از میان گنبدهای فیروزه‌ای اصفهان، گنبد بابا رکن الدین به لحاظ معماری و فرم هرمی‌اش خاص و مورد توجه است؛ اثری صفوی که بر مزار یک عارف قرن هشتم بنا شده و در گذر از خیابان آزادگان، از کناره جنوبی تخت فولاد، نگاه‌ها را میخکوب تماشای خود می‌کند.
رهگذران و سرنشینان اتومبیل‌ها در خیابان آزادگان، ناخودآگاه بیننده موزه روباز و پهناور تخت فولاد می‌شوند که بیش از همه، گنبد برافراشته و هرمی بابارکن الدین در پیشانی آن خودنمایی می‌کند؛ از این رو چین‌های نشسته بر سیمای این گنبد خاص به راحتی مشهود است و در هنگام شب به دلیل شیوه‌ی نورپردازی و خاصیت ایجاد سایه، برجسته‌تر نمود می‌کنند؛ اتفاقی که تعجب و نگرانی برخی دوستداران میراث فرهنگی را در پی داشته است.
فراز و فرود روزگار گنبد بابارکن الدین
گنبد اثر تاریخی بابارکن الدین اصفهان آخرین بار در سال‌های اولیه دهه ۸۰ مرمت؛ یا به تعبیری نوسازی شده است. اقدامی که در همان زمان منتقدانی هم داشت اما به روایت محمد تقی قنبری، استاد کاشی کاری که گنبد را مرمت کرده، به توصیه مرحوم علی اصغر شعرباف، استاد مرمت سنتی بناهای تاریخی انجام گرفت.
بنابراین باید گفت حداکثر ۱۷ سال از مرمت گنبد بابا رکن‌الدین گذشته است، مدت زمانی که به گفته برخی کارشناسان مرمت، برای آسیب دیدن بنا بسیار زود است و نباید کاشی‌ها تبله می‌کرد.
اما چند نکته بیشتر از هرچیز موجب نگرانی شده، اینکه گنبد در شرایطی است که عوارض فرونشست بر جداره‌های بقعه به چشم می‌خورد و آثار رطوبت از سقف گنبدخانه یعنی گنبدداخلی هم دیده می‌شود و مهم‌تر اینکه با کارنامه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و گنبد مسجد جامع عباسی، اگر بنا بر مرمت دوباره گنبد بابا رکن‌الدین باشد، چه سرنوشتی در انتظار این گنبد زیبای اصفهان خواهد بود؟!
آن طور که مرتضی فرشته نژاد، پیشکسوت مرمت و استاد بازنشسته دانشگاه هنر اصفهان به ایرناگفت: گنبد بابا رکن الدین یک بار در دوران پهلوی اول و در زمان مرحوم جواد مجدزاده صهبا، رییس وقت اداره عتیقه‌جات اصفهان مرمت شده است. مجد زاده بعدها وصیت می‌کند که در ورودی گنبدخانه بقعه بابارکن‌الدین به خاک سپرده شود، که چنین هم شد.
به روایت فرشته نژاد اما در سال ۷۴ مرمت دیگری با تعویض کاشی‌ها بر روی گنبد انجام شد که در برخی قسمت‌ها، کاشی‌ها تراشیده و لوله‌های داربست داخل بدنه گنبد شده بود؛ فرشته نژاد اما که خود منتقد این شیوه مرمت بود، از سال‌های ۸۲ تا ۸۵ ناظر مرمت، ساماندهی و طراحی‌های مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد شد.
ناظرین باید متبحر باشند تا کار به بیراهه نرود
فرشته‌نژاد در گفت‌و گو با ایرنا معتقد است که نباید کاشی‌های گنبد بابا رکن الدین بعد از ۱۵ یا ۱۶ سال مرمت، پله پله شود؛ پله پله شدن یعنی اینکه کاشی و لایه ملاتش از گنبد جدا بوده‌اند و به خاطر ترکه‌هایی که در آن گذاشته‌اند هنوز نریخته‌اند. اما مسئله این است که نباید در کمتر از ۲۰ سال این اتفاق بیفتد و کاشی‌ها تبله کند.
وی از شرایط فعلی مرمت آثار تاریخی اصفهان انتقاد کرد و گفت: کارها پیمانی شده است و دست به دست می چرخد و کسی هم نیست که روی کارشان نظارت کند؛ مرمت این آثار ارزشمند باید زیر نظر ناظرینی باشد که کار به بیراهه نرود ؛ در کارهای پیمانی هر که ارزان‌تر بگیرد، کار را به آن می دهند و به کیفیت و نظارت فکر نمی کنند؛کار پیمانی هم باید ناظر قَدَر داشته باشد نه اینکه دوربین دستشان بگیرند و تماشا کنند؛ اگر این طور باشد که هر کس دوربین دستش بگیرد، ناظر است! ناظرِ کار نداریم. هیات نظارت فرمالیته است!
از صفر تا صد آخرین مرمت گنبد بابا رکن الدین
اما ماجرای تعویض کاشی‌های گنبد بابا رکن الدین در سال‌های اولیه دهه ۸۰ به روایت محمد تقی قنبری، استاد کاشی کاری که مرمت گنبد را با نظارت محمد کریم متقی بر عهده داشته این است که آن زمان کاشی‌های گنبد با زیرسازی هایش از بین رفته بود و او به پشتیبانی مرحوم استاد علی اصغر شعرباف از اساتید برجسته معماری و مرمت سنتی، کاشی‌ها را برچیده و کاشی‌ها را نو کرده است.
قنبری در گفت‌و گو با ایرنا معتقد است، آنچه به احتمال باعث موج برداشتن یا تبله کردن کاشی‌های گنبد بابا رکن‌الدین شده، نفوذ رطوبت است و اگر تَرَک بر گنبد نباشد، کاشی‌ها تاچند سال دیگر هم می‌توانند دوام بیاورند.
این هنرمند کاشیکاری اصفهان با گریزی به سال‌های اولیه دهه هشتاد که مرمت گنبد را بر عهده داشته است، گفت: تعدادی از کارشناسان می‌گفتند باید کاشی‌ها را یکی یکی دربیاورید و مرمت کنید و دوباره سرجای خودش بگذارید، بحث و جدل‌ها زیاد بود که اگر این کار انجام شود، داربست باید سال‌ها روی گنبد بچرخد.
وی افزود: از بزرگترین کارشناس آن دوره که سرآمدتر از او نبود، یعنی استاد علی اصغر شعرباف که استادم بود و سال‌ها پیشِ او درس می گرفتم خواستم مرا از این شرایط نجات دهد و هرچه بگوید همان را انجام بدهم، وقتی روی داربست رفت و دید که زیر کاشی‌ها حدود سی، چهل سانت گچ مرده است، نظرش این بود که باید کاشی‌های کل گنبد جمع شود.
آن طور که قنبری به ایرنا گفت،عاقبت بنا بر اساس نظر استاد شعرباف، کاشی‌ها جمع و زیرِ کاشی‌ها سبک سازی شد. کاشی‌های پیشین را هم، در گونی به انباری که در تخت فولاد بود منتقل کردند.
وی افزود: کاشی‌ها ترک داشت و پوسته کرده بود و قابل استفاده هم نبود؛ بنابراین ساخت کاشی‌های جدید را به مرحوم آقای ایلیا که در تولید این نمونه کاشی استاد بود سپردیم. آقای ایلیا هم طبق نمونه کاشی‌های گنبد، کاشی‌ها را ساخت و در کاشیکاری گنبد استفاده شد.
قنبری با گریزی به گذشته و عکس سیاه و سفید گنبد مسجد شیخ لطف الله که مرحوم استاد محمود ماهرالنقش، استاد و پژوهشگر مرمت و معماری سنتی به او نشان داده بود، گفت: گنبد مقبره بابارکن الدین کاشی صفوی نداشت؛ چون پیشتر هم مرمت شده بود. استاد ماهرالنقش عکسی از گنبد شیخ لطف الله از دوران پهلوی اول، به من نشان دادند که گنبد آجری بود و کاشی نداشت.
وی با اشاره به اینکه بسیاری از آثار شاخص تاریخی اصفهان در پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم مرمت شده است،گفت: کاشی های گنبد بابارکن الدین صفوی نبودند، کاشی‌های گنبد مسجد جامع عباسی و گنبد مدرسه چهارباغ هم متعلق به خودشان نبود.
قنبری درباره شرایط فعلی گنبد بابارکن الدین افزود: ۱۶ یا ۱۷ سال از مرمت گنبد گذشته است و امکان دارد پشت کار آب افتاده باشد و گچ‌ها همین طور که به مرور دو نم می‌شوند،کاشی‌ها یک مقدار بازی می‌کنند که به صورت موج خودش را نشان می‌دهد؛ ولی فکر نمی‌کنم کاشی‌ها جدا شده باشند.
وی معتقد است که اگر ترک‌های عمیق روی کاشی‌ها باشد، نیاز به مرمت است چرا که درزها باعث نفوذ آب بیشتری می‌شود و مشکل گنبد را بیشتر می‌کند:حلقه های «سازو» در معرق نگه دارنده است و باعث دوام بیشتر می‌شود ولی اگر ترک‌های عمیق وجود داشته باشد، باید به فکرش بود.
چرا دل نمی‌سوزانند؟!
قنبری با انتقاد از شیوه نگهداری از گنبد و بقعه بابارکن الدین گفت: در عکس‌ها دیدم که کاشی‌های لچکی بالای قوس‌ها ریخته است. این کاشی ها قیمتی است، چرا کسی دل نمی سوزاند! کاشی‌ها را پیدا کنند، مرمت کنند یا بسازند و نصب کنند. آنقدر معطل می کنند تا بقیه کاشی‌ها هم بیفتد، بعد افسوس بخورند.
مشورت و بررسی می کنیم
در ادامه بررسی وضعیت گنبد بابارکن الدین، با مدیر مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد گفت‌و گو کردیم. به گفته ابراهیم عمرانی، در سال ۹۶ ترک‌هایی در بدنه بقعه بوده است که مرمت و در سال ۹۷ کف بقعه، بازسازی شده است. اما تاکنون اقدامی درباره گنبد نداشته‌اند.
وی به ایرنا گفت: با توجه به حساسیت های که روی گنبد شیخ لطف الله و گنبد جامع عباسی هست، باید عملیات مرمت گنبد بابا رکن الدین دقیق و کارشناسی باشد.قاعده این است که میراث روی این موضوع متمرکز شود و مرمت کاران این نهاد، مرمت گنبد را به دست بگیرند.
عمرانی یادآور شد:ما باید موضوع مرمت گنبد بابارکن الدین را پیگیری کنیم. به دلیل حساسیت‌ها اما، میراث فرهنگی باید مجوزها را بدهد و خودش نظارت پروژه را انجام دهد.
وی با اشاره به مرمت عوارض فرونشست در محوطه تکیه بابا رکن الدین گفت:امسال ۳۰۰ میلیون تومان اعتبار برای مرمت کاشی های بدنه و کتیبه‌های اطراف بقعه پیش بینی کرده‌ایم و قرار است این کار تا پایان سال انجام شود.
عمرانی گفت: قرار است سال آینده اعتباری برای گنبد پیش بینی شود؛ قاعده این است وقتی طرحی مصوب می‌شود، سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری آن را اجرا کند اما اگر شرایط مثل گنبد بابا رکن الدین خاص باشد باید اداره میراث فرهنگی به عنوان مجری و ناظرطرح وارد شود.
مشکل از رطوبت است، پیگیر هستیم
در این پیوند اما علیرضا ایزدی به خبرنگار ایرنا گفت که مجموعه فرهنگی تخت فولاد ماجرا را با آنها در میان گذاشته است و اداره میراث فرهنگی هم در روزهای اخیر از تخت فولاد بازدید داشته است.
وی افزود: پایش آثاری از جمله تخت فولاد را در دستور کار داریم. با وجود تاخیر در ابلاغ اعتبار مصوب میراث فرهنگی، ابلاغ اعتباری ظرف یک یا دو هفته آینده قرار است انجام شود تا بتوانیم یکسری کارها را انجام بدهیم و به یاری خدا بتوانیم در سال مالی جاری تا پایان تیرماه، کارهایی را برای بناهایی از جمله بقعه بابا رکن الدین انجام بدهیم.
ایزدی گفت: تبله شدن کاشی های گنبد به طور کامل مشهود است؛ بناهایی که وضعیت شان به این شکل شده، باید مرمت شود، سال‌ها است که در بقعه بابا رکن‌الدین کاری انجام نگرفته و حالا باید در این رابطه اقدام کنیم.
وی با اشاره به اینکه باید مرمت گنبد بابا رکن الدین به صورت مشارکتی انجام شود، افزود: بیشتر از هرچیز بحث ناکش‌های بنا مد نظر ما قرار دارد. باید یک سنداژ انجام بدهیم تا بدانیم وضعیت ناکش بنا به چه شکل است. به نظرم آنچه باعث تبله شدن کاشی‌های گنبد شده، رطوبت است.
ایزدی گفت: باید ابتدا روی کانال رفع رطوبت و ناکش بنا بررسی و برنامه ریزی می‌کنیم و بعد کاشی‌های گنبد را در دستور کارمان می‌گذاریم و به صورت مشارکتی کار را انجام خواهیم داد.
گنبد هرمی و فیروزه ای بقعه بابا رکن الدین یکی از قدیمی ترین و زیباترین بناهای تخت فولاد است و همین طور می توان گفت یکی از گنبدهای زیبا و متفاوت شهر اصفهان به لحاظ معماری گنبد. بابارکن الدین عارف قرن هشتم است و به دلیل مقام و مرتبه ای که در عرفان و تصوّف داشته شاه عباس بقعه و گنبد با شکوهی در خور شان و منزلت او بر آرامگاهش بنا کرده. گنبد مقبره بابا رکن الدین به شکل هرم دوازده ترک و به رنگ فیروزه ای ست که با گذر از خیابان آزادگان در مجموعه تخت فولاد خودنمایی می کند.
نظر شما