خراسان شمالی در دل خود اقوام کرد، تات، ترک، ترکمن، لر و بلوچ را جای داده است و هر یک از این اقوام آیین ها و رسوم مختلفی دارند که با توجه به محدوده سکونت خود این آیین ها را برگزار می کنند و در این بین بسیاری از آداب و رسوم مذهبی این استان نیز در فهرست میراث معنوی این استان ثبت ملی شده است.
با نگاهی به این آیین ها می توان دریافت که با گذر صدها سال از عشق امام حسین(ع) که بر تارک باورها و عمق جان شیعه جا خوش کرده است، این ارادت به مکتب حسینی روز به روز و نسل به نسل پررنگ‌تر شده است و عمق این عشق مخلصانه در آیین‌های عاشورایی جلوه نمایی می کند.
این استان رنگارنگ از قومیت ها با برگزاری آیین های مختلف در ایام محرم، نوای یاحسین(ع) را زنده نگه می دارند و هزاران جوان دلداده به مکتب حسینی را به سمت خود می کشانند و شوری در شهرها به پا می کنند که وصف هر کدام شنیدنی است و از میان این آیین ها می توان به تعدادی از شاخص‌ترین ها اشاره کرد که نخل گردانی جاجرمی ها یکی از آن هاست.
نخل‌گردانی جاجرم
هر ساله آیین هایی مانند نخل‌گردانی جاجرمی ها با حضور هزاران نفر از جمعیت عزادار و سوگوار که از راه‌های دور و نزدیک خود را به این شهرستان رسانده‌اند، برگزار می‌شود و همه در کنار هم با خلوص و عشق، نخل عزای امام حسین(ع) را بر دوش می‌گیرند و به گردش درمی‌آورند و نوای یا حسین(ع) سر می دهند.
این آیین را می توان یکی از رسوم ویژه و مشهور عزاداری امام حسین(ع) در خراسان شمالی عنوان کرد که در فهرست میراث ناملموس و معنوی ملی نیز به ثبت رسیده است.
همزمان با عاشورا گردشگران زیادی برای دیدن این مراسم به شهرستان جاجرم در جنوب غربی خراسان شمالی سفر می‌کنند.
در روز عاشورا هیات‌ها و دسته‌های زنجیرزنی با نظمی خاص در حسینیه بزرگ جاجرم گردهم می‌آیند و از هر هیات یک نفر چند دقیقه‌ای نوحه‌خوانی می‌کند و دیگران سینه و زنجیر می‌زنند و این سینه‌زنی و عزاداری از صبح تا ظهر عاشورا ادامه دارد.
پیش از عزاداری، مردم جاجرم بر اساس سنتی چند صدساله، ۲ نخل چوبی و فلزی را در میدان حسینیه این شهر برپا می کنند و این نخل‌ها را با پارچه‌های سیاه و سبز متبرک به اسامی امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) می‌پوشانند و بر بلندای ۲ نخل نیز علم‌هایی شبیه نیزه‌های جنگی با اشعاری روی تیغه‌های آن قرار می گیرد.
ده ها نفر در حمل این نخل‌ها مشارکت می کنند و پس از ورود نخل‌ها به میدان، حرکت آنها سرعت می‌گیرد و عزاداران پشت سر نخل‌ها حرکت می‌کنند و سپس نخل‌ها را دور میدان می‌چرخانند و پس از چند چرخش، نخل‌ها در محل‌هایی مخصوص بر زمین گذاشته می‌شود.
سپس مردم به سوی بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا(ع) که در جاجرم دفن است، حرکت و سپس بر مزار اموات حضور پیدا می کنند.
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، آیین نخل‌گردانی در جاجرم افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی به ثبت رسیده است.
.
سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع)
سینه‌زنی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از آیین‌های عزاداری این ماه است که در شهرستان جاجرم به شکل ویژه‌ای و در ادامه علم‌گردانی برگزار می‌شود و در این آیین پس از رسیدن علم به صحن مسجد، فردی در میانه میدان، علم را در دست می‌گیرد و دیگران در حالی که دست در کمر یکدیگر می‌اندازند، دور علم می‌چرخند و با دست دیگر بر سینه می‌زنند.
آنها در ۲ گروه نام امامان حسن(ع) و حسین(ع) را تکرار می‌کنند، به شکلی که گروهی با صدای بلند یا حسن(ع) گفته و گروه دیگر نام یا حسین(ع) را فریاد می‌زنند.
علم‌بندی و علم‌گردانی
آیین های عاشورا همان بیرق های سرخ و آغشته به خونی هستند که هرگز بر زمین نیفتاده اند و هر سال در ماه محرم افراشته می‌شود و علم‌بندی و علم‌گردانی یکی از آیین‌های کهن عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی به شمار می‌رود که در شهرستان‌های بجنورد، اسفراین و جاجرم همچنان متداول است و مردم به ویژه سادات، عزاداری ماه محرم را با برگزاری این آیین آغاز می‌کنند.
مردم این مناطق روی یک تیر چوبی به ارتفاع ۳ تا ۵ متر، پارچه‌های سیاه و سبزی که نذر کرده‌اند یا سال‌های پیش بر علم آویخته شده بود را دوباره به آن می‌بندند و نمادی از بیرق کربلا می‌سازند، سپس کسانی که قدرت بیشتر و اندام ورزیده‌تری دارند، علم را بر دوش می‌گیرند و پیشاپیش جمعیت عزادار و نوحه‌خوان به حرکت درمی‌آورند.
آیین حلیم‌پزان
آیین حلیم‌پزان خراسان شمالی نیز در فهرست میراث ناملموس ملی قرار دارد؛ آیینی که از نخستین شب ماه محرم در همه شهرستاهای این استان اجرا می‌شود و هر شب پس از عزاداری، حلیم توزیع می‌شود. حلیم ماه محرم از گندم و گوشت تهیه می‌شود.
پخت حلیم ویژه محرم با آداب و ترتیب خاص و مشارکت همه مردم همراه است و قدمت آن به ۲۵۰ سال قبل بازمی‌گردد و از دوره صفویه که محرم و صفر و آیین‌های شیعه جدی گرفته شد، آغاز و در دوره قاجاریه تثبیت شد.
مطابق با مجلسی که برگزار می‌شود، هر شب یک یا چند گوسفند نذری با مراسم و دعاهای خاص برای پخت حلیم ذبح می‌شود و سپس فردی مومن و معتمد، دست خود را داخل گندم آماده شده برای این خوراک می‌کند و دعا می‌خواند. همه مراحل پخت حلیم با صلوات و یاد امام حسین(ع) همراه است.
زمان پخت حلیم طولانی و مرحله‌ای خاص به نام چومبه‌زنی وجود دارد که انجام آن تا چندین ساعت طول می‌کشد و این مرحله بسیار سخت است و به قدرت بازوی زیادی نیاز دارد به طوری که جوانان و عزاداران برای مشارکت در این کار به صف می‌ایستند.
آیین یازدهم محرم در کوران اسفراین
این آیین خاص ریشه در اعتقادات تمام خانواده های اسفراینی دارد و هر یک از مردم این شهر حتی اگر در دورترین نقطه جغرافیا زندگی کنند تمام تلاش خود را به کار می گیرند تا به این روز برسند و در مراسم آن شرکت کنند و در واقع این حضور عظیم و دیدنی، نشان از عشقی دارد که در دل و باور مردم خانه کرده است.
آیین یازدهم محرم در "امامزاده کوران" به عنوان یکی از رسوم دیرین و شاخص مردم شهرستان اسفراین است که اهالی اعتقاد عجیبی به آن دارند و هر سال در این روز عده زیادی از عزاداران حسینی، طبق رسمی کهن، از شهرها و روستاهای اطراف در امامزاده کوران گردهم می‌آیند تا شهادت امام سوم شیعیان را به این امامزاده تسلیت گویند.
این مراسم با برافراشتن علم‌ها، بیرق‌ها و برپایی دسته‌های عزاداری و تعزیه‌خوانی همراه است و حتی هیات عزاداری بانوان نیز در این مراسم شرکت دارد و همه کسانی که نذر دارند، نذور خود را در این محل توزیع می‌کنند و تا بعد از نماز ظهر نیز در محل می‌مانند.
آیین بیل گردانی
این آیین به یاد تدفین شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسد در روز دوازدهم محرم در شهرستان گرمه برگزار می شود.
مسیر حرکت هیات های عزاداری کنار مسجد الحسین (مسجد در قلعه) آغاز و پس از عبور از محله قدیمی شهر (محله باغمزار)، تعزیه را در میدان اصلی شهر به این صورت اجرا می کنند که عده‌ای از اهالی شهر گرمه با بر تن کردن نیم‌تنه بلند عربی (کفنی) و بیل به دست به نشانه مردان قبیله بنی اسد که جهت دفن پیکرهای مطهر شهدا به کربلا آمده بودند به اجرای تعزیه می‌پردازند و پس از آن سینه‌زن‌ها وارد می‌شوند و شورآفرینی می کنند.
آیین بیل گردانی با شماره ۴۲۶ در فهرست آثار معنوی ملی کشور به ثبت رسیده است.
آیین سنگ زنی
بسیاری از سالخوردگان منطقه بام و صفی‌آباد از زمانی که به خاطر دارند و پدرانشان به یاد می‌آورده‌اند، شاهد برگزاری مراسم سنگ زنی بوده‌اند و به گفته اهالی این منطقه آیین سنگ‌زنی به چندین نسل قبل می‌رسد.
این مراسم را از این‌جهت سنگ‌زنی می‌نامند که صدای زدن ۲ چوب توسط عزاداران صدایی شبیه زدن ۲ سنگ به هم ایجاد می‌کند و به عنوان یکی از مجموعه روش‌های عزاداری محسوب می شود.
عزاداران در حین خواندن مرثیه در سوگ امام حسین (ع) همراه با ریتم خاص نوحه، با زدن ۲ تکه چوب دایره‌ای شکل به یکدیگر همراه با حرکت‌های هماهنگ به عزاداری می‌پردازند.
آیین سنگ‌زنی با شماره ۱۹۱۷ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
شام غریبان
این آیین معنوی یکی از رسوم دیرین مردم خراسان شمالی است که در عزاداری ماه محرم و در دهمین شب محرم برگزار می شود.
هیات ها و مردم عزادار خراسان شمالی با حضور در مساجد و حسینیه های شهرها و روستاها با نوحه سرایی و مداحی برای غربت و تنهایی قافله سالار دشت نینوا زینب کبری (س) در شب شام غریبان با شمع‌هایی که در دست دارند، محله به محله می روند و در تاریکی شب و در هر منطقه ای توقف کرده و به عزاداری و همدردی با اسرای کاروان امام حسین(ع)، اقدام به نوحه سرائی می کنند.
آیین‌هایی مانند شبیه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی نیز در این استان رواج دارد و برپایی این آیین‌ها در روز عاشورا به اوج خود می‌رسد، به طوری که هر یک از اقوام کرد و ترک استان، مراسم تعزیه‌خوانی خاص خود را دارند که با گویش ویژه آن اقوام اجرا می شود.
آیین های اهل سنت در ماه محرم
۱۰ درصد از جمعیت خراسان شمالی را اهل سنت تشکیل می دهند که در راز و جرگلان و بخشی از مانه و سملقان سکونت دارند و این افراد نیز در ایام محرم و عزاداری سالار شهیدان مراسم‌هایی خاص برگزار می‌کنند که ختم ۷۰ هزار بار «لا اله الا الله، محمدا رسول الله» از این جمله است که تهلیل نامیده می‌شود.
صدقه و نذری هم همیشه از برنامه‌های ماه محرم اهل سنت خراسان شمالی است.
هر سال در روز عاشورا یک رسم ۵۰ ساله هم در روستای «تازه‌یاب» برگزار می‌شود و در این روز اهل سنت با تجمع در جوار امامزاده شیرعلی(ع) فرزند امام موسی کاظم(ع) در مانه و سملقان به عزاداری می‌پردازند.
اهل سنت حرمت ایام محرم و صفر را نگه می‌دارند و در این ۲ ماه برنامه‌های شادی و عروسی خود را متوقف می‌کنند و در محرم که آغاز سال جدید هجری است، علاوه بر قرائت قرآن، مراسم اطعام نیز برگزار می کنند و در این روز به خانه افرادی می‌روند که سال قبل در دهه اول محرم از دنیا رفته‌اند.
ثبت ۱۵ اثر عاشورایی در فهرست میراث ملی
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی ۱۵ آیین و مراسم مذهبی ویژه ایام محرم و عاشورای استان در فهرست میراث معنوی ثبت ملی شده است.
علی مستوفیان با بیان اینکه اقوام استان نیز همانند سایر اقوام در جای‌جای کشور دارای مراسم و آئین‌های مذهبی هستند، اظهار داشت: تعزیه ترک‌های شمال خراسان، تعزیه کردهای شمال خراسان، تعزیه بنی اسد (بیل گردانی)، آیین نخل گردانی خراسان شمالی و آیین علم‌گردانی در جاجرم از جمله این آیین ها است.
مستوفیان افزود: هنر پرده‌خوانی روز عاشورا خراسان شمالی، هنر تعزیه‌خوانی در بجنورد، آئین شام غریبان، آیین عَلَم بندان، آیین سینه‌زنی(حسن، حسین) استان خراسان شمالی، آیین یازدهم محرم امامزاده کوران(اسفراین)، حلیم‌پزان، رسم سنگ‌زنی و آیین مقتل‌خوانی از دیگر آیین‌های ثبت شده مربوط به محرم و صفر است.
استان خراسان شمالی ۸۶۳ هزار نفر جمعیت دارد و با داشتن یکهزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمالشرق کشور قرار دارد.
از مجموع آثار ثبت شده این استان در فهرست ملی کشور، ۵۰۹ اثر تاریخی، ۴۲ اثر طبیعی، ۷۰ اثر ناملوس و تعداد ۱۱ اثر نیز ثبت جهانی شده است.
نظر شما