جبیر، روباه شنی و عقاب؛ سه جاذبه جانوری جزیره قشم

جزیره قشم که شکلی هم‌چون دلفین دارد، به موازات سواحل جنوبی ایران در تنگه هرمز و در بین مدارهای ۲۶.۵ و ۲۷.۱ شمالی و نصف النهار ۵۵.۲۰ و ۵۶.۴۰ شرقی در آب‌های نیلگون خلیج فارس قرار گرفته است.

این جزیره بر بستر هزاره‌های تاریخی، چنان با خلیج‌فارس، تنگه هرمز و ایران زمین عجین شده که نگاشتن یا بر زبان راندن هر یک از این نام‌ها تداعی‌کننده سه دیگر است.

حشرات، خزندگان، پرندگان و پستانداران گوناگونی در قشم زندگی می‌کنند که از پستانداران می‌توان به روباه شنی و جبیر و از پرندگان به عقاب ماهیگیر و انواع پرندگان مهاجر مثل سُسک گلو سفید بیابانی، شهد خوار، کمر کولی بزرگ، سُسک بیابانی، نوک خنجری ابلق، سنگ چشم دم سرخ ترکستان، باکلان، کورکورسیاه، تیهو، اگرت ساحلی و پرستوی دریایی کاکلی بزرگ اشاره کرد.

ماهی‌خورک سینه سفید، سلیم خرچنگ خوار، کفچه نوک، پیغوی کوچک، تلیله سفید، سنگ گردان، زنبور خوار گلو خرمایی، فلامینگو، کاکایی هیوگلینی، سلیم خاکستری، ماهی خورک معمولی، حواصیل هندی، پلیکان پاخاکستری، چکچک ابلق خاوری، سبزه قبای هندی، چالق لق هندی، سنقر تالابی ماده، عقاب خالدار بزرگ، عقاب ماهی و عقاب شاهی از دیگر پرندگان شاخص در جزیره قشم هستند.

بیش از ۵۰ گونه از نرم تنان دو کفه‌ای، گاستروپودها، سفالوپودها و خارپوستان، خرچنگ و مرجان در سواحل قشم وجود دارد.

هم‌چنین انواع میگو، صدف، عروس دریایی، خیار دریایی و توتیا در آب‌های قشم قابل مشاهده است.

نمونه از دوزیست معروف به گِلخورک را هم می‌توان در محدوده جنگ حرا یافت. نام محلی گِلخورک برای چند گونه ماهی از خانواده گاوماهیان به کار برده می‌شود که رفتارهای دوزیستی (سازش به زندگی در خشکی) آنها به عنوان ویژگی اصلی آنها شناخته می‌شود.

تنوع ماهی‌ها در آب‌های اطراف جزیره قشم بسیار زیاد است و انواع ماهی‌های تجاری، زینتی، کوسه، دلفین و نوعی نهنگ به طول ۱۲ متر را می توان در سرزمین آب و آفتاب مشاهده کرد.

لاک پشت‌های دریایی قشم گاه با قُطر ۲ متر نیز قابل مشاهده هستند و در فصل بهار در ساحل مجاور شیب دراز یا کوه نمکدان(سواحل جنوبی) به تخمگذاری می‌پردازند.

بیشترین جمعیت روباه‌ها در قشم نسبت به مساحت آن در مقایسه با سرزمین اصلی وجود دارند. نه تنها جمعیت بالای آنها تبدیل به موجوداتی آفتی نشده اند، از طرفی تبدیل به جاذبه هم شده‌اند.

خار پُشت ایرانی، سه گونه موش، خرگوش، جربیل بلوچی و جرد هندی در کنار جبیر و خدنگ از دیگر پستانداران این جزیره هستند.

از کوچک‌ترین تا بزرگ ترین پستانداران از جمله حشره خوار کوتوله با ۱.۳ گرم وزن تا نهنگ غول پیکر با بیش از ۱۲ تا ۱۵ متر طول و ۲۵ تا ۳۰ تُن وزن را در قشم داریم.

اما در این رهگذر وجود جبیر، روباه و عقاب ماهیگیر سه جاذبه جانوری جزیره قشم است.

«جبیر» که نام علمـی آن dorcas Gazella است از جمله پستانداران شاخص مناطق گرمسیری به ویژه استان هرمزگان است که شباهت زیادی به آهو دارد و یکی از مقاوم‌ترین حیوانات جهان به شمار می رود که قادر است در مناطق بسیار گرم کویری که فاقد آب و علوفه است به آسانی زندگی کند.

فصل پاییز زمان جفت‌گیری این نوع پستاندار است و مدت آبستنی آن حدود ۱۷۰ روز است، بنابر این نوزادان در اواخر زمستان که مناسب ترین فصل از نظر آب و هوا و غذا است، متولد می‌شوند، جبیرها بیشتر از یک تا دو بره می‌زایند.

بره‌ها در موقع تولد کامل هستند و چند ساعت بعد از تولد قادر به راه رفتن و تعقیب مادر خود می‌باشند، تا ۶ ماهگی شیر می‌خورند، در ۲۰ ماهگی بالغ می شوند و حدود ۱۲ سال عمر می‌کنند.

جبیر از حیوانات تیز رو است که می‌تواند با سرعت ۸۰ کیلومتر بدود، این جانور از پستانداران علف خوار است و شاخص ترین تفاوت او با آهو یا غزال این است که در هر ۲ جنس نر و ماده شاخ دارند؛ گوش و دم بلندتر و بدن‌های کوچک و ظریف‌تری دارند، انسان گریز هستند و جمعیت آنها در خارج از مناطق تحت حفاظت به دلیل گسترش تعقیب و شکار، تخریب زیستگاه و خشکسالی به شدت رو به کاهش است.

در این جانور هر دو جنس نر و ماده شاخ دارند در حالی‌که در آهو فقط جنس نر شاخ دارد. مهم‌ترین دشمن طبیعی این حیوان با توجه به سرعت بسیار بالا و محل زندگی یوزپلنگ است.

«روباه شنی» در شمال آفریقا، عربستان و افغانستان نیز زیست می‌کند. در ایران در مناطق حاشیه کویر مرکزی، سیستان و بلوچستان، فارس، خوزستان، بندر عباس و جزیره قشم زندگی می‌کند.

زیستگاه اصلی روباه شنی مناطق بیابانی و استپی کشور است. طول بدن این حیوان ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌ متر، ‌طول دُم آن به ۲۵ تا ۳۹ سانتی متر و وزن آن به ۲ تا ۴.۵ کیلوگرم می‌ رسد.

روباه شنی در مقایسه با روباه معمولی، جثه کوچک‌تر و گوش‌های نسبتا بزرگتری دارد. پشت گوش‌های آن سیاه نیست و پشت بدن معمولا زرد مایل به نارنجی است ولی لکه سیاه‌ رنگی در زیر چشم‌ها دارد و دُم آن زرد متمایل به قهوه‌ای و انتهای سفید است.

در بین پنجه‌های دست و پا موهای بلندی وجود دارد که مانع فرو رفتن حیوان در شن است. این روباه به‌ رنگ شن دیده می‌شود.

روباه شنی از خزندگان، خرگوش، قورباغه، حلزون، حشرات و کرمها، مارمولک، سوسمار و پرندگان کویری مانند چکاوک، گیاهان (برگ و دانه های آبدار) و میوه‌ها تغذیه می‌کند.

روباه ماده در اوایل فصل بهار به‌ طور متوسط بین ۲ تا سه بچه به‌ دنیا می‌ آورد. بچه‌ ها در کمتر از یک‌ سالگی می‌ توانند زاد و ولد کند. عمر روباه شنی در اسارت هفت سال است.

روباه شنی در فهرست گونه‌های آسیب‌ پذیر قرار دارد. این حیوان کم بچه‌ زا بوده و هر چند خود یک شکار چیست ولی توسط گربه وحشی، گرگ و عقاب شکار می‌شود.

روباه شنی بسیار زیرک است و لانه او به‌ طور معمول چند دهانه دارد که از این دهانه‌ها برای گریز از دست دشمنان استفاده می‌ کند و بیشتر در اطراف لانه، دالان‌ های دیگری نیز حفر می‌ کند تا در هنگام احساس خطر بتواند در این دالان‌ ها مخفی شود.

روباه شنی، مانند روباه معمولی شبگرد است و به طور معمولی در روز دیده نمی‌ شود. این‌ گونه روباه بیشتر به تنهایی و گاهی هم نیز در دسته‌ های کوچک زندگی می‌ کند و پرندگان مهاجر راه گم کرده به بیابان، از منابع غذایی دیگر روباه شنی محسوب می‌ شود.

«عقاب ماهیگیر» از راسته شاهین سانان است، این پرنده ۵۵ تا ۵۸ سانتی متر طول دارد و به واسطه بال های بلند، کشیده و زاویه دارش هنگام سر خوردن در هوا و نیز قاعده باریک دمش به آسانی شناخته می شود.

زیر تنه عقاب ماهیگیر سفید، شانه ها و انتهای شاهپرهای اولیه اش سیاه است و روی بال ها و سینه اش لکه هایی نقطه نقطه به رنگ قهوه ای و سیاه دیده می شود.

فاصله بین دو سر بال‌های عقاب ماهیگیر به ۱۴۵ تا ۱۷۰ سانتی متر می‌رسد و هر ۲ جنس نر و ماده آن هم شکل هستند.

این پرنده بیشتر در سواحل جنوبی، جزایر خلیج فارس، دریاچه‌ها، رودخانه‌های بزرگ، تالاب‌ها و سواحل دریا زیست م‌ کند و روی درختان، صخره های پرتگاهی، خرابه‌ها و گاهی زمین‌های شنی یا سنگلاخی آشیانه می‌سازد.

غذای اصلی این گونه ماهی است اما از پستانداران کوچک و مارها نیز تغذیه می‌کند و در بیشتر مواقع برای استراحت روی درخت های خشک، پایه های برق و صخره‍‌های نزدیک آب می نشیند.

تخم این پرنده بیضی کشیده، کمی صیقلی و به رنگ سفید یا کرمی با لکه ها و خال‌های قرمز - قهوه ای و قهوه ای است و جوجه های آن ۵۳ روز پس از تولد قادر به پرواز هستند و در سه سالگی تولید مثل می‌کنند.

عقاب ماهیگیر که یکی از پرندگان نادر جهان است که در جزیره قشم بیش از هر نقطه دیگر در کشور وجود دارد.

این پرنده از پرندگان شکاری بزرگ محسوب می‌شود که بیش از ۴۰ تا ۵۰ عدد از آن در جزیره قشم دیده شده است.

عقاب ماهیگیر با پاها و بال های بلند در صید ماهی مهارت شگفت انگیزی دارد و تمام سواحل صخره ای و سراسر جنگل های دریایی حرا در جزیره قشم بهترین نقطه برای دیدن این پرنده شکاری نادر است.

این پرنده با پرواز برفراز دریاها و دریاچه ها طعمه خود را یافته و با کم کردن ارتفاع پرواز با شیرجه ای برق آسا طعمه خود را در درون آب صید می کند.

عقاب ماهیگیر در هنگام شیرجه زدن ابتدا پنجه ها و پاهایش وارد آب می شود و گاهی همه بدن عقاب به زیر آب می رود و در حالیکه ماهی را با هر دو پنجه در امتداد بدن نگه داشته به سمت ساحل پرواز می کند و در نقطه مناسبی از ساحل می نشیند و به خوردن آن می پردازد.

در صورتی که ماهی صید شده بزرگ جثه باشد و با تکان های شدید بدنش پرواز را برای عقاب مشکل کند، عقاب ماهیگیر در حال پرواز با نوک قوی خود به بخش هایی از سر ماهی زخم های اساسی وارد می کند.

عقاب ماهیگیر برای کاستن از مزاحمت جانورانی مانند روباه و کاکایی محل خوردن ماهی را به دقت انتخاب می کند و اغلب در نوک صخره ها و سنگ های محصور در آب های دریا می نشیند.

پاهای عقاب ماهیگیر بلند و ران هایش فاقد پرهای بلند و انبوه است که پاها به پنجه ای بسیار قوی ختم می شود و در نوک انگشتان بلند و قدرتمندش چنگال سیاه بلند و تیز قرار دارد و عقاب با این پنجه های کاملا مناسب است که ماهی را صید می کند.

رنگ بدن عقاب ماهیگیر به شکلی است که در کار صید کاملا موثر و مفید است. پرهای زیرین بدن عقاب در حال پرواز به رنگ سفید متمایل به آبی آسمانی است و در زیر بال ها نوار خاکستری باریکی دیده می شود. پشت بدن و بال ها کاملا تیره رنگ و نوار سیاهی از نوک تا پس سر عقاب کشیده شده که از روی چشم ها نیز گذشته است.

با این ویژگی ها به آسانی می توان عقاب ماهیگیر را شناخت و از عقاب های دیگر تشخیص داد. عقاب ماهیگیر در نوک صخره ها و مکان هایی که دور از دسترس جانوران گوشت خوار است لانه می سازد و لانه این عقاب بسیار بزرگ است و از سرشاخه درختان و درختچه ها ساخته می شود.

قطر لانه عقاب اغلب بیش از یک متر است و اغلب سه و به ندرت چهار جوجه در لانه مشاهده می شود، ولی بیشتر یک یا دو جوجه در یک لانه مشاهده شده است.

اشتها و رشد جوجه ها بسیار زیاد است و عقاب ماهیگیر برای سیر کردن آنها مجبور است به طور مداوم ماهی صید کند و به همین خاطر لانه این عقاب اغلب در نزدیکی دریا دیده می شود، عقاب ماهیگیر در تمام فصول سال در جزیره قشم حضور دارد.

استان هرمزگان با دارا بودن بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز دریایی از سواحل شرق استان (جاسک) در دریای عمان تا سواحل نیلگون خلیج فارس در شرق استان (پارسیان) و برخورداری از جزایر ۱۴ گانه خلیج فارس، یکی از مهم ترین و راهبردی ترین استان های ایران است که از جاذبه های منحصر به فردی چون جنگل های بی همتای حرا و مرغوب ترین مروارید جهان و ده ها اثر تاریخی و طبیعی برخوردار است.

خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون آن می درخشد.