گروه دفاعی ایرنا- محمد شلتوکی: شاید این ادعای بزرگی نباشد اگر صنعت دفاعی جمهوری اسلامی ایران را امروز مظهر به ثمر نشستن آرمان‌ها و اهداف انقلاب اسلامی و مدیریت جهادی نام برد، صنعتی که پس از گذشت ۴۴ سال از پیروزی انقلاب اسلامی با عبور از تنگناهای مختلفی چون تحریم، عدم تخصیص اعتبارات مناسب و در بعضی مقاطع تحت شعاع قرار گرفتنش با موضوعات سیاسی، امروز به یکی از قله‌های افتخار نظام جمهوری اسلامی بدل شده است به گونه‌ای که حتی در ادبیات عامه نیز هرگاه به کاستی در بخشی اشاره می‌شود، در ادامه و در مقام مقایسه به صنعت دفاعی و موفقیت‌های آن هم قطعا اشاره خواهد شد.
سبک مدیریتی که در صنعت دفاعی کشور چه در سازمان‌های نیروهای مسلح و چه در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح بعنوان قلب صنایع دفاعی کشور اجرا شده را شاید بتوان سبک مطلوب برای گذر از چالش‌های پیش روی کشور عنوان کرد؛ سبک مدیریتی مبتنی بر میدان دادن عملی به جوانان و استفاده از فکر آنها با دخیل کردن حداکثری بخش خصوصی.
بحث پیرامون این موضوع بهانه گفتگوی ما با سردار سرتیپ پاسدار مهدی فرحی جانشین وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.
ایرنا: بعنوان یک ناظر بیرونی، چند سالی است که شاهد رشد و بلوغ خاص و چشمگیری در صنعت دفاعی کشورمان هستم؛ شاهد مثال آن هم استفاده از تسلیحات ایرانی در رزمایش‌های ارتش و سپاه است. به شخصه در رزمایشی حضور داشتم که صددرصد تجهیزات به کارگرفته شده در آن محصول وزارت دفاع بود، روند طی شده برای رسیدن به این بلوغ و مرحله را در صنعت دفاعی تشریح بفرمایید.
سردار فرحی: بسم‌الله الرحمن الرحیم- صنایع دفاعی یک مسیر بلوغی را طی کرده‌اند و پس از انقلاب جهش‌های گوناگونی در آن حاصل شده است. در ابتدای انقلاب به یکباره با کوچ ۴۵ هزار مستشار خارجی مواجه شدیم که تمام ارکان محصولات دفاعی و نظامی کشور را از تعمیرات و نگهداری، بهره‌برداری و آموزش و ... پوشش می‌دادند. این را بگذارید کنار این موضوع که بیش از ۹۰ درصد تجهیزات ما وارداتی و از کشورهای غربی بود و آنچه در صنایع داخلی تولید می‌شد در حد صفر و خیلی حداقلی بود.
با پیروزی انقلاب اسلامی و کوچ مستشاران، کشور با حجم زیادی از محصولات وابسته مواجه بود که از تفنگ ژ۳ تا جنگنده اف-۱۴ را شامل می‌شد.
ایرنا: حتی تفنگ ژ-۳؟
** گام‌های مختلف رشد صنایع دفاعی پس از انقلاب
سردار فرحی: بله- حتی تفنگ ژ-۳ برای تعمیراتش لازم بود که به کشور آلمان برده شود!
ایرنا: جنگ هم که مزید بر علت شد
سردار فرحی: بله- بعد از انقلاب هم ارتش با چالش‌های فراوانی مواجه شد و هم به یکباره جنگ تحمیلی آغاز شد، یعنی این عوامل دست به دست هم داد و چالش‌ها را چند برابر کرد.
از ابتدای جنگ گام‌های بلندی در کشور برای پر کردن این خلاء برداشته شد؛ اولین قدم این بود که ما بتوانیم بهره‌بردار شویم و آنچه موجود است را استفاده کنیم تا به جبهه و جنگ خدمات دهیم، من خودم یادم هست که بعضی از محصولاتی که به جبهه‌ها می‌آوردند حتی کارکردش را هم نمی‌دانستیم!
گام بعدی پس از بهره‌برداری، قطعه‌سازی بود که ما کم کم به آن ورود پیدا کردیم چون وقتی از محصولی استفاده می‌کردیم قطعات آن نیاز به تعویض داشت و برای تداوم کارکرد می‌بایست به این حوزه ورود پیدا می‌کردیم که خود همین قطعه‌سازی هم چالش‌های مربوط به خود را داشت چون ما تجربه صنعتی قوی در آن مقطع در کشور نداشتیم.
گام بعدی، زیرمجموعه‌سازی بود که از قطعه‌سازی یک پله بالاتر بود، بعد از آن وارد مرحله کپی‌سازی شدیم و پس از این مرحله به عرصه مهندسی معکوس ورود کردیم که در آن موفق شدیم نه‌تنها محصول را کپی‌سازی کنیم بلکه دیدگاه‌های مهندسی طراحی را هم به دست بیاوریم.
اینها همه گام‌هایی بود که با نیروهای جوان، باانگیزه و انقلابی به سرعت طی شد تا اینکه بعد از مهندسی معکوس جرأت و جسارت پیدا کردیم و فهمیدیم که می‌شود کاری کرد و با طرف خارجی وارد گفتگو شویم تا با آنها انتقال تکنولوژی داشته باشیم.
انتقال تکنولوژی خود داستان مفصلی دارد چون کشورهای خارجی باید یک بستر مناسب را در طرف مقابل خود ببینند تا مجاب به آن شوند، بحمدالله این انتقال تکنولوژی هم با چند کشور خارجی انجام شد که یکی از قدم‌های بسیار خوب در کشور بود.
بعد از آن یک بلوغ دیگر حاصل شد بر این مبنا که چرا ما باید انتقال تکنولوژی انجام دهیم؟ باید پروژه مشترک تعریف کنیم، یعنی ما در ایده و فکر و طراحی نیز تحت عنوان Joint Venture ورود کنیم و محصول را مشترک تعریف کنیم که این مهم نیز انجام شد.
ایرنا: تا اینکه خودمان طراح شدیم!
سردار فرحی: یک پله بالاتر از مرحله قبل، گفتیم خودمان به عرصه طراحی ورود پیدا کنیم که همین کار را هم کردیم و محصولاتی ارائه کردیم که ایده‌های خارجی روی آن بود اما طراحی آن کاملا ایرانی بود.
باز یک پله بالاتر از آن به این فکر کردیم که اگر می‌خواهیم طراحی انجام دهیم، بیاییم در کنار آن نوآوری هم داشته باشیم؛ چرا ما باید ایده خارجی را طراحی کنیم؟ باید خلق نو کنیم و ایده هم مربوط به خودمان باشد که این گام بسیار بلندی بود.
** نوآوری بسته را به نوآوری باز تبدیل کردیم
در آن زمان که این موضوع مطرح شد در قدم‌های اول تجربه زیادی نداشتیم و احساس می‌کردیم با این نوآوری ممکن است کنترل کار از دستمان خارج شود چون دشمن هم به شدت بر روی این موضوعات متمرکز بود، به همین دلیل ما در فضای بسته‌ای این کار را شروع کردیم و عنوان آن شد «نوآوری بسته». اما دیدیم که این زیاد نمی‌تواند اثرگذار باشد و ما با یک عده محدود در واقع خودمان را از ظرفیت کشور محروم می‌کنیم. به همین دلیل این نوآوری بسته را به «نوآوری باز» تبدیل کردیم تا از همه ظرفیت‌های ملی و فراملی و ایرانیان خارج از کشور استفاده کنیم.
این حرف بسیار بزرگی تحت عنوان Open Innovation بود و در این حوزه که ورود کردیم دیدیم که دنیا کارهای بسیار خوبی انجام داده است و به آن نسل داده است که امروز تا نسل ۷ پیش رفته است و ما هم آمدیم روی این نسل‌ها کار کردیم و نظام نوآوری دفاعی را در سال ۱۳۹۰ با همت بلند سردار احمد وحیدی (وزیر دفاع وقت) تعریف کردیم.
ایرنا: اجزای این نظام نوآوری دفاعی چه بود؟
سردار فرحی: یک الگوریتم و الگوی مفهومی برای این موضوع تعریف شد که پس از آن هم به تمام سازمان‌های صنعت دفاعی ابلاغ شد که باید وارد حوزه نوآوری دفاعی بشوند و پنج گام هم برای آن در نظر گرفته شد.
اول: مراکز مطالعات راهبردی بعنوان ایستگاه‌های آینده‌پژوهی و آینده‌نگری
دوم: دفاتر طراحی
سوم: مراکز توسعه فناوری
چهارم: مراکز مهندسی و ساخت
پنجم: گروه‌های دستیابی
در یک حرکت ۱۰ ساله تا سال ۱۴۰۰ ما بیش از ۳۵۰ دفتر طراحی در وزارت دفاع ایجاد کردیم و هر حوزه‌ای که شما ببینید از تفنگ تا تانک تا موشک و ... دفتر طراحی دارد و این دفاتر هم الگوی مشخص دارند که در آن مثلا ۵۳ نفر تعریف شده و با الگوهای مشخص کار می‌کنند.
این گام بسیار بلندی بود و در ادامه منطق هسته و شبکه نیز در وزارت دفاع تعریف شد بر اساس آن باید به سمت استفاده از هسته کوچک و چابک و شبکه بزرگ و توانا رفت که این شبکه شامل همه پژوهشکده‌ها، دانشگاه‌ها، بیش از ۸۰۰ شهرک صنعتی ، بیش از ۱۰۰ هزار مرکز صنعتی در سراسر کشور، بیش از ۱۲۰۰ دانشگاه، شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز نوآوری خصوصی است.
در واقع ما با این کار وزارت دفاع را به یکباره چند صد برابری کردیم در حالی که در ظاهر آن را یک پنجم کردیم چون جمعیت را کم کردیم و به سمت آن هسته دانا رفتیم.
** ابلاغ «نظام نوآوری دفاعی؛ گام دوم» در سال ۱۴۰۱
در سال ۱۴۰۰ به این جمع‌بندی رسیدیم که این نظام نوآوری بلوغ خود را به دست آورده و کار خود را انجام داده است و نیاز به یک نظام نوآوری جدید داریم که این کار را انجام دادیم و در اوایل امسال با ابلاغ وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در اردیبهشت امسال ما «نظام نوآوری دفاعی؛ گام دوم» را ابلاغ کردیم که بر مبنای آن باید وارد نوآوری باز نسل پنجم و ششم بشویم یعنی همان نوآوری که امروز در دنیا تا نسل هفتم پیش رفته است و ما الان ادعا می‌کنیم که نسل پنجم را پاس کرده‌ایم.
با اینکار در واقع داریم افق آینده را برای خودمان ترسیم می‌کنیم یعنی مراکز مطالعات راهبردی ما ماموریت دارند تا بررسی کنند در آینده چه اتفاقاتی رخ خواهد داد؛ در ۱۰ سال آینده آیا باز توپ و تانک و موشک کار می‌کند؟ علوم شناختی و کوانتوم و فضای مجازی در آینده چه کارکردی خواهند داشت؟ مواد پیشرفته، فضا و هایپرسونیک اینها همه ادبیات جدیدی هستند که اگر به آنها توجه نکنیم آینده را از دست خواهیم داد و در گذشته می‌مانیم.
** ۵۵ درصد محصولات وزارت دفاع از بدنه شبکه همکاران تامین می‌شود
نتیجه این بلوغ و این حرکت این شده که ما امروز با ۶۴۰۰ شرکت در ارتباطیم که از این تعداد ۱۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان هستند و ما امروز بیش از ۶۰ هزار میلیارد تومان قرارداد با شبکه همکاران بیرونی داریم و بیش از ۵۵ درصد محصولات ما از بدنه شبکه همکاران بیرون آمده است.
با این تفاسیر طی ده سال گذشته شیب بسیار تندی را گرفتیم که نتیجه آن می‌شود اینکه امروز در رزمایش‌های نیروهای مسلح پررنگی محصولات ایرانی را بیشتر از گذشته می‌بینید.
در سال ۱۴۰۰ پنج رزمایش در کشور داشتیم که ۸۳ درصد محصولات شرکت‌کننده در این رزمایش‌ها ایرانی بود و در پنج رزمایشی که در سال ۱۴۰۱ برگزار شده است این رقم با افزایش ۱۰ درصدی به ۹۳ درصد رسیده است.
ایرنا: یک موضوعی که درباره صنعت دفاعی در کشورمان بعضا در محافل تخصصی مطرح می‌شود این است که انحصار تولید در بخش نظامی در دست وزارت دفاع است و این موضوع جای مانوری برای بخش خصوصی باقی نمی‌گذارد، اولا پاسخ شما به این نکته چیست و ثانیا این انحصار خوب است یا بد؟
سردار فرحی: اولا به نظر من در کشور ما تولیدات نظامی باید در انحصار دولت باشد؛ ما با بعضی از کشورها که تولید نظامی‌شان در بخش خصوصی است متفاوت هستیم چون ما دشمنان زیاد و تهدیدات فراوانی داریم و اینکه بخواهیم گستردگی را در جایی قرار دهیم که کنترلی روی آن نداشته باشیم، درست نیست.
اما ما آمده‌ایم و این موضوع را جبران کرده‌ایم؛ ما ابتدا و انتهای کار را بسته‌ایم اما آنچه در بین است کاملا در بیرون قرار دارد؛ یعنی شرکت‌های بیرونی فقط مونتاژ نهایی محصول را انجام نمی‌دهند!
در واقع ما قطعات را جمع‌آوری می‌کنیم و مونتاژ نهایی و تبدیل به محصول می‌کنیم و پس از آن هم بسته‌بندی، تست، تست تحویل‌گیری، آموزش، نگهداری و بکارگیری و ... است. این می‌شود انتهای کار. در ابتدای کار هم ما از ظرفیت فکری دانشگاه‌ها استفاده می‌کنیم، با دانشگاه‌های سطح یک کشور ارتباط مستقیم داریم و از فارغ‌التحصیلان و دانشجویان مقاطع ارشد و دکتری استفاده می‌کنیم و حتی در بحث ایده‌پردازی از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور نیز استفاده می‌کنیم.
در حقیقت ما روی این موضوع مدیریت راهبردی داریم و اجزای آن کاملا در اختیار شبکه قرار دارد.
** هیچ وابستگی در پدافند هوایی به خارج نداریم
ایرنا: بپردازیم به محصولات تولیدی وزارت دفاع؛ نخست از پدافند هوایی آغاز می‌کنم، آن رزمایشی که در سوال نخست عرض کردم در آن حضور داشتم و صددرصد محصولاتش ایرانی بود یک رزمایش پدافند هوایی بود، سبد محصول وزارت دفاع در حوزه پدافند هوایی چگونه است؟
سردار فرحی: در مورد پدافند یک روزی ساخت رادار برای ما امر بسیار محال و سختی به حساب می‌آمد؛ فقط رادارهای رازیت فرانسوی روی مرز داشتیم که رادار بسیار کوچکی هم بود، کسی اصلا درباره رادار و الکترونیک و ... اطلاع چندانی نداشت. امروز رادارهایی که ما داریم به معنای حقیقی کلمه بی‌نظیر است از رادارهای کوچک تا رادارهای OTH.
امروز نتنها در حوزه رادار بلکه در همه حوزه پدافند یعنی ارتفاع پایین و پست، ارتفاع متوسط و ارتفاع بلند و راهبردی دارای محصول هستیم. حوزه ارتفاع پست انواع دوش‌پرتاب‌ها را داریم و سامانه‌های مجید، ارتفاع متوسط شامل محصول دزفول، پدافند متوسط ما مرصادها هستند و صیادها و بردبلندما نیز باور ۳۷۳ است.
در همه این سرفصل‌ها به لطف خدا هیچ وابستگی به خارج نداریم.
** قدرت پهپادی از بستر دانشگاه‌ها شکل گرفت
ایرنا: پهپاد هم یکی دیگر از موضوعاتی است که امروز تنوع محصولات وزارت دفاع در آن را شاهد هستیم، به طوریکه امروز حتی خط تولید پهپاد ایرانی هم در کشورهای دیگر افتتاح می‌شود. در این حوزه وضع‌مان چگونه است؟
سردار فرحی: پهپاد از جمله موضوعاتی است که شنیدن داستان آن خیلی ارزشمند است چون پهپاد هیچ سابقه و قدمتی نداشت و پهپادی هم در کشور نداشتیم و ورودش از طریق دانشگاه‌ها بود.
ما مسابقات پهپادی در دانشگاه‌ها برقرار کردیم! دختران و پسران جوان دانشجو می‌آمدند و در این مسابقات صدها ایده و طرح را ارائه می‌کردند و انصافا صدها فکر و ایده در حوزه پهپادی کار می‌کرد که اینها کم کم فناوری‌های کلیدی را احصاء می‌کرد.
این فناوری‌ها تجمیع می‌شدند و می‌آمد در وزارت دفاع و آنقدر جذابیت داشت که ما در وزارت دفاع دو صنعت پهپادی ایجاد کردیم و عملا پهپاد از دست‌پرتاب تا پهپادهای ارتفاع بالا دستاورد آن ایده‌ها است و ما امروز پهپادهایی داریم که تا ۴ روز می‌توانند مداومت پرواز داشته باشند.
در این حوزه هم دستاوردهای مختلفی وجود دارد از پهپادهایی با کاربردهای سنجشی و مخابراتی تا پهپادهایی با کارکرد پدافند هوایی و یا پهپادهایی که به صورت اسکادرانی عمل می‌کنند. یک نکته مهم دیگر بحث مقابله با ریزپرنده‌ها و پهپادها بود چون کسی که خودش پهپاد دارد بهتر می‌تواند این قابلیت مقابله را ایجاد کند.
** محصولات خوبی برای مقابله با ریزپرنده‌ها داریم
ایرنا: اتفاقا یکی از سوالات ما هم بود همین بحث مقابله با ریزپرنده‌ها که اخیرا هم عملیات ناموفقی علیه یکی از مراکز وزارت دفاع داشتند.
سردار فرحی: امروز یکی از تهدیدات جدی کشور ریزپرنده‌ها و پهپادها هستند ؛خود اینکه ما بتوانیم با پدیده Swarm Attack و حجم انبوه ریزپرنده‌ها و پهپادها مقابله کنیم، کار بسیار بزرگی است که در عرصه پدافند هوایی جنگال یعنی به صورت مقابله نرم با آن دستاوردها و محصولات بسیار خوبی داریم.
ایرنا: مانند سامانه سلاح لیزری؟
سردار فرحی: در بحث مقابله با ریزپرنده‌ها و پهپادها ما دو مولفه داریم، اول شناسایی و کشف هدف است چون اهداف بسیار ریز و نزدیک هستند و جنسشان هم عمدتا کامپوزیت و رادارگریز است. اینها را ما باید بتوانیم در مرحله اول به خوبی شناسایی کنیم که برای آن پنج مکانیزم صوتی یا آکوستیک، اپتیکی و IR، الکترومغناطیس، لیزری و رادیویی تعریف کرده‌ایم.
اهداف زمانی که شناسایی شدند در یک مرکز ترکیب داده (DFC) اطلاعاتش تجمیع می‌شود و سپس آن را به سیستم آفند تخصیص می‌دهد که سیستم آفند هم می‌تواند لیزری باشد یا سخت‌افزاری با مکانیزم‌های مختلف باشد.
ما رصد فناوری‌های نو را به خوبی انجام می‌دهیم؛ چه ۸ فناوری ناتو و چه ۱۴ فناوری کشورهای دیگر و در مجموع ما یک پکیج شامل بیش از ۲۰ فناوری جدید دنیا را احصاء کرده‌ایم که داریم روی آن کار می‌کنیم و سندهای جامع و سازوکار برای آن در نظر گرفته‌ایم.
** نقش وزارت دفاع در تولید موشک‌های هایپرسونیک
ایرنا: درباره موشک هایپرسونیک جایی از نقش وزارت دفاع در تولید این موشک گفتید، در اینباره بیشتر توضیح می‌دهید؟
سردار فرحی: وزارت دفاع اگر نگوییم قطب توسعه فناوری کل کشور است، دستکم قطب توسعه فناوری دفاعی کشور حتما خواهد بود و هر فناوری که در حال احصاء است ریشه آن به وزارت دفاع بر می‌گردد و این فناوری‌ها هستند که با هم جمع می‌شوند تبدیل به یک محصول و دستاورد جدید می‌شوند که از جمله آنها بحث موشک هایپرسونیک است.
موشک هایپرسونیک چندین ویژگی دارد از جمله اینکه سرعت آن بسیار بالاست و سرعتی بین ۲۰ تا ۳۰ ماخ دارد که عملا همه سیستم‌های پدافندی دشمن را ناکارآمد می‌کند و همه هزینه‌های آنها که ده‌ها میلیارد دلار است ضربدر صفر می‌شود چونکه اصلا حتی قابلیت رویت یک شی با این سرعت را ندارند.
ویژگی دوم این موشک، بحث قابلیت مانور در آسمان است که برعکس سلاح‌های بالستیک که حرکت پرتابه‌ای دارند این موشک می‌تواند مانور بدهد و نقطه‌راه‌های (Way Point) مختلف را پاس کند که این خود دستاورد بسیار بزرگی است.
ویژگی بعدی این موشک این است که با وجود دو ویژگی فوق، قابلیت نقطه‌زنی خود را کماکان حفظ کرده است و می‌تواند برد بلند خود را هم داشته باشد.
چنین ویژگی‌هایی نیازمند فناوری‌هایی است تا در یک محصول تجمیع شوند؛ مانند موتورش که باید مخصوص باشد که البته جزو قابلیت‌های توسعه یافته محرمانه است.
نقش وزارت دفاع دو نوع است؛ نخست توسعه فناوری است که در وزارت دفاع یک سبدی از فناوری‌ها موجود است که به درد همه می‌خورد و هرکس از آنها استفاده می‌کند، دوم آنکه در بحث موشک هایپرسونیک اختصاصا ما هم همکاری‌های فناورانه و هم همکاری مشاوره‌ای داشتیم اما مدیریت کار در اختیار نیروی هوافضای سپاه بوده که ابتکار و اقدام بسیار خوب این نیرو بوده است.
** رشد سه‌برابری صادرات محصولات دفاعی در سال ۱۴۰۱
ایرنا: موضوع صادرات محصولات دفاعی ایران هم یکی از موضوعات مهم و داغ این روزها است، در این حوزه چه اقداماتی انجام شده؟
سردار فرحی: روند صادرات محصولات دفاعی ما مرتبا رو به توسعه بوده است و در سال ۱۴۰۱ صادرات ما سه برابر سال گذشته بوده است.
ما از ۲۰ سال پیش سه گام در حوزه صادرات محصول دفاعی برداشته‌ایم. اولین قدم این است که اگر مشتریان ما طالب باشند، ما به آنها خط تولید را صادر می‌کنیم. گام دوم بحث مشاوره فنی و زیرمجموعه‌ها و قطعات و مواد اولیه برای تولید است چون بعضی جاها خودشان صنعتی دارند، ما کارخانه و خط تولید آنها را برایشان اورهال و بازسازی می‌کنیم و گام سوم فروش محصول آماده است.
این روند ۲۰ سال است در جریان است و مرتبا رو به توسعه بوده و هیچوقت اینگونه نبوده که روند نزولی داشته باشد و امسال هم به لطف خدا جهش بسیار خوبی داشته است.
** مسیر رسیدن به چندین فناوری برتر در دولت سیزدهم هموار خواهد شد
ایرنا: بعنوان سوال پایانی به نظر شما وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در انتهای دولت سیزدهم در چه عرصه‌هایی ورود پیدا خواهد کرد و چه چشم‌اندازی را ترسیم می‌کنید؟
سردار فرحی: من امیدوارم که در انتهای دولت سیزدهم در عرصه پیاده سازی «نظام نوآوری دفاعی؛ گام دوم» قدم های خیلی خوبی برداشته باشیم. در حوزه فناوری‌های برتر، شالوده‌شکن، جهت‌ساز و آینده‌ساز من مطمئنم ما گام‌های بلندی را بر خواهیم داشت.
فناوری‌های برتر بعضا بیش از ۱۰ سال کار می‌برد، یعنی اینگونه نیست که امروز شما اراده کنید فردا به دست بیاورید، چیزی مثل کوانتوم چیزی نیست که امروز بخواهیم و فردا به دست بیاورید.
فکر می‌کنم در طول دولت سیزدهم مسیر چندین فناوری برتر هموار خواهد شد ولو اینکه دستیابی به آن در سال‌های بعد باشد.
صادرات ما قطعا بهتر خواهد شد و قطع وابستگی ما از این هم بیشتر خواهد شد و وارد محصولات جدید خواهیم شد. در عرصه پدافند و آفند قطعا دستاوردهای خوبی خواهیم داشت.
نظر شما