آداب و رسوم ریشه‌دار محرم در فرهنگ گناباد

به گزارش ایرنا، برگزاری مراسم عزاداری محرم و برپایی آیین های سالروز شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در گناباد که خطه "قنات، قنوت و قناعت" خراسان شناخته می شود، با آداب و رسوم مختلف و ریشه داری عجین شده که برخاسته از مبانی دینی و فرهنگ اصیل این منطقه است.

مردم گناباد در کنار سوگواری و سینه زنی و زنجیرزنی با آداب و رسومی مانند نخل بندان، نخل گردانی و تعزیه خوانی و تعزیه گردانی، آیین حسن حسین و واویلای "مند"، ارادت خود را به سید و سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نشان می دهند.

هشت آیین و رسم ماه محرم گناباد شامل "نخل گردانی قصبه شهر، نوقاب، روستاهای رهن و ریاب، شبیه خوانی نوقاب و ریاب، واویلای مند و حسن و حسین بیدخت" در فهرست آثار ناملموس و معنوی کشور به ثبت رسیده و این نشانه ریشه داری و قدمت این آداب و رسوم در این خطه است.

نخل گردانی، نمادی از هویت و فرهنگ عزاداری گناباد 

از جمله آداب و رسوم مردم در مناطق شهری و روستایی گناباد آیین نخل بندان و نخل گردانی در ماه محرم و از جمله در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی است و در بستن نخل از پارچه سیاه، چوب نخل، شمشیر و نیزه، آیینه و سرو و نخل استفاده می شود که هر کدام معنای خاصی دارد و این آیین به عنوان یکی از مهمترین آیین های محرمی گناباد ریشه ای طولانی در تاریخ دارد.

پارچه سیاه نخل نماد سوگ و ماتم، چوب نخل نماد پیکر سیدالشهدا(ع) و شمشیر و نیزه نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام، آینه نماد نور وجود حضرت سید الشهدا(ع) و سرو نخل نماد قامت حضرت علی اکبر (ع)، پنجه های فلزی نخل نماد دستان ابوالفضل العباس(ع)، زنگ، نماد زنگ کاروان امام حسین و سیب سرخ نماد خون سرور و سالار شهیدان(ع) و میوه بهشتی است.

یک کارشناس میراث فرهنگی گناباد در این ارتباط به خبرنگار ایرنا گفت: پارچه های زینتی نخل نمادی از حجله قاسم بن حسن(ع) و تنوع رنگ این پارچه ها نشانگر تنوع افکار و عقاید، ایده ها و مذاهب گوناگون است که در ایام محرم در قالب یک هدف و اعتقاد به امام حسین(ع) به صورت متمرکز و متحد به عزاداری می پردازند.

علیرضا شناسایی اظهار داشت: تشییع نمادین در فرهنگ ایران پیشینه ای طولانی دارد و نمونه برجسته آن آیین سالیانه سوگ سیاوش و حمل تابوت او بوده است و نخل‌ بندی و تزیین نخل، به عنوان تابوت برای مردگان جوان، مشاهیر و یا افراد محبوب سابقه‌ای هزاران ساله در این دیار دارد که بعد از واقعه عاشورا و از جمله طی سده های گذشته و به خصوص از دوران صفویه به عنوان نمادی برای یادبود عزاداری سرور و سالار شهیدان (ع) رواج بیشتری یافته است.

وی اضافه کرد: نخل گردانی از دوران صفوی همراه با سینه ‌زنی و شبیه ‌سازی به شکل امروز در آیین عاشورا و محرم در گناباد رواج یافته است و نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر، شمشیر، پارچه های قیمتی و آیینه هایی بسته می شود و آن را در روز عاشورا به عنوان نمادی از تابوت امام حسین(ع) به حرکت در می آورند.

شناسایی گفت: بعد از آن که به وسیله مهار و طناب های مویی تمام چوب های نخل با مهارت خاصی به هم متصل شد، بزرگان و افراد باتجربه به تزیین آن می پردازند و سپس آیین نخل گردانی در گناباد از ابتدای صبح روز عاشورا آغاز می شود و باور عام بر این است که مشایعت نخل و نشستن گرد و خاک ناشی از حرکت نخل بر آنان، باعث برکت و سلامت می شود.

وی ادامه داد: قصبه شهر گناباد سه نخل دارد که یکی از این نخل ها به نخل سادات مشهور است و به خاطر احترام، پیشاپیش سایر نخل ها حرکت می کند و نخل ها را هم مردان جوان پس از قرار گرفتن افراد در زیر آن به حرکت در می آورند. 

این صاحبنظر مسائل فرهنگی و گردشگری گناباد افزود: حمل نخل در گذشته به صورت موروثی از اجداد و پدربزرگان و پدران به افراد می رسیده است و هیچکس نمی توانسته بدون اجازه این افراد در آن محل مبادرت به  گرداندن و حمل نخل کند که البته این رسم در حال حاضر کمرنگ شده و در آیین نخل گردانی و نخل آرایی افراد بسیاری با نذر و نیازهای مختلف در مسیر حرکت نخل با پذیرایی از خادمان و عزاداران اباعبدالله الحسین(ع) به روش های مختلف از جمله پخش نقل و نبات و شله زرد و نان و غذاهای محلی ارادت خود را به امام حسین(ع) ابراز می کنند.

شبیه گردانی در نوغاب گناباد 

از دیگر آیین های مردم گناباد در روز عاشورا، شبیه گردانی محله نوغاب این شهرستان است که از سده های گذشته همچنان با حضور گسترده آحاد مردم و عزاداران حسینی برگزار می شود.

مسوول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: در راستای برگزاری آیین شبیه گردانی نوغاب از ساعتی قبل از اذان صبح عاشورا کاروانی از شترها و شبیه خوانان به عنوان نمادی از کاروان امام حسین(ع) در کوچه های نوغاب به حرکت در می آیند.

مهدی ذوالفقاری گفت: حرکت این کاروان به مقصد مسجد نوغاب تا هنگام اذان ادامه یافته و پس از اقامه نماز صبح پایان می یابد.

آیین "حسن حسین" بیدخت گناباد 

مسوول گردشگری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گناباد گفت: از دیگر آیین هایی که ثبت میراث معنوی شده است آیین عزاداری "حسن و حسین" است که از حدود سه نسل قبل یعنی حدود ۲۵۰ سال پیش هر ساله در ماه محرم و پایان مراسم عزاداری سینه زنی در بیدخت گناباد برگزار می شود.

ذوالفقاری گفت: در این راستا عده ای از سینه زن ها در وسط مسجد دور هم حلقه می زنند و  هر نفر با دست چپ کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست بر سینه می زنند و یک نفر هم در وسط هماهنگ با سینه زن ها به طور مقطع و متناوب با گام نخست و دوم به ترتیب حسن و حسین می گوید و همه جمع با وی همراهی می کنند.

تعزیه خوانی گناباد نماد بارز عزاداری  

آیین تعزیه خوانی گناباد به عنوان یکی دیگر از  آداب و رسوم مردم این منطقه در ماه محرم قدمتی ۲۰۰ ساله دارد و هنوز هم این شهرستان به عنوان یکی از مناطق نخستین تعزیه خوانی در ایران شناخته می شود.

این آیین در ۱۲ منطقه و روستای گناباد از جمله نوغاب، قصبه شهر، دلویی، رهن، بیلند، باغ آسیا و قوژد برگزار می شود ولی تعزیه خوانی نوغاب از قدمت و اصالت خاصی برخوردار است.

پایه گذار مراسم تعزیه خوانی در شهرهای جنوبی خراسان رضوی و شهرستان گناباد، فردی به نام عبدالله نوغابی بوده است که ۲۰۰ سال قبل و در اواخر دوره زندیه و آغاز سلسله قاجار به گناباد آمده و در منطقه نوغاب سکنی گزیده و ۸۰ مجلس مختلف شبیه خوانی را وقف مجالس تعزیه خوانی کرده است.

وی مردی باتقوا، بانفوذ، ثروتمند و نیکوکار بود و باقیات صالحاتی چون مسجد، حسینیه، حمام و آب انبار در این منطقه از خود به یادگار گذاشت که تمام آنها با نام خود او هنوز باقی است.

یک باستان شناس و کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی در این ارتباط گفت: بعد از حاج عبدالله نوغابی، فرزندان وی همچنان این آیین را زنده نگاه داشتند و به تدریج تعزیه خوانی در ۱۱ نقطه دیگر شهرستان گناباد هم دایر شد که در روز عاشورا برگزار می شود و در اجرای این آیین روایت نهضت امام حسین (ع) از زمان جدایی حر از لشکر یزید و پیوستنش به یاران حضرت سیدالشهدا (ع) و جانفشانی های دیگر یاران آن حضرت شروع می شود و به شهادت امام حسین (ع) خاتمه می یابد.

رجبعلی لباف خانیکی اضافه کرد: نمایش مذهبی و یا حماسی در ایران سابقه سه هزار ساله دارد و در گذشته‌های دور در کشورمان نمایش های مذهبی و حماسی برگزار می شد که از جمله آن‌ها می توان به سوگ سیاوش، تجسم پیروزی سورنا سردار اشکانی بر کراسوس سردار یونانی و غیره اشاره کرد.

وی افزود: محیط اجتماعی که باعث توسعه نمایش های حماسی و قهرمانی شد در دوره اسلامی در تعزیه تجلی یافت.  

لباف خانیکی گفت: بعد از اسلام تعزیه در جوامع اسلامی جایگزین نمایش‌های حماسی در ایران شد به همین دلیل، تعزیه هم جنبه ملی مذهبی به خود گرفت و این نمایش‌ها جنبه ایرانی پیدا کرد.

کارشناس میراث فرهنگی گناباد هم گفت: آیین تعزیه خوانی نوغاب این شهرستان در ماه محرم از مقابل منزل یکی از بانیان و پیشکسوتان تعزیه خوانی این شهرستان شروع می شود و به سمت مسجد بالای نوغاب ادامه می یابد.

شناسایی ادامه داد: آیین تعزیه خوانی در گناباد در تمام مناطق و روستاها همسان بوده و از گذشته دور از اول ماه محرم تا روز عاشورا هر روز یک مجلس تعزیه خوانی برگزار می شود و روز نخست آن تعزیه مسلم بن عقیل و بعد تعزیه حر بن یزید ریاحی و در آخرین روز یعنی روز عاشورا نیز تعزیه امام حسین (ع) برگزار می‌ شود.

آیین واویلای مِند 

دیگر آیین مردم گناباد در ماه محرم و از جمله دهه نخست این ماه آیین "واویلا" در روستای مِند است که در قالب برپایی این آیین در روستای مند از توابع بخش مرکزی گناباد، ۱۵ گروه با استقرار در سه مسجد این روستا با نوای واویلا مردم را به حضور در مراسم عزای امام حسین (ع) دعوت می کنند.

مرثیه واویلای مند با قدمت بیش از ۱۰۰  سال در دهه نخست محرم صبح، ظهر و شب قبل از عزاداری اصلی در مساجد و حسینیه های روستا برگزار می شود و در اجرای این آیین افراد به صورت یک حلقه نشسته و یک نفر به عنوان اجراکننده اشعاری در خصوص واقعه عاشورا از سروده های محتشم کاشانی، عبدالجواد خراسانی و عباس حسینی جوهری قرائت می کند و هر شعری که خوانده می شود مستمعان نیز پایان آن را می خوانند.

مرکز شهرستان گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.