رویایی که فیرحی داشت؛ تلفیق حق و آزادی

وظایف جدید دولت از دید فیرحی بیش از آنکه در حوزه احکام شرعی باشد در قلمرو حقوق شهروندی است و ناگزیر به سازوکارهای نظارتی موثر شهروندان نیاز دارد

اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا در تلاش است تا در سلسله مطالبی یاد و اثر استادان و پژوهشگران ایران اسلامی را که بر اثر بیماری کرونا از دنیا رفتند، زنده کند.

در همین ارتباط در گزارشی پژوهشی با عنوان «متفکری نواندیش با دغدغه حق‌گرایی و اصلاح سیاسی» به بررسی حیات علمی و و آثار دکتر «داود فیرحی» پرداخته شد.

دکتر «حسن سلامی» پژوهشگر و روزنامه‌نگار یادداشتی را که در ادامه می‌خوانید را در مورد دکتر فیرحی به نگارش درآورده است:

«داوود فیرحی» پژوهشگر و نواندیش دینی که بامداد بیست و یکم آبان‌ماه ۹۹ به «علت» کرونا جان داد، در حیات علمی و عملی خویش رویاهایی داشت که آشتی سُنّت و مدرنیته (نوگرایی)، فقه و جمهوریت، شورا و دموکراسی به ویژه تلفیق حق و آزادی، مهم ترین آن‌ها به حساب می‌آیند.

فیرحی در مجموعه آثار خود از جمله کتاب فقه و سیاست در ایران معاصر، سه مفهوم متفاوت از «حق» در ادبیات و اندیشه اسلامی را از هم تفکیک می‌کند:

الف- مفهوم کلامی حق به معنای حقیقت

ب- مفهوم اخلاقی حق به معنای «درست و سزاوار»

ج- مفهوم فقهی حق به معنای سلطه اعتباری، یعنی سلطه اعتباری انسان بر غیر، اعم از مال و شخص یا هر ۲ که اغلب امری اجتماعی است.

از منظر مرحوم فیرحی «اصالت آزادی و حریت» امری عقلی و بنابراین پیشادینی است و نیازی به حدیث و تشریع شرع ندارد. طبق این اصل، مبنا در انسان «اصالت حریت» و در اشیاء و اموال «اصالت مِلکیت» است

هم‌چنین از دیدگاه او، سه مفهوم متفاوت از «آزادی» در ادبیات و اندیشه اسلامی وجود دارد:

الف- مفهوم کلامی آزادی که ناظر و ناشی از درکی هستی‌شناسانه از ماهیت انسان و اختیار او است.

به نظر فیرحی، شیعیان از نظر کلامی جزو «عدلیه» هستند و عدلیه در جدال جبر و اختیار، البته بر مدار اختیار می‌چرخد. بدین‌سان، پذیرش عدل الهی، شیعه را ناگزیر به قبول آزادی (اختیار و حریت) می‌کند.

ب- مفهوم اخلاقی آزادی به معنای بنده دیگران نبودن، زیرا خداوند، انسان را آزاد آفریده است. هم چنین به معنای «از فرومایگی پرهیز داشتن و آن چنان زندگی کردن که بین تو و خداوند صاحب نعمتی وجود نداشته باشد». در این مفهوم از آزادی، انسان در همه فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی - به جز در حوزه محرمات شرعی- آزاد است.

ج-  مفهوم فقهی آزادی، نخست به عنوان یک «قاعده» یعنی که هر انسانی آزاد است و خداوند کسی را غیر آزاد خلق نکرده است. دوم به مثابه یک «اصل» که مرجع عقل عملی است که در حالت شک جاری می‌شود. یعنی «اصل در انسان این است که آزاد باشد و هرگاه شک و تردیدی وجود داشته باشد که آیا شخصی آزاد است یا بنده و بندگی‌اش اثبات نشده باشد، اصل بر آزادی او است».

از منظر مرحوم فیرحی «اصالت آزادی و حریت» امری عقلی و بنابراین پیشادینی است و نیازی به حدیث و تشریع شرع ندارد. طبق این اصل، مبنا در انسان «اصالت حریت» و در اشیاء و اموال «اصالت مِلکیت» است.

این پژوهشگر ِحوزه اندیشه سیاسی اسلام باور داشت وظیفه تلفیق حق و آزادی بر عهده جامعه مدنی و دولت (به معنای مجموعه قوا) است و در دولت‌های جدید تحولات مهمی رخ داده است که مهمترین آن ها گسترش خارق‌العاده این نهاد و ورودش به حوزه رفاه، آموزش، اقتصاد، سلامت، صنعت و... است که بسیار فراتر از وظایف سنتی در دولت قدیم برای اجرای احکام شرعی است. این وظایف جدید بیش از آنکه در حوزه احکام شرعی باشد در قلمرو حقوق شهروندی است و ناگزیر، نیازمند سازوکارها (مکانیسم‌ها) ی نظارتی موثر شهروندان است.  

ویروس کرونا عاطفه ندارد و بویی از مهر و شفقت نبرده است. این ویروس اجازه نداد که فیرحی میانسال به رویاهایش در ایران دست یابد اما او کتاب‌هایی را از خود به یادگار گذاشته به این امید و رویا که در این کتاب ها، دانشجویان و پژوهشگران چیزهایی بخوانند که هستیِ خود، جامعه و حکومتشان را دگرگون کند.