تکاپوی الجزایر برای کارآمد کردن «اتحادیه عرب»

تاکنون برگزاری این نشست سران کشورهای عربی در الجزایر از زاویه های گوناگونی از سوی رسانه ها، اندیشکده ها و کارشناسان مورد توجه قرار گرفت. اعتقاد بر این است که حاضران در این نشست سران «اتحادیه عرب» همچون دوره های گذشته بیانیه‌ هایی را در مورد تولید نفت، فلسطین و سایر موضوعات کلیدی جهان عرب صادر کنند، اما بعید به نظر می رسد که مواضع اعلامی این گروه از کشورها به تغییر اساسی یا حل اختلافات داخلی بین آن ها منجر شود.

مقامات ارشد کشورهای عربی در این روزهای نخست ماه نوامبر ۲۰۲۲ در الجزایر برای اولین اجلاس اتحادیه عرب از زمان شروع همه گیری کووید-۱۹ گرد هم آمدند. تحلیلگران و کارشناسان مسائل جهان عرب بر این باورند که اگرچه جلسات اتحادیه عرب تاکنون باعث ایجاد سرفصل های تازه برای اعضا و منطقه نشده و همیشه نتایج بسیار کمتر از انتظارات بوده است، این بار هم بعید است که گردهمایی آنها رویه ای متفاوت را طی کند.  

 چند هفته قبل، نشریه «الاهرام» به عنوان روزنامه برجسته دولت مصر در مقاله ای با عنوان «انتظارات اندک برای نشست سران عرب» نوشت که در غیاب دستاوردهای ملموس، این رویداد احتمالاً با برجسته کردن اختلافات سیاسی بین دولت‌های عربی، به ویژه اگر همه سران کشورها در آن شرکت نکنند، تکرار همان رویدادهای قبلی خواهد بود.

قابل توجه اینکه همان زمان «محمد بن سلمان» ولیعهد و نخست وزیر جدید عربستان اعلام کرده بود که بنا به توصیه پزشک در آن شرکت نمی کند. این در حالی است که گفته می شود  علاوه بر او حتی پنج رهبر عرب دیگر نیز در نشست سران اتحادیه عرب غایب خواهند بود. خبرگزاری «آناتولی» ترکیه به نقل از منابع نزدیک به کمیته سازماندهی اجلاس، غیبت پنج تن از سران دیگر کشورهای عربی از جمله امارات متحده عربی و لبنان، کویت، بحرین و عمان را تایید کرد.

اتحادیه عرب دارای ۲۲ عضو است. با این حال شبکه خبری الجزایری «Echorrouk Online» می گوید که نشست سران کشورهای عربی در الجزایر همچون دوره های قبلی رکورد مشارکت رهبران را خواهد داشت.

اوایل این ماه، مجله آفریقایی Jeune Afrique به نقل از منابع دیپلماتیک آگاه خود، حضور محمد ششم پادشاه مغرب در این نشست را تایید کرد. حضور احتمالی پادشاه مغرب در بحبوحه تشدید تنش ها بین این کشور و الجزایر صورت می گیرد. الجزایر به دلیل اختلافات ارضی با مغرب، از سال ۲۰۲۱ روابط دیپلماتیک خود با این همسایه را قطع کرد.

اندیشکده آمریکایی «موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک» در زمینه چالش ها و دستاودرهای احتمالی این نشست، تحلیلی را منتشر کرده و در آن آورده است: آخرین گردهمایی اتحادیه عرب، کنفرانس وزیران بود که در ماه سپتامبر در مقر این سازمان در قاهره تشکیل شد. وزیران خارجه شرکت کننده در این گردهمایی سه روزه موضوعات زیادی را پوشش دادند، صدور قطعنامه های اصلاح شده دائمی درباره مسائل فلسطین و درگیری های جاری در لیبی، سوریه و یمن، انتقاد از ایران و ترکیه و بحث در مورد تحولات کومور، مناقشه مرزی جیبوتی-اریتره و سومالی از جمله مسائل مورد علاقه این دسته از وزیران غرب بودند.

بیشترین جنجال آن نشست زمانی آشکار شد که «سامح شکری» وزیر امور خارجه مصر و هیئت همراهش از جلسه ای که ریاست آن با نماینده لیبی بود، خارج شدند، زیرا این هیات از سوی دولت وحدت ملی مستقر در طرابلس (GNU) فرستاده شده بود و قاهره این گروه را به رسمیت نمی شناسد. این موضوع ممکن است در اجلاس آتی هم بار دیگر تکرار شود.

 الجزایر به دنبال ارتقای جایگاه بین المللی  

طبق تحلیل این اتاق فکر، الجزیره از اینکه به عنوان میزبان امسال اتحادیه عرب مطرح است در جهت تقویت سیاست خارجی خود بهره می برد. وقتی در سال ۲۰۱۹ اجلاس قبلی برگزار شد، دولت الجزایر درگیر اعتراضات مردمی علیه «عبدالعزیز بوتفلیقه» رئیس‌جمهوری پیشین و ساختار گسترده قدرت وی بود. این کشور امروزه تا حد قابل توجهی از آسیب مصون مانده و جنبش اعتراضی از زمان برکناری بوتفلیقه و تحولات متعاقب آن شتاب خود را از دست داده است.

از طرف دیگر منابع هیدروکربنی الجزایر در بحبوحه جنگ اوکراین تقاضای زیادی پیدا کرده است و این امر با دیدار رهبران فرانسه و ایتالیا از این کشور در تابستان گذشته آشکارتر شد. الجزایر به این نتیجه رسیده است که زمان نشان دادن اهمیت و جایگاهش در صحنه منطقه ای و جهانی فرا رسیده است و به همین دلیل پیشنهادی را برای پیوستن به گروه قدرت های نوظهور اقتصادی (BRICS) و ایستادن در کنار برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی ارائه کرده است.

بر این اساس، مقامات الجزایری از سال گذشته تلاش گسترده ای را برای میزبانی اجلاس سران کشورهای عربی صورت دادند. مهم‌تر از همه اینکه آنها همچنین مذاکرات آشتی متعددی را بین گروه های فلسطینی رقیب هدایت کردند تا جبهه متحدتری را علیه اسرائیل تشکیل دهند. به لطف تلاش الجزایر اوایل ماه جاری میان ۱۴ جناح توافقی حاصل شد. اگرچه نمی توان به این توافق هم چندان خوش بین بود اما الجزایر این توافق را راهی برای تبلیغ نقش خود در تقویت اتحاد اعراب می داند. 

چالش های اتحادیه عرب

موسسه واشنگتن بر این باور است که این اجلاس با وجود تلاش الجزایر برای تقویت اتحادیه، منعکس کننده تفرقه و ناکارآمدی اتحادیه عرب به ویژه در مورد موضوعات زیر باشد:

نزدیکی با بشار اسد: الجزایر از بازگشت دوباره سوریه به اتحادیه عرب حمایت می کند. عضویت دمشق در این اتحادیه منطقه ای در نوامبر ۲۰۱۱ به دلیل ناآرامی های داخلی در این کشور به حالت تعلیق درآمده بود. حکومت اسد با کمک ایران و حزب الله لبنان همچنان برقرار ماند. با وجود حل نشدن مناقشه بین سوریه و پایتخت های عربی، چند کشور عضو  از جمله الجزایر، بحرین، مصر، اردن، تونس و امارات متحده عربی از سال ۲۰۲۱ برای بازگرداندن سوریه به چرخه سیاست کشورهای عربی از طریق دیدار با رهبران ارشد سوریه، میزبانی از اسد برای دیدار رسمی، و/یا بررسی قراردادهای انرژی که به نفع دمشق است، تلاش کرده‌اند.

با این حال، هیچ اتفاق نظری درباره این موضوع وجود ندارد و آمریکا هم متحدان عرب خود را تشویق می کند که اسد را به صورت دیپلماتیک در آغوش نگیرند. الجزایر در ابتدا اعلام کرد که برای پایان دادن به تعلیق حضور سوریه در نشست سران فشار خواهد آورد، اما ادامه اختلافات اعراب باعث شد این موضوع مبهم باقی بماند.

دیپلماسی اتیوپی: سیاست خارجی قاطع الجزایر شامل تلاش برای تقویت روابط با اتیوپی که عضو اتحادیه آفریقا نیز هست می شود. «سهله ورک زوده» رئیس جمهوری اتیوپی در ژوئیه امسال برای یک سفر رسمی سه روزه به الجزایر دعوت شد و پس از آن، نخست وزیر هم در ماه اوت این کار را تکرار کرد. این دیدارها شامل توافقی برای افزایش همکاری تجاری و آموزشی دوجانبه بود. این جلسات مصر را که با آدیس آبابا در مورد میزان پر شدن سد بزرگ رنسانس اتیوپی (GERD) اختلاف دارد، نگران کرد. از آنجایی که نگرانی‌های مربوط به آب نیل در قاهره ماهیت وجودی دارد، بنابراین نزدیکی الجزایر با اتیوپی باعث تضعیف هرچه بیشتر روابط دوجانبه الجزیره با مصر می‌شود.

اختلافات در لیبی: مصر و الجزایر بر سر ماهیت حضور لیبی در اتحادیه عرب رو در روی هم قرار دارند. الجزیره در چارچوب تلاش برای میانجی گری در میان دولت های رقیب در لیبی از دولت وحدت ملی (GNU) نیز در کنار دولت ثبات ملی (GNS) برای حضور در نشست دعوت کرد. امتناع قاهره از تعامل با GNU، همراه با خشم آن از روابط رو به رشد الجزایر با اتیوپی، ممکن است در نشست آتی - اگر رئیس جمهوری عبدالفتاح السیسی در آن شرکت کند- برخوردهای ناخوشایندی را موجب شود.

شکاف الجزایر و مغرب: رقابت دیرینه دو کشور احتمال دارد در این اجلاس هم به نمایش گذاشته شود. الجزیره و رباط در سال گذشته به دلیل تیره شدن روابط دوجانبه با دیگر کشورهای آفریقایی و عربی به شدت سرزنش شدند. منطقه اصلی مورد مناقشه آنها صحرای غربی است. در سال ۲۰۲۰، دولت ترامپ حاکمیت مغرب بر این سرزمین مورد مناقشه را به رسمیت شناخت که باعث ناراحتی الجزایر شد. کمتر از یک سال بعد، الجزایر روابط دیپلماتیک خود را با رباط قطع و صادرات گاز طبیعی از طریق مغرب به اروپا را متوقف کرد.

تابستان امسال، پادشاه محمد ششم اعلام کرد که مغرب می‌تواند «روابط عادی» را با الجزایر از سر بگیرد، اما با توجه به وضعیت بد روابط کنونی، مشخص نیست که آیا او در این اجلاس شرکت کند یا خیر. حضور او در نشست می تواند نویدبخش از سرگیری روابط دیپلماتیک دو کشور باشد.

بیانیه های احتمالی اتحادیه عرب

در حالی که اجلاس سران اتحادیه عرب بیشتر با واگرایی مواجه خواهد بود اما به نظر می رسد کشورهای عضو بخواهند در چند موضوع با هم اجماع نسبی داشته باشند:

انتقاد از ترکیه: اتحادیه عرب در کنفرانس وزیران خود در سپتامبر، بیانیه ‌ای را صادر کرد و در آن از آنکارا به دلیل مداخله در امور داخلی کشورهای عربی به ویژه حضور نظامی آن در عراق، سوریه و لیبی انتقاد کرد. با این حال قطعنامه فوق با ملاحظاتی از سوی دیگر کشورها همچون الجزایر، جیبوتی، لیبی، قطر و سومالی همراه بود و از نظر امارات نباید اقدامات ترکیه در لیبی شامل استاندارد دوگانه اتحادیه عرب شود. برخی از کشورهای عربی امید دارند آنکارا در نهایت با مصر و کشورهای مختلف خلیج فارس آشتی کند اما بدون تردید شرکت کنندگان در نشست الجزیره از این گردهمایی به عنوان فرصتی برای انتقاد از مداخلات نظامی ترکیه استفاده خواهند کرد.

تولید نفت: ممکن است نظر شرکت کنندگان در اجلاس سران در الجزایر به علت حمایت عربستان سعودی از تصمیم اخیر اوپک پلاس برای کاهش تولید ۲ میلیون بشکه در روز نشست، بر آن کشور متمرکز شود. «احمد ابوالغیط» دبیرکل اتحادیه عرب در ۱۴ اکتبر در بیانیه ‌ای از این کاهش حمایت کرد و به طور غیرمستقیم واشنگتن را به سیاسی کردن یک موضوع اقتصادی متهم ساخت. دو روز بعد، کشورهای الجزایر، بحرین و عمان نیز بیانیه های مشابهی را صادر کردند.

انتقاد از ایران: شرکت کنندگان در اجلاس همچنین ممکن است تمایل داشته باشند از ایران هم انتقاد کنند. نشست وزیران این اتحادیه در ماه سپتامبر بر سیاست منطقه ای ایران، حمایت تهران از شبه نظامیان و سیاست ها در قبال عراق، لبنان، سوریه و یمن تمرکز داشت. با این حال، این موضع نیز در این اجلاس بحث برانگیز خواهد بود. روابط الجزایر با تهران دوستانه‌تر از سایر اعضای اتحادیه است و  عراق و لبنان هم به هیچ وجه از ایران انتقاد نمی کنند.

در مورد ناآرامی های خیابانی فعلی در ایران نیز شکی وجود ندارد که بسیاری از مقامات عرب از ظهور طیف قابل توجهی از مخالفان داخلی در ایران ابراز رضایت کنند. با این حال، پیش بینی می شود آنها به دلیل نگرانی در مورد اقدام متقابل ایران و/یا احتمال برگزاری تظاهرات مشابه در کشورهای خودشان، احتمالا از حمایت علنی از اعتراضات داخلی ایران خودداری ورزند.

مسائل فلسطین: اگرچه شرکت کنندگان نمی توانند در مورد این موضوع به اجماع برسند، اما شاید نشست سران به بیانیه های گوناگون غیر الزام آور و غیرقابل اجرا از سوی سران اتحادیه عرب در حمایت از آرمان فلسطین منتهی شود. حتی این احتمال وجود دارد کشورهایی که با توافقنامه ابراهیم یا دیگر تلاش‌های عادی ‌سازی روابط با اسرائیل همراهی کردند، در این نشست اتحادیه عرب از آرمان فلسطین حمایت لفظی داشته باشند.

فرجام سخن اینکه الجزایر اکنون می تواند ادعا کند که با میزبانی چنین اجلاسی، نقش محوری را در تقویت وحدت اعراب بازی کرده است. با این حال، موفقیت واقعی این رویداد بعدها مشخص می شود. با توجه به اختلاف شدید و غیرقابل مهار بین اعضای اتحادیه عرب و چشم انداز ناخوشایند در زمینه اختلافات میان این کشورها در آینده نزدیک، به نظر می رسد اجلاس سران کشورهای عربی امسال هم با جلب توجه اندک و دستاوردهای کمی همراه باشد.