تالاب‌های ساحلی دریای خزر در خطر نابودی

دریای خزر از جنبه های مختلفی حایز اهمیت است از این رو حفاظت از این پهنه آبی باید با جدیت دنبال شود، یکی از مسائل مهم در زمینه حفظ پویایی بزرگترین دریاچه جهان، تالاب های ساحلی متاثر از آن است که تحت تاثیر نوسانات تراز آب خزر قرار می گیرند، در واقع این تالاب ها عمدتا متاثر از رژیم ایدئولوژیکی آب دریای خزر هستند مخصوصا تالاب‌هایی که در قسمت جنوب شرقی خزر قرار گرفته اند مانند تالاب گمیشان، میانکاله و خلیج گرگان، این تالاب ها با هربار کاهش یا افزایش سطح تراز آب دریا تغییراتی در قلمرو آنها ایجاد می شود، نکته دیگر این است که تالاب‌های ساحلی استان گیلان هم متاثر از رژیم ایدئولوژی دریای خزر و هم از رودخانه های منتهی به آن هستند که در سلامت و پایداری آنها نقش بسزایی دارند این تالاب ها هم از منابع آب شیرین و شور دریای خزر تغذیه می شود مانند تالاب انزلی که آب رودخانه های زیادی وارد آن می شود.

بنابراین در مواقعی که سطح تراز آب دریا بالا باشد تالاب انزلی از آن تغذیه می کند اگرچه که عمده این تالاب ها تحت تاثیر فرایندهای هیدرودینامیکی متاثر از دریای خزر ایجاد شده اند نمونه آن هم زبانه های ماسه ای است که باعث جدا شدن این فرورفتگی ها در دریا و نفوذ آب دریا در زمان پر آبی به درون آنها شده است ، همچنین تالاب های دیگر نیز در بخش شرقی دریای خزر و شمال غربی قرار گرفته اند مانند تالاب قره‌بغاز که بسیار وسیع و ۴۰ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد و به سمت خشک زایی کامل پیش رفته است یعنی اگر سطح تراز دریای خزر به منهای ۲۹ برسد متاسفانه قره‌بغاز حیات خود را از دست می دهد تالاب آستاراخان و تالاب‌های که در منطقه اگری خان واقع شده اند تالاب های بسیار حساسی هستند که می‌توانند تحت تاثیر گرمایش زمین، وسعت و قلمرو خود را از دست بدهند.

عضو هیأت مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی دراین باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: در راستای حفظ دریای خزر و به دنبال آن حفاظت از تالاب ها و عرصه های ساحلی آن نیازمند یک مدیریت جامع ساحلی است که متاسفانه در کشور وجود ندارد.

همایون خوشروان افزود: در مدیریت جامع مناطق ساحلی دریای خزر ۳ مولفه وجود دارد، اول کاربران یا ذینفعانی هستند که در محدوده مناطق ساحلی زندگی می کنند که نوع کنش و واکنش هایی که به همراه خواهند داشت باعث می شود که در روند مدیریت مناطق ساحلی تاثیرگذار باشد، دوم سازمان هایی هستند که بر اساس مقررات مصوب مجلس شورای اسلامی و آیین نامه های اجرایی وزارتخانه ها مکلف به انجام یک سری از مسوولیت هایی شدند که مرتبط با بحث مدیریت مناطق ساحلی و به نوعی نیازها و ضرورت های قشر اول ( کاربران ساحلی ) است تا آنها را ساماندهی و مدیریت کنند و در راستای توسعه پایدار فعالیت هایی انجام دهند که بتوانند از مناطق ساحلی حفاظت کنند.

در راستای حفظ دریای خزر و به دنبال آن حفاظت از تالاب ها و عرصه های ساحلی آن نیازمند یک مدیریت جامع ساحلی است که متاسفانه در کشور وجود ندارد.وی اظهارداشت: سوم بحث حوزه های نظارتی بر عملکرد مولفه اول ( کاربران ساحلی ) و سازمان هایی که به نوعی در مناطق ساحلی دست اندرکار هستند، بنابراین مدیریت جامع مناطق ساحلی یعنی اینکه یک ارگان حکومتی متشکل از سازمان های مختلف که به صورت همه جانبه بر روی تصمیم هایی که قرار است بر روی مناطق ساحلی گرفته شود نظارت و این تصمیم ها را در راستای توسعه پایدار علمیاتی کند.

وی ادامه داد: آنچه که امروز در سواحل جنوبی دریای خزر لمس می کنیم متاسفانه چالش های بسیاری است که در حال رخ دادن است، بزرگترین چالش بحث کاهش سطح تراز آب دریای خزر است که از سال ۱۹۹۵ میلادی یعنی مقارن با ۱۱۷۴ شمسی تا حال حاضر سطح تراز آب دریای خزر نزدیک به یک متر و ۶۰ سانتمیتر کاهش یافت و سرعت افزاینده این کاهش بسیار بسیار نگران کننده است، پیش بینی هایی که انجام شده حجم نگرانی ها را تا انتهای قرن حاضر بسیار افزایش می دهد و این نگرانی باعث شده در برخی مناطق ساحلی شاهد خشک شدن سریع تالاب های ساحلی، از بین رفتن اکوسیستم های بسیار پویا و کاهش تنوع زیستی و تجاوز آشکار به مناطق ساحلی باشیم که یکی از نگرانی های عمده ما در شرایط فعلی بر سواحل دریای خزر است.

عضو هیأت مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی گفت: اما نکته حایز اهمیت در زمینه مدیریت خطوط ساحلی دریای خزر است که روی آن تاکید می شود، حفاظت از منابع رسوبی و لنفوم های ساحلی است، در دریای خزر لنفوم های ساحلی متنوعی داریم اعم از زبانه های ماسه ای، دهانه های رودخانه ای ، محیط های رسوبی مانند مارش های شور و لب شور ( باتلاق )، پیت لندها ، تالاب ها و زیستگاه ها تحت تاثیر کاهش سطح تراز آب دریای خزر و دخل و تصرفات انسانی قلمروشان در حال کاهش است و این کاهش و تغییر زیستگاه ها با یکدیگر باعث شده که مدیریت بر روی آنها دچار چالش شود و امروز باید با یک تصمیم صحیح نسبت به ساماندهی دریای خزر کوشا باشیم.

وی اظهار داشت: برای مثال با خشک شدن سطح تراز آب دریای خزر مارش های شور در حاشیه ساحلی افزایش می یابند اما در عوض تالاب های ساحلی خشک می شوند و به دنبال آن زیستگاه ها ماسه ای افزایش می یابند، این اتفاقات امروزه در حاشیه دریای خزر در ابعاد وسیعی در حال رخ دادن است بنابراین خیلی اهمیت دارد که ما به منابع رسوبی که دریای خزر از خودش به جای می گذارد توجه کنیم و ببینیم چطور می توانیم از این منابع رسوبی به عنوان ارزش زیرساخت اقتصادی استفاده و حفاظت کنیم و اجازه ندهیم که مورد تجاور و هرج و مرج انسانی قرار بگیرند و یک سری از ذینفعان برای مقاصد اقتصادی خودشان آنها را نابود کنند.

خوشروان افزود: نکته دوم این است که وقتی سطح تراز آب دریای خزر کاهش می یابد تعادل رسوبی در تالاب های ساحلی به هم می خورد، اختلاف ارتفاعی ایجاد شده بین تالاب های ساحلی و سطح آب دریای خزر باعث می شود که آب های شیرینی که وارد تالاب ها می شود مستقیم از طریق دهانه و کانال های ارتباطی به دریای خزر تخلیه شود و تالاب ها آب خودشان را از دست بدهند این اتفاق برای تالاب های استان گیلان که مستقیم از طریق یک کانال ارتباطی با دریای خزر در ارتباط هستند در حال رخ دادن است که تالاب انزلی در این میان سرآمد آنها است.

مهم است ببینیم چطور می توان از منابع رسوبی خزر به عنوان ارزش زیرساخت اقتصادی استفاده و حفاظت کنیم و اجازه ندهیم که مورد تجاور و هرج و مرج انسانی قرار بگیرند و یک سری از ذینفعان برای مقاصد اقتصادی خودشان آنها را نابود کنند.وی گفت: بنابراین باید به این نکته توجه داشته باشیم که برنامه مشخصی برای مدیریت جامع رسوبات ساحلی و منابع آب دریای خزر داشته باشیم که متاسفانه روی این مساله کمتر صحبت می شود آنچه که مسلم است تا انتهای قرن حاضر در صورت نبود یک برنامه جامع مدیریت کاربردی برای فعل و انفعالات در مناطق ساحلی و برای مدیریت منابع آب سواحل دریای خزر، ما دچار مشکلات عمده خواهیم بود و اگر از آستانه تحمل خارج شود دیگر قابل ساماندهی نخواهند بود.

وی تاکید کرد: متاسفانه بحث ریزش آبها به سمت دریای خزر و خشک شدن تالاب ها فرصتی را ایجاد کرده برای اینکه انسان ها کاربری تالاب ها را برای ساخت و ساز و کارهای دیگر تغییر دهند که این مساله در سواحل گیلان در حال اتفاق است، تالاب هایی که آب خودشان را از دست دادند عمدتا بسترشان از مواد دانه ریز تشکیل شده که رسوبات ماسه ای حمل و در این تالاب ها ریخته می شوند و بستر جدیدی برای ساخت و ساز و توسعه کاربری های مد نظر ایجاد می شود که این اتفاق متاسفانه خوب نیست و با ساختار مدیریت جامع مناطق ساحلی هماهنگ نیست.

عضو هیأت مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی افزود: به عنوان مثال خشک شدن خلیج گرگان در منتهی الیه غربی زمین هایی را آزاد کرد که دارای خاک لوم هستند و این خاک ها برای کشاورزی بسیار غنی اند و جالب اینکه افرادی که در بخش جنوب غربی خلیج گرگان زندگی می کنند برای تجاوز به این اراضی و تبدیل کاربری به کشاورزی فرصت پیدا کردند، یا استفاده از دهانه رودخانه ها برای بنادر صیادی و شیلاتی هم معضلات بسیار زیادی را به لحاظ آلودگی در خاستگاه حضور ماهیان خاویاری یعنی جایی که باید تخم ریزی کنند ایجاد کرده است.

وی گفت: بنابراین هر فعل و انفعالی اگر بدون نظارت جامع مدیریت مناطق ساحلی انجام شود می تواند بحران های ساحلی را رقم بزند و این بحران ها اگر مدیریت پیگیری نداشته باشد می تواند زیرساخت های اجتماعی و اقتصادی را تحت الشعاع قرار دهد که لازم است در این خصوص در کشور یک سازمانی شکل گیرد ، البته سازمان بنادر و دریانوردی خود را متولی این امر می داند اما فراموش نکنیم این سازمان تاکنون موفق نبوده با این نوع عدم تعادل ها در مناطق ساحلی مقابله کند و این نشان می دهد که ما به لحاظ زیرساختی نیاز به یک سازمان قدرتمند، مسوول که از طریق قوه قضاییه تقویت شود داریم تا بتواند مانع این فعل و انفعالات شود تا شاهد ساماندهی مشکلات مناطق ساحلی باشیم.