آموزش جوامع، راه خروج پلنگ ایرانی از فهرست قرمز انقراض

به گزارش ایرنا، عواملی چون شکار غیرمجاز پلنگ و طعمه‌های آن، تغذیه این حیوان از لاشه‌های مسموم، تله‌گذاری و تصادفات جاده‌ای از مهم ترین علل کاهش جمعیت این گربه‌سان در ایران عنوان شده است.

صاحبنظران بر این باورند که با توجه به در خطر انقراض قرار گرفتن زیرگونه پلنگ، حفاظت از این گونه ارزشمند به‌ویژه در محیط های خارج از مناطق حفاظت شده، که جمعیت طعمه‌های طبیعی آن به شدت کاهش یافته، نیازمند برنامه ریزی جدی کارشناسان و متولیان است.

پلنگ یکی از ۳۷ گونه گربه‌سان دنیا است که اعضای خانواده آن در تمام نقاط جهان، به جز استرالیا، قطب شمال و قطب جنوب پراکنش دارند. در گذشته در ایران ۱۰ گونه گربه‌سان زندگی می کردند که با انقراض شیر ایرانی و ببر خزر، امروزه پلنگ، بزرگ جثه‌ترین گربه‌سان کشور محسوب می شود.

آگاهی بخشی، آموزش و آشنایی ساکنان و روستاییان مناطق و روستاهای حاشیه و نزدیک مناطق تحت حفاظت، بیان ارزشمندی این گونه، آموزش نحوه مواجهه با آن در شرایط مختلف و ضرورت آسیب نرساندن به آن در هر شرایطی، ضرورتی است که متولیان حفاظت محیط زیست و البته سازمانهای مردم نهاد فعال در حوزه محیط زیست همچنان باید به آن توجه کرده و از انجام آن خسته نشوند.

خراسان رضوی، میزبان همه هشت گونه گربه‌سان موجود در ایران

۱۱۷ هزار و ۷۶۹ کیلومتر مربع از پهنه خراسان رضوی، که ۲۰ درصد گستره این استان را شامل می شود، زیر پوشش اداره کل حفاظت محیط زیست قرار دارد و مساحت زیستگاههای این استان نیز ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار است که تنوع زیستی در این گستره نشان از ظرفیت بالای حیات وحش در ابعاد و انواع گوناگون دارد.

این استان دارای ۴۱ منطقه چهارگانه و شکارممنوع شامل ۲۸ اثر ملی طبیعی، پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، مناطق حفاظت شده و ۱۳ منطقه شکارممنوع است که حدود ۸۰ گونه پستاندار، ۲۸۵ گونه پرنده، ۲ گونه دوزیست، ۶۸ گونه خزنده و ۲۴ گونه ماهی در طبیعت خراسان رضوی زیست می‌کنند.

گونه‌های شاخص حیات وحش این استان شامل بز وحشی، قوچ، گوسفند وحشی، آهو، پلنگ، یوزپلنگ، گرگ، کفتار و انواع پرندگان از قبیل پرندگان شکاری، هوبره و کبک است.

در حالی که بیش از چهار دهه قبل ۲ گونه از ۱۰ گونه گربه‌سان ایران منقرض شدند، خراسان رضوی به عنوان میزبانی شایسته و دارای ظرفیتهای بالا دارنده تمام هشت گونه شناخته شده گربه سان دیگر ایران است و این به معنای ظرفیت و استعداد موجود زیستی در این خطه است که در توزیع بودجه و اعتبارات محیط زیستی باید مورد توجه قرار گیرد.

این هشت گونه شامل یوزپلنگ آسیایی، پلنگ، گربه کاراکال، گربه سیاه گوش، گربه شنی، گربه جنگلی، گربه پالاس و گربه وحشی است.

باید به این نکته مهم توجه داشت که جمعیت گربه سانان شاخص وضعیت گونه های جانوری و نشانه‌ای از مطلوبیت گونه های جانوری در عر منطقه است؛ در حوزه مسائل زیست محیطی گربه سانان به عنوان گونه های "پرچم" ، "چتر" یا "سایبان" Umbrella Species و شاخص در جمعیت حیات وحش شناخته می‌شوند به این معنا که حفاظت از آنان موجب حفاظت از کل گونه‌های جانوری می شود.

به عبارت دیگر این گونه‌ها با دارا بودن گستره خانگی وسیع و نیازهای زیستگاهی گسترده با سایر گونه‌ها همپوشانی زیستگاهی داشته و اگر در حفاظت از آنها گام برداریم، سایر گونه‌ها به طور غیر مستقیم حفظ می‌شوند و پلنگ و یوزپلنگ آسیایی هم به عنوان دو گونه چتر شناخته می‌شوند و حمایت از آنها از اهمیت بسزایی برخوردار است.

در حالی که خراسان رضوی با محوریت پارک ملی تندوره به عنوان بهشت پلنگ ایرانی شناخته می‌شود، هنور هم هستند افراد ناآگاهی که حتی به یک پلنگ گرسنه اسیر در آغل رحم نکنند و با تفنگ دولول اقدام به شلیک مستقیم به این گربه‌سان ارزشمند نمایند و از پا درش آورند.

هرچند شنیدن این اخبار تلخ نشات گرفته از ناآشنایی با اهمیت محیط زیست و حفاظت از تک تک جانوران قلب هر انسان دوستدار طبیعت و محیط زیست را به درد می آورد اما هنوز هم وجود انسانهای توانمند و خیرخواه طبیعت اعم از متخصص و غیرمتخصص که تمام وقت و انرژی خود را برای حفظ حتی یک گونه جانوری هدیه میکنند، دلگرم کننده و امیدبخش است.

تلف شدن یک قلاده پلنگ در در یک روستا در حاشیه منطقه حفاظت شده قرچغه شهرستان قوچان طی هفته اخیر در خراسان رضوی در حالی رغم خورد که همین چند هفته پیش بود که نجات جان "ارس" تنها پلنگ باغ وحش مشهد به همت اساتید ، دامپزشکان و متولیان محیط زیست استان باعث شد دوستداران محیط زیست نفس راحتی بکشند و در دل دست مریزادی خالصانه به بانیان این کار خیر و انسان دوستانه و البته نجات بخش هم برای طبیعت و هم برای انسان بگویند.

هفته‌ها تلاش، انجام دهها آزمایش، پذیرش ریسک بیهوشی و انجام سونوگرافی، بررسی دقیق و کارشناسی و تشخیص بیماری "ارس" و در نهایت تلاش برای حفظ یک قلاده پلنگ آنهم در باغ وحش تنها به یک دلیل صورت گرفت و آنهم ضرورت حفاظت از حیات گونه‌های جانوری، همان اصلی که هنوز بخشی از جامعه درک درست ، شایسته و بایسته‌ای ندارند و همین امر ضرورت آموزش را بیش از پیش نمایان می‌کند.

مرداد ماه امسال بود که انتشار تصاویر دوربین‌های تله‌ای در پاک ملی تندوره نشان از زادآوری و تشکیل خانواده پلنگ ایرانی در این پارک داشت که چندی پیش از آن جفت‌گیری آنان تصویربرداری شده بود، مایه خرسندی و شور دوستداران محیط زیست و متولیان این عرصه در استان و کشور شد.

شیطنت‌های توله تازه متولد شده با پلنگ ماده و رابطه مادر و فرزندی این پلنگها ذوق زدگی همه را در برداشت و نشان ازمستندسازی استمرار نسل و تشکیل خانواده جدید پلنگ ایرانی در پارک ملی تندوره داشت.

مشاهده آرامش حیات وحش و زادآوری این گربه‌سان در معرض خطر انقراض رویداد ارزشمند و مهمی بودکه نشان دهنده امنیت زیستگاه، وجود تعادل بین شکار و شکارچی و ظرفیت ویژه پارک ملی تندوره و حاصل تلاش محیط بانان سختکوش است.

به این اصل باید توجه داشت که حمایت و حس مسوولیت اجتماعی برای حفاظت از تنوع زیستی وظیفه‌ای همگانی است و مردم نیز باید همراه با محیط بانان در حفظ و حراست این زیستگاه‌های طبیعی و حیات وحش همراهی و همکاری کنند.

۴۹۵ روستای خراسان هدف آموزشهای محیط زیستی

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: در حال حاضر تعداد ۴۹۵ روستای استان که به عنوان جوامع محلی شناخته شده‌ که یا در حاشیه مناطق تحت حفاظت و یا روستاهای تاثیرگذار در مناطق تحت حفاظت هستند.

محمدعرفانی افزود: این روستاها در طول سال هدف ارائه آموزشهای مختلف در زمینه های حفاظت محیط زیست و مواجهه با گونه‌های مختلف جانوری هستند که یکی از آنها طرح آموزشی "یک روز با محیط بان" است.

وی بیان کرد: همیشه در آموزشها به دامداران توصیه شده در ساعات خاصی تردد کنند و دامهای خود را در آغلهای امن نگهداری کنند و بارعایت نکان ایمنی از ورود پلنگ و سایر انواع گربه‌سانان به آغل دام جلوگیری کنند.

روستائیان نگران خسارت پلنگ نباشند

وی با بیان اینکه روستائیان اعم از دامداران و کشاورزان به هیچ وجه نباید نگران خسارات ناشی از حمله پلنگ به اراضی کشاورزی و گله‌های دام و طیور باشند، بیان کرد: هرسال خسارات وارده در این قالب بر اساس دستورالعملهای موجود جمع آوری و به سازمان مرکزی ارسال میشود که پس از تامین اعتبار از سوی سازمان مرکزی به متضرران پرداخت می‌شود.

معاون محیط زیست خراسان رضوی بیان کرد: طی سالهای ۹۵ تا ۹۷ تعداد ۱۶ مورد خسارت به دام و انسان از محل پلنگ برآورد و به متضرران از سوی سازمان مرکزی پرداخت شده است.

سگهای ولگرد جاذبه‌ای برای پلنگ

معاون محیط طبیعی خراسان رضوی با بیان اینکه یکی از مشکلات همیشگی ما تعارضاتی است که برای حیوانات به وجود می‌آید، گفت: بروز خشکسالی و سرما موجب پایین آمدن گونه‌هایی مانند پلنگ از ارتفاعات و جستجوی طعمه و غذا در نزدیکی جوامع محلی است.

عرفانی ادامه داد: علاوه بر این پیر شدن حیوان و کاهش توانایی برای شکار در طبیعت و نیز افزایش جمعیت سگهای ولگرد از دیگر عوامل نزدیک شدن پلنگ به جوامع محلی است.

عرفانی افزود: گوشت سگ مطلوبیت بالایی برای پلنگ دارد و جاذبه محسوب میشود بنابراین مدیریت پسماندهای خانگی و جلوگیری از افزایش جمعیت سگهای ولگرد از راههای جلوگیری از ورود پلنگ به عرصه های انسانی است.

وی تاکید کرد: پلنگ به انسانها آسیب و صدمه‌ای نمی‌رساند مگر اینکه دچار هاری باشد و همیشه این آموزش و آگاهی به جوامع محلی داده می‌شود.

خراسان رضوی بهشت زیست پلنگ ایرانی

عرفانی با بیان اینکه بالغ بر ۸۵ قلاده پلنگ در خراسان رضوی تخمن زده می‌شود، ادامه داد: به علت شب‌ زی بودن این گربه‌سان آمارگیری و شمارش کار بسیار سختی است اما باتوجه به ثبت تصاویر دوربینهای تله‌ای و مشاهدات محیط بانان حضور حداقل ۸۵ قلاده پلنگ در استان تخمین زده میشود که قطعا بیشتر از اینهاست.

وی افزود:این استان در کشور دارنده بیشترین جمعیت پلنگ است که لازم است نگاه اعتباری در جهت حفاظت این گونه ارزشمند نیز ضروری است .

وی با بیان اینکه بیشترین شمار زیست پلنگ ایرانی در خراسان رضوی در پارک ملی تندوره با تعداد بیش از ۳۰ قلاده پلنگ است، افزود: مطلوبیت زیست در این پارک به دلیل وجود منابع غذایی و پوشش گیاهی به شکلی است گه پلنگها در این پارک حاضر به پذیرش قلمرو کوچکتر از پنج هکتار شده‌اند .

گفتنی است پارک ملی تندوره یکی از بزرگترین مناطق حفاظت شده ایران است که می‌ توان پلنگ کمیاب ایرانی را در آن یافت. این منطقه با طبیعت بکر و زیبای خود زیستگاه جانوران و رویشگاه گیاهان زینتی و دارویی بسیاری است.

تندوره در سال ۱۳۴۷ به عنوان 'منطقه حفاظت شده' قرق شد و در سال بعد از آن به 'پارک وحش تندوره' تغییر نام یافت. از سال ۱۳۵۳ مساحت این پارک کاهش یافت و طی مصوبه شورای عالی محیط زیست از سال ۱۳۶۱ به عنوان پارک ملی تندوره معرفی شد.مساحت کنونی این پارک ملی ۳۵ هزار و ۵۴۰ هکتار و مساحت منطقه حفاظت شده تندوره ۹ هزار و ۵۰ هکتار است.

پارک ملی و منطقه حفاظت شده تندوره در محدوده شهرستان درگز واقع در شمال استان خراسان رضوی نزدیک مرز ترکمنستان در منطقه ای کوهستانی با صخره‌ها و تپه ماهورهای متعدد و دره‌های ژرف و پرشیب پوشیده از گیاهان مختلف قرار دارد و یکی از بهترین زیستگاه‌های جانوران وحشی به ویژه قوچ و میش اوریال نیز است .

امید پلنگ در غرب آسیا تنها ایران

در سال ۲۰۰۵ برآورد شد که کمتر از هزار و ۳۰۰ قلاده پلنگ در غرب آسیا درمحدوده‌ای که قفقاز، ترکمنستان، جنوب روسیه، پاکستان، افغانستان و ایران را در برمی‌گیرد، زیست می کنند. نکته قابل توجه آن است که حداقل ۶۰ تا ۷۰ درصد این جمعیت، در داخل مرزهای ایران هستند و ایران بدون شک آخرین قلمرو زیست برای پلنگ ایرانی در غرب آسیا به شمار می‌رود.

بیش از ۳۰ درصد جمعیت پلنگ در ایران، در شمال شرقی کشور وجود دارد، استانهای خراسان رضوی و شمالی، گلستان، مازندران و سمنان هنوز بیش از بسیاری از دیگر استانها پلنگ دارند. در جنوب، استان فارس را باید پرجمعیت ترین استان کشور در نیمه جنوبی کشور دانست. در جنوب شرقی کشور هم اطلاعات بیشتری درخصوص وضعیت و پراکنش پلنگ در استان پهناور سیستان و بلوچستان در سالهای اخیر به دست آمده است و حداقل پنج منطقه در سراسر این استان، زیستگاه پلنگ است.

در شمال شرقی ایران، آذربایجان شرقی متراکم‌ترین استان از حیث وجود پلنگ است و منطقه کیامکی شناخته شده‌ترین زیستگاه پلنگ در این استان است همچنین در مرکز ایران، شهرستان بافق یزد معتبرترین زیستگاه این گربه‌سان در میان استانهای کویر مرکزی مانند اصفهان و یزد است.

ولی اطلاعات موجود درباره بزرگترین گربه‌سان ایران از غرب کشور بسیار ضعیف است. درباره پلنگ کرمانشاه و کردستان کمتر سخن گفته شده و به نظر می‌رسد ایلام از این نظر اطلاعات بیشتری را در دسترس دارد. در جنوب، استانهای هرمزگان، بوشهر و خوزستان، پیش از آن که آخرین انشعابات زاگرس وارد جلگه های ساحلی شوند می‌توان آثاری را از پلنگها رؤیت کرد.

در مجموع، شاید به جرأت بتوان گفت که اکثر مناطق کوهستانی و جنگلی کشور زیستگاه پلنگ بوده و هست و تقریبا تمامی استانهای کشور در حوزه پراکنش این جانور قرار دارند.

راههای شناسایی پلنگها

هیچ ۲ پلنگی را نمی توان یافت که خال‌های روی بدن و یا صورتشان با هم یکسان باشد دقیقا مانند اثر انگشت انسان‌ها که در هیچ ۲ فردی یکسان نیست. در واقع، یکی از راه‌های تشخیص پلنگ‌های مختلف در طبیعت از یکدیگر، استفاده از همین خال‌هاست که هر کدام برای هر پلنگی اختصاصی است.

خالهای روی پوزه، اطراف سبیل، پیشانی، زیر چشم و زیر چانه و همچنین خالها و الگوی رنگهای روی شکم بهترین و کارآمدترین روش برآورد جمعیت پلنگها در طبیعت است به طوری که از وسیله خاصی بنام دوربین تله‌ای برای این منظور استفاده می‌شود.

این دوربینها نسبت به هر جانوری که از مقابلشان حرکت می‌کند، حساس بوده و از آن عکس می‌گیرند. تصویرهای متعددی که در یک دوره در یک زیستگاه گرفته می‌شود، مورد بررسی قرار گرفته و خالهای پلنگها با یکدیگر تطبیق داده می‌شود تا مشخص شود چند قلاده پلنگ در منطقه هدف، زندگی می کنند.

پلنگها جانورانی ساکت و بی سر و صدا هستند و به صورت مخفی‌کارانه زندگی می‌کنند. این جانور به طور شگفت انگیزی در مناطقی که بعید به نظر می‌رسد جانوری با چنین جثه‌ای بتواند مخفی شود می‌تواند خود را به سادگی از نظرها پنهان کند.

غذای این جانور می تواند هر چیزی باشد. در هر جایی می‌تواند پناه بگیرد، از بوته‌های پراکنده تا غارهای کوچک. در صحرای کالاهاری پلنگها در هر ۱۰ روز فقط یک بار برای نوشیدن آب به آبشخورها می‌آیند. با این که به نظر نمی رسد برای زندگی در برف سازگار باشند، در چین و روسیه پلنگها در دمای پایین‌تر از صفر درجه به مدت طولانی دوام می‌آورند. ۲ عامل اصلی برای پلنگها در هر جایی می تواند محدودکننده باشد که شامل حضور رقبا و انسان می شود.

طول سر و بدن پلنگ ایرانی بین ۱۱۰ تا ۱۸۰ سانتی متر ، طول دم ۶۰ تا ۱۰۰ سانتی متر ، ارتفاع بدن ۴۵ تا ۷۸ سانتی متر و وزن ۳۵ تا ۹۰ کیلوگرم است .

این گونه ارزشمند در معرض انقراض دارای جثه‌ای بزرگ ، بدنی عضلانی و قابل انعطاف، سری پهن، دست و پایی کوتاه با پنجه‌هایی بسیار قوی است . سطح بدنش پوشیده از موهای نرم و کوتاه به رنگ کرم نخودی است که در قسمتهای زیرین بدن کم رنگتر می‌شود. بدن این گونه پوشیده از خالهای گرد و توخالی شبیه گل است که در گونه نر و ماده هم شکل هستند.

خراسان رضوی، میزبان شایسته پلنگ

خراسان رضوی با وسعتی معادل بیش از ۱۱ میلیون هکتار در شمال شرق کشور واقع شده است که بلندترین ارتفاع آن قلۀ بینالود با سه هزار و ۲۱۱ متر ارتفاع و پست‌ترین نقطه آن دشت سرخس است ؛ اختلاف ارتفاع سه هزار متری و وجود کوهستانهای سرد تا مناطق کویری و کم ارتفاع و رودخانه های دائمی و فصلی، مهم ترین علل تنوع زیستی در این استان است.

مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در این خصوص گفت:وجود توپوگرافی خاص و اقلیم متنوع باعث شده که این استان تمامی هشت گونه گربه سان موجود در کشور را در خود جانمایی و میزبانی کند به طوری که برای گونه پلنگ یکی از بهترین استانهای موجود در کشور است.

مهدی اله‌پور افزود: هر چند پارک ملی تندوره در شهرستان درگز به دلیل همین جایگاه و میزبانی به عنوان بهشت پلنگ‌های ایران نام‌گذاری شده است اما می‌توان با اطمینان خاطر اعلام کرد که در تمامی شهرستانهای این استان گونه پلنگ ثبت شده است.

وی اضافه کرد: مناطق شمال و شمال شرق، شرق و مرکزی استان خراسان رضوی شرایط ایده آل‌تری نسبت به مناطق غربی و جنوبی این استان برای زیست پلنگ دارند اما نمی توان در مورد جمعیت این گونه اظهار نظر دقیقی کرد به دلیل این که نحوه فعالیت این گونه، شب‌زی بوده و سرشماری دقیقی در خصوص جمعیت آن انجام نشده است.

اله‌پور در خصوص عوامل موثر در عدم امکان سرشماری پلنگ در خراسان رضوی گفت: شب زی بودن این گونه ارزشمند، قلمروطلبی‌گونه، زیرکی و قدرت استتار بالای پلنگ از جمله این عوامل است اما می توان گفت در تمامی مناطق تحت مدیریت این اداره کل در سطح استان گونه پلنگ ثبت و حضور آن مورد تایید است.

عوامل اصلی تهدید پلنگ

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تخریب و تقطیع زیستگاهها، وجود بیش از حد دام مازاد در مناطق حساس، وجود لاشه‌های مسموم، احاطه شدن زیستگاه‌ها با مناطق مسکونی و محل‌های فعالیت انسان، تلفات جاده‌ای پلنگ، خشکسالی‌های مکرر، شکار بی رویه در سال های اخیر و شکار متعدد طعمه‌های پلنگ را مهمترین عواملی دانست که نسل پلنگ را در ایران تهدید می‌کنند.

اله پور عوامل موثر در حفاظت از جمعیت این گونه در معرض انقراض را حفاظت از گونه‌های طعمه، اجرای برنامه جبران خسارت، شناسایی زیستگاه‌های دارای ظرفیت حضور این گونه برای انجام اقدامات حفاظتی و خروج دام از مناطق حفاظت شده دانست.

زیستگاه‌های طبیعی باید حفظ شود

وی در خصوص مهمترین اقدامات اداره نظارت بر حیات وحش خراسان رضوی در خصوص حمایت گربه‌سانان اظهار کرد: در این راستا نقشه راه حفاظت گربه سانان ایران با همکاری گروه متخصصین گربه سانان اتحادیه بین‌المللی حفاظت طبیعت سازمان ملل در قالب ۹ رویکرد مدیریتی،آموزشی و تحقیقاتی تدوین شده است.

اله‌پور افزود: این نقشه راه، برنامه جامعی است در خصوص حفاظت و مدیریت گربه سانان که در حال حاضر در مرحله اجراست و بسیاری از سیاست‌گذاری‌ها و اولویت‌های آموزشی، پژوهشی، حفاظت و پایش گربه سانان بر اساس این طرح در حال پیگیری و انجام است.

وی ادامه داد: ایجاد بانک اطلاعات گربه‌سانان به منظور ثبت اطلاعات و رکوردهای مشاهدات و مرگ و میر آنان، تعیین مکانها و نقاط حادثه خیز جاده‌ای در استان، نصب و به کارگیری دوربین‌های تله‌ای در مناطق تحت مدیریت، تعیین نقاط ورود دام به مناطق تحت مدیریت،نصب گردنبندهای ماهواره‌ای‌ روی پلنگهای بالغ برای بررسی جا به جایی و مهاجرت آنها، ارزیابی تعامل پلنگ و جوامع محلی درسطح روستاهای پیرامون مناطق مورد مطالعه از جمله برنامه‌های مهم حمایتی از این گونه در استان خراسان رضوی است.

او اضافه کرد:برنامه‌ریزی برای آموزش و توانمندسازی محیط‌بانان، جلب مشارکت و حمایت مردم محلی، حمایت از برنامه جبران خسارت در خراسان رضوی و گردآوری و گزارش دهی دقیق و صحیح تلفات در استان و به روز رسانی مرتب آن از دیگر برنامه‌های حمایتی است.