانین بسیاری وجود دارد در حالیکه عزم و اراده برای عمل به آنها نیست. بنابراین توجه به این قوانین و عمل به آنها می‌تواند بسیاری از مشکلات را حل کند.

یزدانی اظهار کرد: امروزه حاشیه‌نشینی رو به گسترش است و خود حاشیه‌نشینی با مسائل دیگری همچون بزهکاری، اعتیاد و فقر در ارتباط است. بنابراین رشد و گسترش حاشیه‌نشینی تهدیدی برای کودکان و افزایش کار آنهاست.