گام‌های پرسرعت کشورهای عرب خلیج فارس برای عبور از پایان ترسناک منابع نفتی

۶ کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس(عربستان‌سعودی، بحرین، کویت، عمان، قطر، امارات‌متحده‌عربی) از چند سال قبل به فکر ایجاد تنوع بیشتر در سبد انرژی خود افتاده‌اند. این کشورها با زحمت زیاد تلاش می‌کنند تا اقتصاد دولتی مبتنی بر نفت خود را به سوی مشارکت هر چه بیشتر بخش خصوصی در راستای تامین زیرساخت‌های اقتصاد بدون نفت و انرژی‌های تجدیدپذیر پایدار هدایت کنند.

در گزارش حاضر موانع موجود در به‌ کارگیری انرژی تجدیدپذیر و نیز تبعات آن بر اقتصادکشورهای مذکور بررسی شده است.

الزامات حرکت به سمت توسعه بدون نفت

تنوع‌بخشی به سبد انرژی کشورهای عربی خلیج فارس ضرورتی گریزناپذیر است. کندی رشد اقتصاد جهانی ناشی از همه‌گیری کرونا قیمت نفت خام برنت را از ۶۴ دلار در هر بشکه در ابتدای سال ۲۰۲۰ به ۲۳ دلار در آوریل ۲۰۲۰ کاهش داد. این امر فشار قابل توجهی بر اقتصاد کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس وارد کرد. از طرفی نیز کشورهای عضو این شورا چندین دهه است که نگران پایداری درآمدهای هیدروکربنی خود هستند، زیرا در بلندمدت ذخایر نفت و گاز تمام خواهد شد.

در این میان بحرین و عمان در مخاطره‌آمیزترین موقعیت قرار دارند. پیش‌بینی می‌شود ذخایر بحرین ظرف یک دهه و ذخایر عمان ظرف ۲۵ سال آینده تمام شود. در میان مدت هم انتظار می‌رود درآمدهای نفتی در مواجهه با کاهش تقاضای جهانی برای نفت از سال ۲۰۴۰ کاهش یابد.[۱]

بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر حدفاصل سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ کل ظرفیت نصب‌شده برق تجدیدپذیر در کشورهای عربی خلیج فارس حدود ۳۱۳ درصد افزایش یافته‌است. در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس محرک‌ اصلی در اتخاذ این رویکرد، نیاز به همگامی با تقاضای رو به رشد مصرف نفت و گاز داخلی و در عین حال تلاش برای افزایش درآمد صادراتی این منابع و در نتیجه آزادسازی سوخت مورد نیاز برای پروژه‌های پایین‌دستی و در نهایت ایجاد نوعی تنوع اقتصادی است.[۲]

از سوی دیگر روبه پایان بودن منابع موجود و قطعی نبودن اکتشاف منابع جدید نفت‌ خام و گازطبیعی و تشدید تنش‌های ژئوپلیتیکی در منطقه  نیز عامل محرک دیگری برای حرکت کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس به سوی توسعه منابع انرژی محلی و پایدارترعنوان شده ‌است.

علاوه بر این کاهش قابل توجه در هزینه توسعه فناوری‌ انرژی‌های تجدیدپذیر اکنون نیز کشورهای خلیج فارس را قادر کرده تا پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر را در مقیاس کوچک و بزرگ توسعه دهند.

موانع و چالش‌های پیش‌رو

کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای توسعه انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر با موانع متعددی مواجه هستند. اولین مانع با استناد به نظر برخی کارشناسان که در وبسایت «ام‌دی‌پی‌آی» منتشرشده، مرتبط با پرداخت یارانه‌های انرژی وسیع و بوروکراسی ناکارآمدی است که از ویژگی‌های اصلی اقتصادهای رانتیر محسوب می‌شود.
کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای توسعه انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر با موانع متعددی مواجه هستند. اولین مانع، مرتبط با پرداخت یارانه‌های انرژی وسیع و بوروکراسی ناکارآمدی است که از ویژگی‌های اصلی اقتصادهای رانتیر محسوب می‌شوداین کشورها بر حفظ سیستم یارانه‌ای خود اصرار دارند زیرا خروج از مسیرکنونی استفاده از سوخت‌های فسیلی به ویژه اگر با حذف ناگهانی امتیازات ویژه این بخش همراه شود، برای ثبات سیاسی و اجتماعی و تداوم حاکمیت طبقه حاکم در این کشورها تهدیدی بالقوه است.

مانع دوم در این مسیر فقدان دانش و تجربه کافی نیروی انسانی برای طراحی، ساخت و بهره‌برداری از نیروگاه‌های تجدیدپذیر در این کشورها است.[۳]

سومین مانع این است که برق متناوب تولیدی نیروگاه‌های بادی و سلول‌های خورشیدی فتوولتائیک (سیستمی قادر به تبدیل مستقیم انرژی خورشیدی به انرژی الکتریسیته) به راحتی در سیستم تولید برق مستقیم کنونی ادغام نمی‌شود. این مساله از عدم تناسب ظرفیت تولید برق نیروگاه‌های خورشیدی متداول برای تامین مستقل نیاز هر دو پیک مصرف برق شهرهای ساحلی کشورهای خلیج‌فارس یکی در گرمای ظهر و دیگری در هنگام غروب ناشی می‌شود.

سیاست‌گذاری‌ها و پیشرفت‌های توسعه بدون نفت

اگرچه۶ کشور عربی خلیج فارس همگی با چالش‌های مورد بحث در زمینه سیاست انرژی مواجه هستند، اما واکنش هر یک نسبت به این چالش‌ها، سیاست‌های اتخاذ شده و میزان پیشرفت آنها در مسیر دستیابی به زیرساخت انرژی‌های تجدیدپذیر متفاوت است.

توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌تواند به آنها امکان رقابت بر سر رهبری اقتدار انرژی منطقه را اعطا کند

امارات متحده عربی با دستیابی به بیشترین ظرفیت کل نیروگاه‌های انرژی تجدیدپذیرنصب‌شده به میزان ۵۸۹ مگاوات از نظر پذیرش انرژی‌های تجدیدپذیر در این میان پیشتاز است.
پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر در امارات از حمایت رهبران سیاسی نیز برخوردار است زیرا آنها در تلاش هستند تا با استفاده از تمایل بانک‌ها برای تامین مالی چنین پروژه‌هایی شهرت منفی بین‌المللی این کشور را که به داشتن میزان تولید کربن بالای سرانه معروف است، بهبود بخشند.
 امارات  به همین دلیل پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر خود را بین سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۸ به میزان۳۳۰ درصد توسعه داده است. این کشور تاکنون به ۵ درصد از هدف خود برای تأمین ۴۴ درصد از تولید انرژی خود از طریق منابع انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۵۰ دست یافته است.

بحرین و قطر نیز به ترتیب به ۳ و ۲.۴ درصد از اهداف خود در سال ۲۰۵۰ برای توسعه زیرساخت منابع انرژی‌های تجدیدپذیر دست یافته‌اند، ولی پیشرفت آنها در این زمینه از سال ۲۰۱۴ راکد مانده‌  زیرا گسترش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر از دیدگاه رهبران آنها تاثیر چندانی بر وضعیت آنها ندارد زیرا  هیچ کدام از این دو کشور به درآمدهای حاصل از صادرات نفت به عنوان منبع اصلی درآمد خود متکی نیستند. [۴]

عمان و کویت هم به خاطر تاثیرپذیری شدید اقتصادشان از روند کاهش قیمت نفت در سال ۲۰۱۴ ، تاکنون به کمتر از یک درصد از اهداف خود در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر دست یافته‌اند.

عربستان‌سعودی نیز در سال ۲۰۱۶ تامین ۹.۵ گیگاوات برق مصرفی از انرژی‌های تجدیدپذیر را تا سال ۲۰۲۳ در دستور کار قرار داد. این امر در واقع نشان‌دهنده عدول این کشور از هدف جاه‌طلبانه اولیه تامین ۵۴ گیگاوات برق مصرفی خود از انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال ۲۰۴۰ است.

عربستان در راستای تحقق این اهداف اقدام به توسعه سرمایه‌گذاری‌های مشترک چندگانه با شرکای بین‌المللی برای تسهیل انتقال فناوری انرژی‌های تجدیدپذیر به این کشور کرده است اما بسیاری از آنها قبل از رسیدن به اهداف خود در تولید انرژی‌های تجدیدپذیر پایان یافته‌اند، چرا که باوجود منابع مالی فراوان برای حمایت از طرح‌های تحقیقاتی انرژی‌های تجدیدپذیر، اولویت ریاض بر افزایش قیمت نفت در بازارهای بین‌المللی به منظور حفاظت از درآمدهای صادراتی استوار است و همین مساله جاذبه انرژی‌های تجدیدپذیر را در دستور کار سیاسی و اقتصادی آن کاهش داده‌است.[۵]

پروژه‌های درحال اجرا با همکاری دولت و بخش‌خصوصی در کشورهای عربی

وبسایت «اس‌اندپی گلوبال» در مقاله‌ای در سال ۲۰۲۰ پیش‌بینی کرده که عربستان سعودی با راه‌اندازی چندین پروژه انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله اولین مزرعه بادی خود با هدف آزادسازی نفت خام مصرفی نیروگاه‌ها برای صادرات،درصدد است رهبری انرژی در خاورمیانه را در چند سال آینده به عهده بگیرد.

امارات  ۵۰ درصد از سبد انرژی مصرفی خود را تا سال ۲۰۵۰ به انرژی‌های سبز و پاک اختصاص داده است«برونو برونتی» رئیس برنامه‌ریزی انرژی جهانی در سازمان «اس‌اندپی‌گلوبال» معتقد است، ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در خاورمیانه تا پنج سال آینده بیش از دو برابر خواهدشد. در حال‌حاضر تقریبا ۷ گیگاوات پروژه‌های خورشیدی در مقیاس شهری و ۱.۵ گیگاوات پروژه‌های بادی در عربستان سعودی در حال توسعه است. از سویی دیگر به گفته آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر تا پایان سال ۲۰۱۹ بیش از ۵.۱ گیگاوات سلول فتوولتائیک خورشیدی و ۷۰۰ مگاوات نیروگاه بادی در خاورمیانه نصب شده‌است.

نیروگاه‌های خورشیدی و بادی حدود ۱ درصد از تولید برق در خاورمیانه را در سال ۲۰۱۹ به خود اختصاص دادند و پیش‌بینی می‌شود که این میزان در سال ۲۰۲۲ اندکی بیشتر از حدود ۱.۳ درصد و تا سال ۲۰۲۵ به حدود ۳ درصد افزایش یابد.[۶]

در این زمینه با تقویت مشارکت بخش خصوصی و با استفاده از همکاری‌های بین‌المللی امارات‌متحده‌عربی تخصیص ۵۰ درصد از سبد انرژی خود به انرژی پاک را تا سال ۲۰۵۰ هدف قرار داده که از آن جمله می‌توان به استفاده ترکیبی از انرژی هسته‌ای و انرژی‌های تجدیدپذیر و برگزاری چندین مزایده در زمینه انرژی خورشیدی در مقیاس بزرگ و رقابتی اشاره‌ کرد.

 

در کشور امارات شهرهای ابوظبی و دبی در حال توسعه پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیردر مقیاس بزرگ و با قیمت‌های کم‌سابقه هستند. در این زمینه می‌توان به نیروگاه ۲ گیگاواتی ابوظبی اشاره‌ کرد که توسط کنسرسیوم مشترک «تاکا و ای‌دی‌اف» فرانسه و «جینکوسولار» چینی یک قرارداد ۳۰ ساله در دست اجرا قرار گرفته‌ است. این نیروگاه بزرگترین مزرعه خورشیدی در جهان خواهد بود که به نیروگاه‌های چین، هند و مصر با ظرفیت بیش از ۱ گیگاوات می‌پیوندد.

اداره برق و آب «دبیسال ۲۰۲۲» نیز امتیاز اجرای ۹۰۰ مگاوات از فاز پنجم پارک خورشیدی«محمد بن راشد آل مکتوم»(با هدف دستیابی به ۵ گیگاوات انرژی خورشیدی تا سال ۲۰۳۰ ) را به «آکواپاور» عربستان سعودی اعطا کرد.

بر اساس پیش‌بینی وبسایت «اس‌اندپی گلوبال» عربستان با راه‌اندازی چند پروژه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند رهبری انرژی در خاورمیانه را در چند سال آینده به عهده بگیرد

قطر نیز با همکاری شرکت‌های «توتال» و «ماروبنی» قصد دارد در راستای تسریع تلاش‌های خود برای دستیابی به انرژی‌های تجدیدپذیر یک نیروگاه خورشیدی ۸۰۰ مگاواتی را در نزدیکی دوحه پایتخت خود توسعه‌دهد.

قطر پترولیوم ژانویه۲۰۲۲ اعلام کرد که شرکت «سراج انرژی قطر» که «قطر پترولیوم» در آن ۴۰ درصد سهام دارد ۶۰ درصد از سهام نیروگاه‌های فتوولتائیک خورشیدی «الخرسه» را که ۱.۷ میلیارد ریال (۴۶۳ میلیون دلار) هزینه خواهد داشت، در اختیار خواهد داشت. «توتال» و «ماروبنی ژاپن» سهام باقی مانده در این پروژه را که از مدل ساخت، مالکیت، بهره برداری و انتقال برای یک دوره ۲۵ ساله پیروی می‌کند، در اختیار خواهند داشت.[۷]

در عمان به عنوان بزرگترین کشور عربی تولیدکننده نفت خارج از سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) شرکت توسعه نفت این کشور در سال ۲۰۲۲ عملیات اولین نیروگاه خورشیدی در مقیاس شهری را آغاز کرد که ۹۵.۵ میلیون مترمکعب در سال گاز طبیعی را برای صادرات آزاد می‌کند.

در همین حال در عربستان سعودی قرار است یک پروژه کلیدی تجدیدپذیر در شهر آینده ۵۰۰ میلیارد دلاری «نئوم» که ۳۵ برابر سنگاپور در زمینی بزرگ در شمال غربی این کشور قراردارد، احداث شود.

در ماه ژوئیه آکواپاور، نئوم و «ایرپروداکت» ایالات‌متحده یک توافقنامه ۵ میلیارد دلاری برای ساخت یک مرکز تولید آمونیاک سبز مبتنی بر هیدروژن با استفاده از انرژی تجدیدپذیر امضا کردند.

این پروژه که آمونیاک سبز را برای صادرات به بازارهای جهانی تولید می‌کند، شامل بیش از ۴ گیگاوات انرژی تجدیدپذیرتولیدی از انرژی خورشیدی و بادی می‌شود.

جمع‌بندی

توسعه نیروگاه‌های مبتنی بر منابع انرژی تجدیدپذیر در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج ‌فارس و از چشم‌انداز ترسناک پایان منابع نفتی و کاهش شدید تمایل به استفاده از منابع انرژی هیدروکربنی به عنوان مهمترین منابع درآمدی حال حاضر آنها در جهان پیش‌رو نشات می‌گیرد.
 رقابت‌های گسترده برای کسب هرچه بیشتر انرژی‌های غیرفسیلی، اولویت­‌های کشورهای منطقه در این حوزه زمینه را جابه‌جا  کرده است. ضرورت دارد ایران نیز با نگاه به آینده، دستیابی به یک سبد انرژی متنوع و پایدار از انرژی های پاک را برای فردای بدون نفت در صدر اولویت‌های خود قرار دهدرهبران این کشورها با وجود مشکلات متنوع در این مسیر، با شدت و ضعف‌ در تلاش هستند تا با تعریف چشم‌اندازهای چند ده ‌ساله و تدوین برنامه‌ریزی‌های مستمر، راه سخت جراحی‌های عظیم در حوزه تغییر اقتصاد انرژی مبتنی بر نفت و گاز  به یک سبد انرژی متنوع از منابع تجدیدپذیر را طی کنند.

این مسیری است که تعدادی از این کشورها مانند امارات و عربستان حتی با وجود برخی موانع اداری و ساختاری داخلی را که باعث کندی پروژه‌های داخلی و عقب‌افتادن آنها از برنامه تدوین شده ‌است،  مجاب کرده تا در اقدامی متهورانه دست به فعالیت‌های برون‌مرزی از طریق شرکت‌های باتجربه خویش بزنند و حتی به موفقیت‌هایی در زمینه طراحی و ساخت نیروگاه‌های برق خورشیدی با ظرفیت تولید بالا به ویژه در برخی از کشورهای اروپایی دست یابند.

این امر در آینده و در صورت رفع موانع داخلی خواهد توانست به آنها امکان رقابت بر سر رهبری اقتدار انرژی منطقه و حتی داشتن دست برتر در خاورمیانه را نیز اعطا کند که این امر با توجه به رقابت‌های سیاسی موجود می‌تواند به عنوان زنگ هشداری برای  کشورهای منطقه باشد.

وجود رقابت‌های گسترده در حوزه انرژی‌های غیرفسیلی  اولویت­‌های کشورهای منطقه در این زمینه را جابه‌جا  کرده است. ضرورت دارد ایران نیز با نگاه به آینده و این حقیقت که منابع انرژی فسیلی رو به اتمام است، با برنامه‌ریزی‌های کلان و گسترده، دستیابی به یک سبد انرژی متنوع و پایدار از انرژی های پاک را برای فردای بدون نفت در صدر اولویت‌های خود قرار دهد.

*پی‌نوشت:

[۱]https://www.brookings.edu/research/economic-diversification-in-the-gulf-time-to-redouble-efforts/

[۲]https://ccas.georgetown.edu/۲۰۱۹/۱۱/۱۸/renewable-energy-in-the-gulf-arab-states/#:~:text=As%۲۰a%۲۰result%۲C%۲۰UAE%۲۰has,production%۲۰from%۲۰renewables%۲۰by%۲۰۲۰۵۰.

[۳]https://www.mdpi.com/۱۹۹۶-۱۰۷۳/۸/۸/۸۲۶۳/htm

[۴]https://ccas.georgetown.edu/۲۰۱۹/۱۱/۱۸/renewable-energy-in-the-gulf-arab-states/#:~:text=As%۲۰a%۲۰result%۲C%۲۰UAE%۲۰has,production%۲۰from%۲۰renewables%۲۰by%۲۰۲۰۵۰.

[۵]https://ccas.georgetown.edu/۲۰۱۹/۱۱/۱۸/renewable-energy-in-the-gulf-arab-states/#:~:text=As%۲۰a%۲۰result%۲C%۲۰UAE%۲۰has,production%۲۰from%۲۰renewables%۲۰by%۲۰۲۰۵۰.

[۶]https://www.spglobal.com/platts/en/market-insights/blogs/electric-power/۰۹۳۰۲۰-gulf-arab-countries-speed-ahead-with-renewables-projects-despite-fossil-fuels-boon

[۷]https://www.spglobal.com/platts/en/market-insights/blogs/electric-power/۰۹۳۰۲۰-gulf-arab-countries-speed-ahead-with-renewables-projects-despite-fossil-fuels-boon