کرمان و بزرگترین صادرکننده طلای سبز جهان - رفسنجان- امسال به‌واقع پسته ندارند؛ یعنی نتیجه و خروجی خسارت سرمازدگی در اوایل سال، خشکسالی‌های مداوم و در عین حال سیل مردادماه سال جاری چیزی باقی نگذاشت تا محصول چندانی از این استان تولید شود.
به گزارش ایرنا وخامت اوضاع تولید پسته در استان کرمان امسال به جایی رسیده که وقتی در خیابان‌های شهر کرمان برای خرید پسته تَر به میوه‌فروشی‌ها مراجعه می‌کنید، پسته سایر استان‌ها را به مشتری می‌فروشند.
وخامت اوضاع تولید پسته در استان کرمان امسال به جایی رسیده که وقتی در خیابان‌های شهر کرمان برای خرید پسته تَر به میوه فروشی‌ها مراجعه می کنید، پسته سایر استان ها را به مشتری می‌فروشند.
حدود یک دهه قبل میزان تولید پسته در استان کرمان افزون بر ۲۵۰ هزار تن بود در حالی که امسال میزان آن خوشبینانه به ۱۰ هزار تن برسد و نتیجه سقوط آزاد میزان تولید پسته که از سال های پیش شروع شده و به وضعیت امسال رسیده بویژه در رفسنجان نتیجه‌ای جز کاهش درآمد ارزی کشور، مقروض شدن کشاورزان، بیکاری برخی اصناف و اقشار مختلفی که معیشت آنان مستقیم و غیرمستقیم به پسته وابسته است، ندارد.
پسته‌کاران کانادانشین؟
در این گزارش بیشتر به چرایی وضعیت موجود، بن‌بست پیش روی باغدارانی که به شکل سنتی کار می‌کنند و ضرورت چند رویکرد تازه و مهم را بررسی می کنیم اما پیش از آن به موضوع دیگری نیز به طور خلاصه می‌پردازیم که شاید خالی از لطف نباشد. شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد طی چند سال اخیر هربار که از بروز خسارت به باغ های پسته در رفسنجان سخن به میان می آید، برخی افراد نه تنها ابراز ناراحتی نمی کنند بلکه از زیان پسته‌کاران حداقل در کلام اظهار خوشحالی هم می کنند و می گویند: ما که توان خریدش را نداشتیم و نداریم؛ بگذار پسته‌داران متمول هم کمی کمتر در کانادا ( یا دیگر کشورهای غربی) ویلا بخرند و بچه‌هایشان را بفرستند آنجا.
در واقع گران شدن پسته طی سال های اخیر و این نوع نگاه که پسته‌کاران همه از طبقات مرفه هستند که پول های کلانشان را از رهگذر کاشت و تولید پسته در رفسنجان به دست می آورند و خانواده هایشان را به کانادا و سایر کشورهای غربی فرستاده اند، سبب این رویکرد شده که حتی برخی افراد از شنیدن بروز خسارت به باغداران سعی به واکنش نشان دادن به این شکل می کنند.
البته شرایط کنونی تولید پسته در کرمان در حالی است که دشت رفسنجان بشدت با افت منابع آبی و کیفیت پایین آب مواجه شده و حتی در برخی جلسات غیررسمی بعضی افراد از جمله بعضی نخبگان یا دست اندرکاران متولی می گویند این وضع کنونی کم آبی و فرونشست زمین در منطقه شمال استان و بلایی که بر سر این منطقه آمده به قیمت پسته کاری های سالانه برخی افراد مرفه کانادانشین بوده که این زمین ها را به این حال و روز کشانده اند و خودشان هم سرمایه هایشان را هرسال بیشتر از پارسال آن هم در بلاد خارجی اندوخته اند.
بررسی خبرنگار ایرنا نشان می دهد این باور ذهنی غلط است یا به این شکل عمومیت ندارد؛ آیا مگر همه پسته‌کاران کانادانشین هستند؟؛ گرچه عده معدودی از باغداران بزرگ در شمال استان کرمان هستند که با درآمدهای چندهزارمیلیاردی در سال های اخیر کانادانشین یا در هر کشور دیگری ساکن شده اند اما بیشتر باغداران و بنا بر آمار بالای ۷۰ تا ۸۰ درصد آنان خرده مالکانی هستند که امرار معاششان به باغ هایی گره خورده که حالا بیشتر آنان در زندگی مانده اند و مستاصل شده اند.
وقتی پای صحبت این افراد می نشینیم و از هزینه های بالای تولید پسته می گویند، بر این نکته تاکید دارند که اگر قیمت پسته با نرخ های آنچنانی در بازار عرضه می شود به این معنی نیست که همه این پول ها به دست باغدار خرده مالکی که هزار و یک گرفتاری و هزینه در تولید دارد می رسد؛ اینجا نقش دلالان و سایر مولفه ها را نیز تشریح می کنند و می گویند این درست نیست که همه پسته کاران را با یک چشم ببینیم یا قیمت بالای پسته را مختص باغداران بدانیم.
این مسائل غیر از خسارت های سرمازدگی بهار و سیل تابستان امسال است که زیان های زیادی را به باغداران وارد کرد.
در این زمینه بیشتر بخوانید:
- خسارت سرمازدگی پسته کاران استان کرمان ۱۲ هزار میلیارد تومان برآورد شد
- سیل اخیر ۴۴ هزار میلیارد ریال به رفسنجان خسارت وارد کرد
- سرمازدگی باغ‌های پسته و «یقین» کشاورزان
- چالش‌های تولید و صادرات پسته
اما واقعیت اینکه پسته کاران کرمانی چند سالی است که دیگر برداشت چشمگیری ندارند و عمده محصول نیز به دلایل مختلف مانند سرمازدگی، گرمازدگی، بروز آفات مختلف یا مثل تابستان امسال در جریان سیل از بین می رود و دست کشاورز خالی می ماند.
کارشناسان عمده ترین دلیل این وضع را به ناکارآمدی کشاورزی سنتی در کنار تغییرات اقلیمی گره می زنند و پیشنهادهایی دارند که اگر عملیاتی نشود دیگر نمی توان به باغ های پسته رفسنجان که به عنوان بزرگترین جنگل دست کاشت پسته جهان خوانده می شود امیدوار بود.
دیر زمانی نمی گذرد که باغ های پسته استان کرمان بویژه در شهر طلای سبز رفسنجان، هر سال با ثمردهی خوب کام کشاورزان را شیرین می کرد، به طوری که مناطق زیادی از کشور که قابلیت کاشت پسته داشتند نیز به تبعیت از این منطقه، امروز زمین های کشاورزی خود را به صورت انبوه زیر کاشت و برداشت پسته برده اند.
وضع موجود و راهکارها
آنچه مورد قبول مسئولان و کارشناسان حوزه پسته قرار دارد، تغییر نگاه از کشاورزی سنتی به کشاورزی پیشرفته، تغییر در الگوی کشت و روش آبیاری. همچنین استفاده از کودها و محلول های جدید برای تقویت گیاه و خاک، استفاده از ارقام پسته مقاوم در برابر گرما و سرما و نیز ایجاد ارزش افزوده و جلوگیری از خام فروشی از جمله دیگر راهکارهایی است که برای برون رفت پسته کاران از وضعیت بحرانی موجود پیشنهاد می شود.
تغییر کشاورزی سنتی نیاز به فراهم آوردن مقدمات و پیش زمینه هایی دارد که کشاورزان به این امر ترغیب شوند؛ فراهم کردن تسهیلات و ارائه مشوق هایی به طور مثال اختصاص یارانه در حوزه کود و سموم کشاورزی، ارائه تسهیلات آبیاری نوین و برگزاری دوره های آموزشی برای کشاورزان می تواند در تغییر الگوی سنتی موثر باشد.
در بحث تغییر الگوی کشت نیز موضوع به این راحتی نیست زیرا باید بسته به اقلیم موجود کشتی را جایگزین کرد که بتواند سوددهی پسته را نیز داشته باشد که خود حدیث مفصلی است و نیاز به تبیین و واکاوی دارد.
تغییر کشاورزی سنتی به پیشرفته به حمایت نیاز دارد
کشاورزان پسته کار که در بدترین شرایط اقلیمی و کم آبی روزگاری مرغوبترین پسته را تولید و با صادرات آن به چرخ های اقتصاد کشور کمک می کردند، امروز خسته از قهر طبیعت و موانع متعدد اقتصادی چشم به حمایت های حداقلی برای ادامه تولید دارند.
علی بلوچی از کشاورزان باسابقه منطقه نوق واقع در شمال رفسنجان با اشاره به کاهش چشمگیر محصول پسته در ۱۰ سال گذشته گفت: در سال های پرباری محصول در هر هکتار حدود ۱۰ تا ۱۲ تن پسته خشک برداشت می‌شد اما این مقدار در زمان بارآوری پسته به ۲ هزار کیلو هم نمی رسد و با این وضعیت و گرانی کود، سم، هزینه های جانبی و دستمزد، پسته کاری دیگر مقرون به صرفه نیست.
وی با بیان اینکه خشکسالی و تغییر اقلیم حتی خاک منطقه را برای کشت پسته بی‌کیفیت کرده است ادامه داد: ما کشاورزان قبول داریم که سیستم سنتی کشاورزی و آبیاری دیگر پاسخگوی هزینه های کاشت و برداشت پسته نیست اما باید دولت برای تغییر کشاورزی سنتی به مدرن به کمک کشاورز بیاید.
هزینه بسیار بالای آبیاری مدرن
بلوچی تاکید کرد: در بحث آبیاری تغییر روش از آبیاری غرقابی به آبیاری قطره ای و زیرسطحی مستلزم ایجاد تجهیزات و سیستم با هزینه های بالایی است که در این وضعیت اقتصادی بد، کشاورزان قادر به اجرای آن نیستند؛ هر چند دولت تسهیلات بالاعوض و وام بانکی برای این کار پرداخت می کند اما آن هم با مشکلاتی همراه است.
تغییر آبیاری سنتی به جدید برای درخت و باغی که ۴۰ تا ۵۰ سال از روش قدمی آبیاری شده نیز به این سادگی نیست و خطر خشک شدن درخت ها نیز زیاد است؛ لذا آبیاری مدرن باید با مطالعه همراه باشد.
وی تاکید کرد: البته تغییر آبیاری سنتی به جدید برای درخت و باغی که ۴۰ تا ۵۰ سال از روش قدمی آبیاری شده نیز به این سادگی نیست و خطر خشک شدن درخت ها نیز زیاد است؛ لذا آبیاری مدرن باید با مطالعه همراه باشد.
گرانی سرسام‌آور کود
این پسته کار همچنین با اشاره به رشد سرسام آور قیمت انواع کود و سموم کشاورزی طی سه سال گذشته بیان کرد: قیمت یک کیسه کود شیمیایی فسفات از ۶۰ هزار تومان به ۶۰۰ هزار تومان افزایش پیدا کرده است؛ کود حیوانی نیز همین وضعیت را دارد، وقتی قیمت ها گران باشد کشاورز دیگر کمتر از کود و سم استفاده می کند و محصولش نیز کیفیت و کمیت پایین تری خواهد داشت.
وی بیان کرد: باغداران پسته کار چند سالی است که در کنار کودهای حیوانی از کودهای شیمیایی هم استفاده می کنند و این کودها با نام ها و تنوع زیادی در بازار موجود است، اما همه به یک میزان اثر ندارند و کشاورز ترجیح می دهد روش های سنتی کود دهی را به کار ببرد.
این کشاورز گفت: روش کاشت، برداشت و فرآوری پسته در سال های اخیر تغییرات کمی داشته، اما حمایت های دولتی و تغییر فرهنگ و نگاه کشاورز به مقوله کشاورزی حتما باید با یکدیگر همراه باشد؛ واضح است که کشاورز اگر ببیند روش مدرن برای او مقرون به صرفه و سوددهی بالاتری دارد حتما به سمت روش های جدید می رود.
تولید پسته به سمت علمی برود
کشاورزی در اغلب کشورهای دنیا از مرحله سنتی گذر کرده و شیوه های علمی آزمایش شده مورد استفاده قرار گرفته تا با استفاده از کمترین امکانات و هزینه، بیشترین محصول برداشت شود؛ طبق نظر کارشناسان، پسته کاری علمی و پیشرفته شدن روش کشاورزی تنها راه پیش روی بقای پسته و پسته کاران است.
کارشناس باغبانی مرکز تحقیقات پسته رفسنجان در این زمینه گفت: حدود ۴۰ رقم پسته در استان کرمان و کشور وجود دارد که کار تحقیقاتی بر روی ارقام مختلف انجام می شود تا ارقامی به مرحله کشت و تولید برسند که به لحاظ کیفیت و مقاومت در برابر آفات محصول بیشتری به پسته کاران بدهد.
رضا زاده‌پاریزی با اشاره به از بین رفتن مقدار قابل توجهی از پسته به دلیل آفات مختلف ادامه داد: برای مقابله با مهمترین آفت درخت پسته که همان پَسیل(شیره) است، سموم مختلف را آزمایش کردیم تا اثربخشی بهتری در دفع این آفت داشته باشد و استفاده از این سموم را به کشاورزان توصیه می کنیم.
کارشناس باغبانی مرکز تحقیقات پسته رفسنجان تصریح کرد: همچنین آفاتی نظیر کرم چوبخوار و سن پسته نیز در سال های اخیر بیشتر مشاهده شده است که کشاورزان باید با سمپاشی و اقدامات لازم در فصول مختلف سال نسبت به مبارزه با این آفات اقدام کنند.
ساخت دستگاه تعدیل دمای سرمازدگی
وی با اشاره به سرمازدگی های متوالی محصولات باغی در سال های اخیر اظهار داشت: در بحث سرمازدگی نیز دستگاه هایی برای تعدیل دما در مواقعی که خطر سرمازدگی محصول پسته را تهدید می کند، ساخته شده است که کشاورزان برای مقابله با سرمازدگی و کاهش خسارات سنگین آن می توانند از این تجهیزات استفاده کنند.
زاده پاریزی افزود: همچنین ارقام جدیدی معرفی شده است که به گرما و سرما سازگاری بیشتری دارد و می تواند در ایامی که سرمازدگی و گرمازدگی محصول پسته را با تهدید روبه رو می کند، به کاهش خطرات کمک کند.
لزوم احداث صنایع تبدیلی پسته
وی با اشاره به اینکه محصول پسته به صورت خام در رفسنجان صادر می شود افزود: کارهای تحقیقاتی بر روی محصولاتی نظیر کره پسته، حلوای پسته، شکلات پسته، شیر پسته و غیره انجام شده است و آمادگی داریم تا فرمول آن در اختیار افراد علاقه مند و سرمایه گذار قرار گیرد تا با احداث صنایع تبدیلی و تجاری سازی به افزایش ارزش افزوده پسته کمک شود.
کارشناس باغبانی مرکز تحقیقات پسته رفسنجان تاکید کرد: با توجه به گرانی سموم و کودهای کشاورزی دیگر کاشت و فرآوری پسته به شکل سنتی و قدیمی مقرون به صرفه نیست باید برای تولید پسته به سمت علمی تر شدن برویم؛ به طور مثال برای مقابله با آفات درخت پسته باید برنامه ریزی طولانی مدتی انجام شود و کاهش میزان سمپاشی ها و استفاده از راه حل های نوین حتما باید در دستور کار کشاورزان و تولید کنندگان پسته قرار گیرد.
وی گفت: مرکز تحقیقات پسته رفسنجان اطلاعات و آموزش های لازم را در قالب کتاب، نشریه و کلاس های آموزشی به کشاورزان و فعالان حوزه پسته ارائه می کند که کشاورزان می توانند با عمل به مطالب و دستورالعمل های توصیه شده، از خسارات به باغ ها و محصول پسته خود جلوگیری کنند.
استفاده از کودهای شیمیایی برای کیفیت بخشی
کشت طولانی مدت به همراه تغییر اقلیم، کیفیت خاک و زمین های کشاورزی پسته را بشدت کاهش داده است و کشاورزان برای بازگرداندن زمین و درختان پسته به وضع مطلوب، نیاز به راهکارهای مختلفی همچون استفاده از کودهای عالی و ریزمغذی دارند که از این لحاظ شرکت های متعددی در این زمینه فعالت دارند.
برخی معتقدند در این شرایط اکتفای صرف به کودهای حیوانی و طبیعی جوابگو نیست و کودهای شیمیایی عالی را پیشنهاد می کنند؛ هرچند روی این مباحث بحث های کارشناسی متفاوتی جریان دارد و برخی همچنان معتقدند که کودهای طبیعی کارآیی بهتری دارد اما بعضی دیگر افراد نیز نظر متفاوتی دارند.
مدیرعامل یکی از شرکت های صنایع شیمیایی در رفسنجان با اشاره به اصلاح شیوه های کوددهی و مصرف سموم در باغات پسته بیان کرد: کودهای شیمیایی به نسبت کودهای حیوانی از مقدار بیشتری از املاح و مواد لازم برای رشد پسته برخوردارند به طور مثال هر کیلوگرم کود شیمایی پنج تا ۶ برابر مقدار سدیم بیشتری نسبت به میزان مشابه کود حیوانی دارد.
فروغ سادات مهدوی افزود: همچنین کشاورزان باید متناسب با هر فصل سال و رشد درخت و تولید محصول از کود مخصوص استفاده کنند، مثلا در فصل بهار درخت برای رشد محصول به کودها و مواد ریز مغذی نیاز است تا محصول با کیفیت به عمل آید.
وابستگی داخل به واردات
مهدوی ادامه داد: اغلب مواد اولیه برای تولید کودها و محلول های شیمیایی از خارج از کشور وارد می شود و مقدار کمی هم تولید داخل است، امیدواریم روزی تمامی مواد لازم برای ساخت کودهای شیمیایی در داخل کشور تولید شود.
وی با بیان اینکه درخت پسته برای تولید محصول با کیفیت و فراوان نیاز به مواد عالی مانند ازت، فسفر، آهن، منیزیم و غیره دارد تصریح کرد: استفاده از کودهای شیمیایی نسبتا با صرفه تر از کودهای حیوانی است و در تولید محصول و شادابی درخت نیز عملکرد بهتری داشته است.
جوان سازی راه نجات باغ ها
معاون باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان کرمان با اشاره به کاهش مستمر برداشت پسته در شهرستان رفسنجان گفت: عمده ترین دلیل کاهش کم آبی و کاهش میزان آبدهی و کیفیت آب چاه های کشاورزی است که در کنار آفات و سرمازدگی وضعیت این محصول را بغرنج کرده است.
عباس خاصه سیرجانی تاکید کرد: اصلاح و جوان سازی باغات پسته وکاشت ارقام پسته ای که در برابر سرما و گرما مقاومت بیشتری دارند، از راه کارهایی است که در دستور کار نهادهای حمایتی و کشاورزان برای نجات پسته قرار گیرد.
اصلاح و جوان سازی باغات پسته وکاشت ارقام پسته ای که در برابر سرما و گرما مقاومت بیشتری دارند، از راه کارهایی است که در دستور کار نهادهای حمایتی و کشاورزان برای نجات پسته قرار گیرد.
وی با اشاره به اصلاح و تغییر الگوی کشت بیان کرد: کشاورزانی که در مناطق کم آب مثل شهرستان رفسنجان اقدام به کاشت محصول پسته می کنند می توانند بخشی از زمین های خود را به کشت های گلخانه ای اختصاص دهند که نیاز است درخواست خود را به کمیسیون تغییر زراعی ارائه دهند و پس از بررسی، مجوز احداث گلخانه صادر شود.
همکاری انرژی اتمی
البته وضعیت موجود درحالی است که تلاش ها برای به کارگیری همه ظرفیت ها با هدف کاهش خسارت ها و زیان های باغداران پسته به کار گرفته شده است؛ از جمله کمک های فناورانه سازمان انرژی اتمی که چندی پیش رییس این سازمان به کرمان و رفسنجان آمد و توضیح داد که در این زمینه فعالیت هایی شروع شده است.
در این زمینه بیشتر بخوانید:
- استاندار کرمان: سازمان انرژی اتمی کار بزرگی برای سلامت محصولات کشاورزی در کرمان انجام می‌دهد
- رییس سازمان انرژی اتمی: ظرفیت توسعه رادیوداروها را افزایش می‌دهیم
- اسلامی: اتهام‌ها و تحریم‌های ظالمانه به‌علت تاثیرات شگفت‌انگیز علمی انرژی هسته‌ای است
- جشن ملی پسته با حضور معاون رییس‌جمهور در رفسنجان/از خسارت ۱۲ هزار میلیارد تومانی تا تلاش برای تامین آب
فرونشست بالا و پیچیدگی الگوی کشت
اما صرفنظر از ضرورت های تغییر شیوه های کاشت و نگهداشت پسته و نیز فرآوری و مراحل بعد از برداشت این محصول، مشکل دیگری که اینک فراروی این بخش قرار دارد کم آبی و خشکسالی هایی است که سبب فرونشست های فراوان در دشت رفسنجان شده به طوری که گفته می شود این منطقه در ردیف نخستین های کشور در فرونشست زمین با میزان قابل تاملی است که به گواه برخی آمارها سالانه تا ۵۰ سانتیمتر می رسد.
درواقع دشت رفسنجان دیگر آبی ندارد که بخواهد به شکل غرقابی در اختیار کاشت درختان پسته قرار گیرد؛ وضعیت نیز به جایی رسیده که همه مدیران استان از جمله اولویت های خود را تامین آب برای این منطقه گذاشته اند و امیدوارند که بتوانند هم با تغییر شیوه آبیاری برای آن میزان باغی که قرار باشد ادامه حیات دهد و نیز تغییر الگوهای کشت از پسته به سایر کشت ها، حداقل حیات کشاورزان را به شکل دیگری حفظ کنند.
اما نکته مهمی که ضروری به نظر می رسد این است که با وجود همه انتقادها درباره شیوه غلط آبیاری غرقابی درختان پسته، هنوز درخت پسته از مقاوم ترین گیاهانی است که در مناطق خشک و نیمه کویری طاقت تحمل کم آبی را دارد؛ به طوری که به باور برخی کارشناسان، این درخت گاهی با دوره آبیاری ۷۰ روزه محصول می دهد و کمتر محصولی را می توان یافت که چنین دروه آبیاری طولانی را تحمل کند.
لذا انتخاب نوع محصول جایگزین خود از جمله مولفه های بسیار مهم به شمار می رود.
اما درباره تغییر الگوی کشت جایگزین پسته، باید توجه کرد که به طور مثال در بحث جایگزین کردن محصول کم آب بری مثل زعفران به جای پسته، اگر اصلاح باغ انجام شود، درآمد چند درخت پسته، چند برابر یک زمین زعفران کاری سود دهی دارد؛ لذا ذکر همین دو نکته می تواند گویای پیچیدگی پیش روی موضوع تغییر الگوی کشت در استان باشد و این درحالی است که سند ملی اصلاح الگوی کشت نیز رونمایی شده و قرار است که برنامه مربوط به آن به استان ها اعلام شود.
چرایی و نتیجه
به گزارش ایرنا هر چند پسته و پسته کاری استان کرمان از دوران طلایی خود در دهه های ۷۰ و ۸۰ فاصله گرفته است و در مناطقی نیز بشدت رو به زوال می رود، اما اعمال راهکارهایی مانند کاهش سطح زیر کشت، تغییر نگاه و الگوی کشاورزی و رفتن به روش های مدرن و جدید، استفاده از فناوری های روز و غیره می تواند باغات پسته را تا اندازه ای از نابودی کامل نجات دهد و حتی در مواردی با اصلاح شیوه های کشت و برداشت پسته شاهد افزایش محصول نیز باشیم.
اما کشاورزان پسته کار حداقل خرده مالکان که روزی میلیاردها دلار ارز آوری برای کشور داشته اند و نه تنها خود بلکه برای ایران نیز ارزش افزوده تولید می کردند، نیاز به حمایت و پشتیبانی بیشتری از سوی دولت و نهادهای ذیربط نیز دارند تا تغییرات و اصلاحات را در حوزه کشاورزی پسته اعمال کنند.
هرچند این پرسش مهم وجود دارد که با وجود مراکز تحقیقاتی مختص پسته در استان و کشور که سال ها با تخصیص بودجه در این زمینه ها فعال بوده اند، چطور در نتیجه هر سال و طی سال های اخیر گذاشته اند کار به اینجا برسد که ماحصل آن استیصال پسته کاران و زمین هایی بدون آب و درختانی خشکیده باشد؟ اما اگر قرار باشد به جلو و آینده نگاه کنیم، راه و گریزی نیست جز اینکه با استفاده از طرح هایی علمی و عملیاتی منطبق با اقلیم و شرایط کشاورزان منطقه، نجات درختان پسته کرمان را کلید بزنیم.
امید که از این پس دیگر شاهد انفعال و بی‌برنامگی در این عرصه نباشیم و با تغییر الگوهای کشت و شیوه های آبیاری و کاشت و تولید پسته، حداقل بتوان بخشی از باغ های موجود را حفظ کرد.
نظر شما