در اوضاع آرام به فکر کاهش هزینه اعتراض‌ها باشیم

«مدیریت اعتراضات اجتماعی و فرهنگی در ایران: الگویابی در فرهنگ عمومی» [۱]عنوان مقاله‌ای است که «امید نوبخت» دکترای مدیریت راهبردی فرهنگی با همکاری «محمد سمیعیانی» و «داود دعاگویان» اعضای هیات علمی دانشگاه علوم انتظامی امین به رشته تحریر درآورده‌اند. نویسندگان در این مقاله با روش توسعه‌ای و کاربردی ارائه الگوی مناسب مدیریت اعتراضات اجتماعی و فرهنگی در کشور را دنبال کرده‌اند.

نظریه‌پردازان جنبش‌های اجتماعی چه تعریفی از اعتراض دارند؟

بررسی مفهومی اعتراضات اجتماعی نیازمند تامل در واژه‌های پیرامونی یا نزدیک به آن است. در این راستا مهمترین و کلیدی‌ترین واژه نزدیک به آن که در خور توجه است، جنبش‌های اجتماعی است؛ عبارتی که آن را مجموعه‌ای از کنش‌ها و تلاش‌ها از سوی مجموعه‌ای از افراد که به شکل کم و بیش پیوسته به سمت هدف خاصی حرکت می‌کنند یا به آن گرایش دارند، تعریف کرده‌اند. از جمله واژه‌های دیگری که با آن رابطه نزدیکی دارند و نسبت به آن عام‌تراست یا رابطه عام و خاص دارند، عبارتند از رفتار جمعی، کنش یا اقدام جمعی، اعتراض اجتماعی، تعارض یا تضاد اجتماعی، اقدام مستقیم و خشونت اجتماعی.

«آنتونی اوبرشال» نظیریه پرداز جنبش‌های اجتماعی بر بُعد عمومی و غیرعادی کنش‌های جمعی و تهدید آن علیه گروه‌های موجود و توانایی آن برای تبدیل شدن به کارگزار تغییر اجتماعی تاکید می‌کند. برخی اندیشمندان به جای کنش جمعی از مفهوم اعتراض استفاده می‌کنند. به عنوان مثال «لیپسکی»  اعتراض را کنش سیاسی تعریف کرده که ویژگی آن نمایش‌های غیرعادی از سوی گروه‌های تقریبا بی‌قدرت است.

تقویت و ارتقاء فرهنگ عمومی جامعه با ایجاد موج‌های فرهنگی-تبلیغی در زمان‌های آرام به منظور بالا بردن ظرفیت عمومی در مواقع بحرانی از راهکارهای کم‌هزینه برای مواجهه با اعتراضات است

«گاسافید» اعتراض را صورت غیردائمی‌تری از کنش جمعی می‌داند که به شکلی خودجوش برنامه‌ریزی نشده و مقطعی شکل می‌گیرد. «لافلند» اعتراض را نوعی کنش می‌داند که شامل گردهمایی‌ها، رویدادها و...رفتار جمعی می‌شود و زمینه‌های مرکب از رفتارهای جمعی دیگر، آن را تسهیل یا در راه آن مانع ایجاد می‌کنند.

در کل، از نگاه نظریه‌پردازان همه مفاهیم فوق به نوعی در مفهوم جنبش‌های اجتماعی جای دارند، چرا که یا جزء آن هستند یا ذیل رفتارهای جمعی یا یکی از کنش‌های جمعی انجام می‌شوند که ممکن است از نوع اعتراض باشند یا اقدام مستقیم اما در کل همه این پدیده‌ها از عناصر تشکیل‌دهنده عرصه عمومی زندگی اجتماعی‌ محسوب می‌شوند.

اعتراض چرا رخ می‌دهد؟

آسیب‌های اجتماعی در سال‌های اخیر در حوزه‌های داخلی با افزایش شکاف‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌ویژه فاصله مردم و برخی از مسئولان و نیز میان مسئولان، متاثر از عواملی چون جهانی شدن و توسعه و ترویج فرهنگ رفاه، بیش ازپیش افزایش یافته است تا جاپی که بسیاری از تشکل‌های مردمی اوایل انقلاب منحل، ادغام یا دچار رویکرد دنیاگرایی شده‌اند.

با توجه به اینکه در سال‌های اخیر به مناسبت‌های گوناگون مانند برگزاری انتخابات‌ها، بروز مشکلات اقتصادی، اختلافات مسئولان، مشکلات و بلایای طبیعی همچون ریزگردها، زلزله و ... در کشور، شاهد بروز اعتراضات اجتماعی و نارضایتی‌هایی بوده‌ایم، بنابراین پرداختن به مدیریت این گونه اعتراضات با شیوه‌های گوناگون ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

کنترل، هدایت و مهار اعتراضات با کمترین هزینه

ایران در سال‌های اخیر به دلایل گوناگون آبستن بروز اعتراضات اجتماعی و نارضایتی‌ها شده است. موضوع کنترل، هدایت و مهار این گونه اعتراضات با کمترین هزینه مورد توجه و تاکید مسئولان نظام بوده است.

پرداختن به شیوه‌ها و راهکارهای مدیریت اینگونه اعتراضات، با ابزارهای سرکوب‌گر و سخت ضمن بالا بردن هزینه‌های مادی، روحی و روانی، از نظر نگاه تبلیغاتی و رسانه‌های معاند بستری برای سوءاستفاده علیه نظام می‌شود.

ترغیب مشارکت عمومی برای شرکت در فضاهای کار و اقتصادی به منظور توسعه اشتغال و فاصله‌گیری از فضاهایی کاذب و مشوش‌ساز از سنگینی بار اعتراضات می‌کاهد

 بنابراین مدیریت این گونه اعتراضات با شیوه‌های نرم و فرهنگی، می‌تواند زمینه بهبود مدیریت اعتراضات اجتماعی و فرهنگی را با بالا بردن نرخ سرمایه‌های اجتماعی نظام، در ایران فراهم سازد.

یکی از عرصه‌هایی که می‌توان در راستای برقراری امنیت نرم و پایه‌دار به آن پرداخت، سرمایه‌های موجود در فرهنگ عمومی و بهره‌برداری از آن برای برقراری امنیت و توزیع خدمات اجتماعی و ارتقا روحیه همبستگی ملی و اجتماعی است.

مقایسه جنبش‌های قدیم و جدید

مطابق آنچه در جدول پایین مشاهده می‌شود، جنبش‌های جدید نوعی کثرت‌گرایی و همزیستی را به جای ایجاد محیط امنیتی شدید پیشنهاد و اهداف آن‌ها نوعی خیزش را به شیوه‌های نرم نشان می‌دهد.

یافته‌های تحقیق

مطابق یافته‌ای این پژوهش تاکنون تحقیق عمیق و جدی در باب چگونگی ایجاد پیوند میان فرهنگ عمومی با حوزه امنیت و مدیریت اعتراضات اجتماعی در ایران با بهره‌برداری از این پیوند، صورت نگرفته است.

در واقع، ابهام در مورد ابعاد، مؤلفه و شاخص‌های فرهنگ عمومی از یک سو و پیچیدگی مقوله امنیت در ایران از سوی دیگر و همچنین وسعت و گستردگی جنبه‌های گوناگون موجود در فرهنگ عمومی با توجه به شرایط اقلیمی و محیطی ایران و وجود اقوام و فرقه‌های مختلف، حصول نتیجه نهایی و ارائه نسخه پایانی و الگوی نهایی در این زمینه را با سختی مواجه می‌کند.

انجام تحقیق و مطالعات گروهی عمیق و گسترده ملی در باب شناخت جوانب فرهنگ عمومی در ایران باید به دور از تعصبات دینی، مذهبی و طایفه‌ای و فرقه‌ای و با هدف دنبال کردن توسعه امنیت در کشور باشد

پیشنهادها

برای بهره‌برداری از سرمایه‌های نرم موجود در فرهنگ عمومی ایران در جهت حفظ، تداوم و توسعه همبستگی ملی و مدیریت اعتراضات اجتماعی موارد زیر پیشنهاد می‌شود:

_ تبلیغات رسانه‌ای و ایجاد برنامه‌های تلویزیونی ملی و  فراخوانی مردم برای تقویت جنبه‌های مثبت فرهنگ عمومی و اصلاح جنبه‌های ناکارآمد و غیرسالم از فرهنگ عمومی جامعه
_ ترغیب مشارکت عمومی برای شرکت در فضاهای کار و اقتصادی به منظور توسعه اشتغال و فاصله‌گیری از فضاهایی کاذب و مشوش‌ساز
_ تقویت جنبه‌های نزدیکی مردم و مسئولان با افزایش همکاری‌های بخش‌های امنیتی با بخش‌های مردمی مبتنی بر صداقت و عقلانیت  
_ شناخت و به‌کارگیری زمینه‌های موجود در ابعاد ساختاری، ارتباطی، گفتمانی و رفتاری فرهنگ عمومی در برنامه‌های امنیتی و فرهنگی مانند کنترل اعتراضات اجتماعی
_ تقویت و ارتقاء فرهنگ عمومی جامعه با ایجاد موج‌های فرهنگی-تبلیغی در زمان‌های آرام به منظور بالا بردن ظرفیت عمومی در مواقع بحرانی
_ انجام تحقیق و مطالعات گروهی عمیق و گسترده ملی در باب شناخت جوانب فرهنگ عمومی در ایران به دور از تعصبات دینی، مذهبی و طایفه‌ای و فرقه‌ای و دنبال کردن توسعه امنیت در کشور مبتنی بر یافته‌های آن، در پایان‌نامه‌های دانشجویی و پژوهشگاه.  

پی‌نوشت:
[۱] نوبخت، امید و محمد سمیعیانی و داود دعاگویان. «مدیریت اعتراضات اجتماعی و فرهنگی در ایران: الگویابی در فرهنگ عمومی»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال شانزدهم، شماره پنجاه سوم، زمستان ۱۳۹۹.