پیشروی ۴۸ درصدی فرسایش خاک بحران زیست محیطی البرز

به گزارش ایرنا، نقشه فرسایش خاک استان البرز که نشان می دهد ۴۳ درصد مساحت استان دارای فرسایش بین ۹ تا ۱۸ تن در هکتار است که در کلاس فرسایش شدید طبقه بندی می شود؛ فرسایش خاک و تولید رسوب از جمله پدیده های چند وجهی و پیچیده است که همزمانی وقوع عوامل مختلف در تشدید و تخفیف آن دخالت دارند.

فرسایش خاک در کشورهای در حال توسعه به ویژه در مناطقی که از نظر اقلیمی نیمه خشک و خشک هستند به عنوان یک معضل اجتماعی به شمار می رود که برای جبران کمبود مواد آلی و معدنی خاک در اراضی کشاورزی به ناچار نیاز به استفاده از کودهای شیمیایی است .

از سوی دیگر طبق بررسی های علمی ، استفاده از کودهای شیمیایی نیز سلامت محیط زیست، منابع انسانی و طبیعی را به شدت تهدید می کند و بر همین اساس بیشتر محققان، فرسایش خاک را در ارتباط با محیط زیست مورد مطالعه قرار می دهند.

خاک و آب جزو منابع طبیعی حیاتی هر کشوری محسوب می شوند و از عناصر کلیدی و حیاتی برای انسان ، موجودات ، گیاهان و تقویت کشاورزی به شمار می روند.

طبق آمار ، هزینه سالانه فرسایش خاک در ایران بیشتر از درآمدهای نفتی است که اگر ارزش هر تن خاک را ۲۸ دلار برآورد کنیم، هزینه فرسایش خاک در ایران به ۵۶ میلیارد دلار می رسد ( هدر رفت ۲ میلیارد تن در سال) که بالاتر از کل درآمد نفتی کشور است ؛ این رقم در سال ۲۰۱۶ حدود ۴۱ میلیارد دلار در ایران برآورد شد.

عوامل موثر در ایجاد فرسایش خاک

عوامل مختلفی در بروز و تشدید فرسایش خاک نقش دارند که برخی از آن ها طبیعی است و در سال های طولانی به تدریج اثر گذاشته است اما بخش دیگر به عامل انسانی برمی گردد که در تشدید فرسایش تاثیر دارند.

فرسایش خاک و تولید رسوب از جمله پدیده های چند وجهی و پیچیده هستند که عوامل مختلفی در تعامل با یکدیگر بر ایجاد، تشدید و تخفیف آن ها دخالت دارند.

بهره برداری بی رویه فرسایش در دامنه های جنوبی البرز را افزایش داده است

رییس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی در خصوص وضعیت فرسایش خاک به خبرنگار ایرنا گفت: یکی از عوامل افزایش روزافزون فرسایش خاک در کشور از جمله استان البرز بهره برداری بی رویه همچون کشاورزی، تغییر کاربری اراضی و چرای بیش از حد دام ها در مراتع عنوان کرد.

داوود نیک کامی افزود: سراسر کشور ما درگیر فرسایش خاک است و این وضعیت در دامنه های جنوبی البرز شامل استان های تهران و البرز نیز به دلیل بهره برداری های زیاد دیده می شود.

وی اظهار داشت: ۱۶.۵ میلیون هکتار از اراضی کشور از لحاظ زمین شناسی اراضی مارنی هستند که اینگونه اراضی در دنیا مورد بهره برداری قرار نمی گیرد و در کشور ما هم باید یک خط قرمز اطراف این اراضی بکشیم و فقط از آن حفاظت کنیم در حالیکه بیشترین فرسایش خاک کشور در اراضی مارنی است.

«اراضی مارنی، گونه‌ای خاک کلسیم کربنات است که چندین نوع مواد معدنی و آراگونیت در خود دارد. در اصطلاح علمی مارن به خاک‌هایی گفته می‌شود که دارای ۳۵ تا ۶۵ درصد رس و ۶۵ تا ۳۵ درصد کربنات‌ هستند. در صورت سنگ شدگی خوب به آن مارن استون گویند».

نیک کامی گفت: یکی دیگر از اراضی حساس به فرسایش اراضی لُسی است که بادآورد هستند و فرسایش های بادی در گذشته این مواد را از مناطق دیگر به مناطق گلستان آورده که حساس به فرسایش هستند و اگر قرار است در آن بهره برداری به صورت کشاورزی و بهره برداری های دیگر صورت بگیرد باید خیلی روی آن تمهیدات اندیشیده شود.

«لس ها (Loss ) درواقع نوعی رسوبات بادی متمایل به رنگ زرد هستند که مهم ترین ویژگی این نوع نهشته ها ضخامت زیاد ، یکنواخت بودن و فرم توده ای داشتن ، دانه بندی در حد سیلت (کوچکتر از ذرات ماسه وبزرگتر از رس ) داشتن کانی های سیلیکاته وکربناته و وجود عناصر مهمی چون پتاسیم و کلسیم می باشد.

هنگامی که قشرسطحی این نوع رسوبات در مجاورت هوا و نورخورشید و تحت تأثیرعواملی چون رطوبت زیاد و میکرو ارگانیزم ها قرار می گیرد، تحت تاثیر فرایندی به نام هوازدگی به تدریج تجزیه شده و خاک هایی با دانه بندی سیلتی رسی را ایجاد می کند که به علت عمق زیاد ، وجود عناصرحیاتی فراوان، تهویه مناسب و قدرت نگهداری رطوبت ، جزو خاک های حاصلخیزومناسب برای کشاورزی وباغداری محسوب می شوند» .

رییس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه به طورکلی کشور ما یک منطقه جغرافیایی خشک و نیمه خشک با متوسط بارندگی سالانه زیر ۲۵۰ میلی متر است، افزود: ۲ منحنی از اطلاعات و داده های دراز مدت داریم که به طور معمول به آن ها اشاره می شود که یکی منحنی بارش است که با متوسط ۱.۲ میلی متر شیب منفی دارد یعنی متوسط دراز مدت بارندگی کشور با این شیب کاهش بارندگی اتفاق می افتد.

نیک کامی ادامه داد: یک منحنی دیگر هم منحنی تبخیر و تعرق کشور از جمله در استان البرز است که متاسفانه شیب بالایی دارد که ۵.۴ میلی متر در سال افزایشی است که این ۲ عامل باعث می شود مقدار پوشش گیاهی در سطح طبیعت و اراضی کشاورزی به مرور زمان کاهش یابد.

وی با اشاره به اینکه یکی از عوامل اصلی در میزان فرسایش خاک کشور از بین رفتن پوشش گیاهی است، اظهار داشت: از طرف دیگر بارشی هم که اتفاق می افتد که به مرور هم کم می شود به دلیل اینکه پوشش خاک کم شده و نفوذ پذیری خاک برای آب هم کم می شود، همان بارش به جای اینکه در زمین نفوذ پیدا کند در سطح زمین به رواناب تبدیل می شود.

مدیریت نادرست انسان بر سرزمین اتفاقات تلخی را رقم می زند

رییس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی تصریح کرد: رواناب همراه خود خاک را هم می شورد که اگر مدیریت نادرست انسان بر سرزمین دست به دست این عوامل طبیعت دهد شاهد اتفاقات تلخی از جمله در استان البرز هستیم.

نیک کامی یکی از عوامل فرسایش خاک را عدم تعادل دام و مرتع دانست و اضافه کرد: تعداد دام در مراتع خیلی زیاد است که معمولا سه برابر ظرفیت مراتع دام وارد می شود که پوشش گیاهی را در این شرایط بحرانی از بین می برد و از طرفی دیگر هم در اراضی کشاورزی هم به خصوص در اراضی دیم که معمولا در اراضی شیب دار است با اقداماتی این کار را تشدید می کنیم که شخم در شیب یکی ازعوامل بی دقتی و بی مبالاتی انسان بر مدیریت بر سرزمین است.

وی به نمونه ای از این مدیریت نامناسب اشاره کرد و گفت: در شهر اسفراین زمین مرتعی شیب دار به مزروعی تبدیل کردند که پس از شخم زنی در اولین بارندگی یک هزار و ۱۰۰ تن خاک از عرصه خارج شد که یک فاجعه است.

نیک کامی افزود: چنین اراضی که به دیم زار کم بازده معروف هستند فقط باید کشت گیاهان دارویی چندساله یا درختکاری و باغداری در آن انجام شود که بایستی در قالب مدیریت جامع در تمام حوزه های کشور صورت گیرد

وی در خصوص اراضی البرز نیز گفت : این اراضی براثر دخالت انسانی و طبیعی دستخوش فرسایش شده و باید در این بخش مدیریت و نظارت لازم انجام شود.

ایران بیشترین فرسایش خاک در دنیا را دارد

رییس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور با بیان اینکه ایران بیشترین میزان فرسایش را در دنیا دارد، گفت: طبق آخرین مطالعات انجام شده در پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری اکنون به طور متوسط ۱۶ تن در هکتار در سال فرسایش خاک داریم در حالیکه متوسط این عدد در آسیا حدود ۳.۷ تن در هکتار و در کشورهای اروپایی، استرالیا و آمریکا کمتر از یک تا ۱.۵ تن در هکتار است.

وی میزان فرسایش خاک در ایران را چندین برابر دیگر کشورها دانست و افزود: عامل اصلی تمام این رخدادهای طبیعی مدیریت نامناسب انسان بر سرزمین است.

وی اظهار داشت: حتی مناطقی مثل جنگل های شمال اگر در سیلاب هایی که در گلستان رخ می دهد توجه شود همراه این سیلاب ها که به دلیل تخریب مناطق جنگلی هست مقادیر زیادی خاک همراه با خاک می شود که سیلاب به گل روان تبدیل می شود.

وی با فرسایش خاک در جنگل های زاگرسی نیز اشاره کرد و گفت: یکی از عوامل خشک شدن درختان جنگل های زاگرسی فعالیت های انسان در این جنگل ها است که بعضا تبدیل به دیمزار شده اند و کشاورزان برای شخم این اراضی که در شیب هم قرار دارند تراکتورها را به صورت بالا به پایین حرکت می دهند زیرا حرکت افقی تراکتورها در این اراضی سخت است.

نیک کامی افزود: در نتیجه این آبی که باید به داخل خاک و ریشه درختان نفوذ کند انجام نمی شود که هم سیل و هم فرسایش خاک و هم خشک شدن جنگل های بلوط را داریم.

وی تصریح کرد: پس از آن به دلیل ضعیف شدن درختان جنگلی شاهد فوران آفات و بیماری ها در این جنگل ها می شویم که بعضی از محققان فکر می کنند عامل اصلی خشک شدن درختان آفات و بیماری ها است که در صورت اصلی باز هم انسان است.

رییس پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری کشور گفت: این خاک در نهایت در مسیر جریان آب می رود و به رودخانه ها و پشت سدها وارد می شود و به رسوب تبدیل می شود که در نتیجه مخزن را از رسوب می کند که عامل ضرر و زیانی است که هم خاک با ارزش از عرصه خارج شده و در منطقه ای دیگر به معضل تبدیل می شود.

وی افزود: خارج کردن رسوب از مخزن سدها نیز باعث معضلات زیست محیطی و گل آلود کردن آب رودخانه ها و از بین رفتن ماهیان می شود که به چرخه ای از مشکلات تبدیل می شود.

حوضه های آبخیز ۲ سد البرز بیشترین فرسایش خاکی را دارد

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز با اشاره به اینکه فرسایش خاکی در البرز بسیار بالا است، گفت: حوضه های آبخیز سدهای طالقان و کرج بیشترین فرسایش خاکی را در سطح عرصه های استان دارند.

حامد فرضی افزود: براساس نتایج مطالعات انجام شده، میزان فرسایش ویژه درحوضه های آبخیز البرز ۵.۱ تن در هکتار در سال و میزان فرسایش خاک کل حوضه های آبخیز استان برابر با ۱۳.۵ میلیون تن در سال برآوردشده است.

وی اظهار داشت: باتوجه به رخنمون سازندها حساس( بخشی از لایه زمین که نمایان می شود) درحوضه های آبخیز کرج و طالقان مشکلات مربوط به زمین لغزش ها، بهمن و حرکات واریزه ای دراین محدوده ها قابل مشاهده است که ضمن بروز خطرات جانی و مالی فراوان همه ساله، مقادیر فراوانی رسوب به حوضه سدها واردنموده و باعث خسارات فراوانی می شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز گفت: نقشه فرسایش استان البرز که نشان می دهد ۴۳ درصد مساحت استان دارای فرسایش بین ۹ تا ۱۸ تن در هکتار است که در کلاس فرسایشی شدید طبقه بندی می شود.

وی افزود: همچنین به ترتیب ۲۴ و ۲۶ درصد مساحت استان دارای فرسایش ۲ تا ۴.۵ و ۴.۵ تا ۹ تن در هکتار است.

وی بیان داشت: از طرفی دیگر حوضه سد کرج و حوضه سد طالقان بیشترین فرسایش را در بین سایر مناطق استان دارند به طوریکه حدود ۸۰ درصد مساحت حوضه سد کرج دارای فرسایش حدود ۹ تا ۱۸ تن در هکتار است که در کلاس شدید طبقه بندی می شود.

فرضی گفت: همچنین ۵۶ درصد مساحت حوضه سد طالقان دارای فرسایش ۹ تا ۱۸ در هکتار با کلاس شدید فرسایش می باشد.

وی در ادامه به موضوع فرسایش خاک و عوارض این پدیده اشاره کرد و افزود: فرسایش خاک و تولید رسوب در حالت طبیعی خود از جمله پدیده ‏هایی چند وجهی و پیچیده است که عامل‏ های مختلفی در تعامل یکدیگر بر ایجاد، تشدید و تخفیف آن دخالت دارند.

وی تصریح کرد: هرگاه نقش عامل انسانی نیز در کار آید افزون بر تأثیر مستقیمی که بر هر یک از عوامل دیگر دارد، بر ارتباطات این عوامل با یکدیگر نیز تأثیر‏گذار بوده و موضوع فرسایش را چه از نظر مطالعه‏ آن و چه از نظر کاهش شدت آن پیچیده ‏تر می ‏سازد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز افزود: فرسایش خاک در کشورهای درحال توسعه به ویژه در مناطقی که از نقطه نظر اقلیمی نیمه خشک و خشک می‌باشند به عنوان یک معضل اجتماعی به شمار می‌آید.

رسوب‌گذاری در مخازن سدها، مجاری کانال‌های آب‌رسانی، بروز طوفان‌های شن، حرکت تپه های ماسه ای و سایر موارد از عواقب ناگوار فرسایش خاک هستندو مهم‌تر از همه تخریب خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک به ویژه در قسمت خاک رویی و از دست رفتن عناصر معدنی و آلی خاک در اثر فرسایش خاک یکی از مشکلات ایجاد شده به وسیله این فرآیند می‌باشند.

وی ادامه داد: برای جبران کمبود مواد آلی و معدنی خاک در اراضی کشاورزی به ناچار نیاز به کودهای شیمیایی بوده که با کاربرد این کودها، محیط زیست، منابع انسانی و طبیعی به شدت مورد تهدید قرار گرفته و برهمین اساس اکثر محققان، فرسایش خاک را در ارتباط با محیط زیست مورد مطالعه قرار می‌دهند.

فرضی با تاکید بر اینکه نباید مسأله حفاظت و مبارزه با فرسایش را کوچک و کم اهمیت شمرد، اضافه کرد: امروزه حفاظت از خاک و مبارزه با فرسایش از ضروری ترین اقدامات هر کشوری می باشد.

وی گفت: مباحث مربوط به فرسایش خاک به عنوان یکی از بحث های مهم در مدیریت کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آب و طبعاً مدیریت جامع حوضه های آبخیز است.

مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز با بیان اینکه ۲ دسته‌ از عوامل‌ اقلیمی ‌و حوضه‌ای ‌در ایجاد فرسایش و رسوب نقش‌ دارند، افزود: از مهمترین عوامل ‌اقلیمی‌ می توان به مقدار و شدت بارندگی اشاره کرد و از مهم‌ترین ‌عوامل ‌حوضه‌ای می‌توان ‌به ‌کاربری ‌اراضی‌ و پوشش گیاهی، وضعیت خاک و پوشش زمین، ‌عامل زمین‌شناسی‌، عامل توپوگرافی (شیب)،شبکه ‌زهکشی و جریانات سطحی اشاره‌ کرد.

استان البرز با وسعتی در حدود پنج هزار و ۱۶۹ کیلومترمربع (حدود ۰.۳درصد از مساحت کشور) دارای ۶۸ حوزه آبخیز کوچک و بزرگ است.

حوضه های آبخیز اصلی شامل حوضه آبخیز کرج، سفیدرود و حوضه آبخیز کرج-شور است.

رودخانه‌های استان شامل رودخانه کرج ، رودخانه طالقان ، رودخانه شور ساوجبلاغ، رودخانه کردان و رودخانه ارنگه‌رود است و سدهای بزرگ استان ۲ سد امیرکبیر و سد طالقان می باشد.