آستانه تحمل شما تا کجاست؟

خاطره ای که فراموش نمی کنم، سوال یکی از کسانی است که همواره از مرگ و پرسش و پاسخ عالم برزخ می ترسید و از من پرسید آیا راسته که شب اول قبر از اسامی ائمه سوال می کنند و من گفتم بله. این فرد ساده دل گفت پس باید اسامی همه امامان رو حفظ کنم تا بتونم در اون شب، درست جواب بدم.

حالا حکایت برخی افراد این گونه است که به دنبال اطلاعات شناسنامه ای ائمه هستند که مثلا امام موسی بن جعفر فرزند کدام امام است؛ همان امامی که در هفتم صفر سال ۱۲۸ هجری قمری در منطقه ای میان مکه و مدینه دیده به جهان گشود؛ ۵۴ سال زندگی کرد؛ مدت امامت آن حضرت ۳۴ سال بود و در سال ۱۸۳ هجری در زندان سندی بن شاهک به دستور هارون الرشید به شهادت رسید. برخی که دایره معلوماتشان گسترده می شود، می گویند کنیه آن حضرت، ابوالحسن است و مهمترین لقب امام هفتم، کاظم است که به معنای کنترل کردن خشم است و به این دلیل آن حضرت را کاظم می گویند که در برابر ستم های ظالمان صبر و خشم خود را کنترل می کرد اما شاید ندانند چرا آن حضرت در زندان و با مصیبت و مظلومیت به شهادت رسید و چه کسانی در خون آن حضرت شریک بودند.

آیا ما تا کنون توانسته ایم، امام هفتم را در زندگی خود به عنوان یک الگو و سرمشق قرار دهیم؟ اگر در طول سال های گذشته در هر مناسبت مذهبی مانند ولادت یا شهادت ائمه(ع)، یکی از رفتارهای آن بزرگان را در زندگی خود الگو قرار می دادیم، باور کنید بسیاری از مشکلات فردی، خانوادگی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی جامعه حل می شد. ممکن است دانستن و حفظ کردن تاریخ شناسنامه ای امامان در دنیا برای برخی سود داشته باشد، مثلا در مسابقات شرکت کنند و جایزه ای را از آن خود کنند ولی نه در برزخ و نه در قیامت این اطلاعات سودی به حال کسی ندارد مگر این که مبنایی برای پیروی از آنان باشد.

درسی از نحوه برخورد امام با دشمن

شاید این داستان امام را شنیده باشید شخصی که به حضرت علی (ع) کینه می ورزید در ملاقاتی با امام، آن حضرت را به باد ناسزا گرفت و یاران امام خواستند او را تنبیه کنند ولی موسی بن جعفر (ع) آنان را از این کار منع کرد تا این که یک روز آن حضرت درحالی که سوار بر مرکب خود بود، راهی مزرعه آن شخص شد که او با دیدن امام، برآشفت و اعتراض کرد که چرا با مرکب خود دست رنجش را لگد مال می کند و امام هفتم در حالی که خنده بر لب داشت، از مرکب پیاده شد و در کنارش نشست و با سخنان شیرین با او گفت و گو کرد و پرسید که چقدر خرج کشاورزی او شده که آن مرد گفت ۱۰۰ دینار، آنگاه امام سوال کرد که چقدر امید برداشت داری و او گفت ۲۰۰ دینار. اینجا بود که حضرت ۳۰۰ دینار به او داد. آن شخص با دیدن چنین رفتار بزرگوارانه ای، شرمنده شد. سپس برخاست و پیشانی امام را بوسید و از وی عذر خواهی کرد. امامی که اینگونه با دشمن خود مدارا می کند، با دوست و پیرو خود چه برخوردی خواهد کرد؟

اگر همین داستان تا سال آینده الگوی رفتاری ما با دیگران باشد، حجم بسیاری از پرونده های دادگستری کاهش می یابد. چون با بررسی این پرونده ها، متوجه می شویم که دلیل تشکیل این همه پرونده، نداشتن کظم غیظ و نداشتن گذشت و مروت و تحمل نکردن دیگران است. به عبارت دیگر اگر عنوان پرونده ای ضرب و جرح، اهانت، درگیری، دعوا و مانند آن است چه بسا جلوگیری از یک عصبانیت ساده می توانست به تشکیل چنین پرونده هایی منجر نشود.

نگاهی به آمارهای منتشر شده در این زمینه بیاندازید که به طور میانگین روزانه هزار و ۶۰۰ شهروند به دلیل نزاع به پزشکی قانونی مراجعه می کنند و پرونده تشکیل می‌دهند که در این میان تهرانی‌ها در کشور جلودار هستند. چون آستانه تحمل میان افراد جامعه کاهش یافته و بیشتر افراد به جای حل مساله به دنبال خشونت هستند. در واقع طی شش ماه نخست امسال بیش از ۳۱۵ هزار نفر به دلیل صدمات ناشی از نزاع به مراکز پزشکی قانونی مراجعه کرده اند که استان تهران با ۵۵ هزار نزاع رکورددار است و پس از آن خراسان رضوی با ۲۶ هزار و اصفهان با ۲۳ هزار بیشترین آمار را دارند و استان‌های ایلام، خراسان جنوبی و سمنان با حدود دو هزار پرونده، کمترین آمار را داشتند.

حالا برگردیم به زندگی امام کاظم (ع) که فراز و نشیب های بسیاری دارد و هر لحظه آن برای ما درس است؛ از داستان صفوان جمال بگیرید تا پشیمان شدن بشر حافی، آن خوشگذران اشرافی نشین یا علی بن یقطین آن وکیل امام موسی یا اسارت و نحوه شهادت باب الحوائج موسی بن جعفر. البته مداحان و ستایشگران اهل بیت(ع) به مناسبت سالروز شهادت امام به مرثیه سرایی می پردازند و مظلومیت های امام هفتم را بیان می کنند. معمولا بسیاری از نهادها و موسسات دولتی و مردمی مانند هیات ها در مساجد و حسینیه ها در چنین روزی به نصب یک بنر کفایت کرده و سالروز شهادت امام کاظم (ع) را تسلیت می گویند و نهادهایی که فعالتر هستند مراسمی برگزار می کنند و با دعوت از سخنران و مداح، بخشی از ویژگی های زندگی آن حضرت را مرور می کنند؛ در حالی که تمام این برنامه ها لازم و مقدمه است ولی کافی نیست. چون تا سبک زندگی خود را بر مبنای منش و اخلاق آن حضرت قرار ندهیم، در بر همین پاشنه خواهد چرخید. چون اگر سبک زندگی امام هفتم را در مسائل عبادی، اخلاقی، خانوادگی، اجتماعی و همه حوزه های زندگی ملاک قرار می دادیم حال و روزمان خیلی بهتر از این بود.

به عبارت دیگر اگر ۴۰ سال است که در سالروز ولادت یا شهادت امام هفتم از مناقب و فضایل آن حضرت می شنویم ولی هیچ اثری در زندگی خود نمی بینیم و مهمترین خواسته و آرزوی مان این است که به زیارت حرم آن حضرت در کاظمین شرفیاب شویم و از باب المراد به آن باب الحوائج برسیم، باید بدانیم که اگرچه زیارت آن حضرت فضیلتی بسیار برای عاشقان و شیعیان آن حضرت دارد و ذخیره ای برای قبر و قیامت است ولی نمی توانیم خود را شیعه آن حضرت بدانیم.

بیایید به همین ویژگی فرزند امام صادق (ع) اکتفا کنیم که دهخدا، کظم غیظ را فرو خوردن خشم، نگاهداری کردن خشم خود و روی برنگردانیدن و خشم نکردن معنی کرده و عرب ها به پر کردن مشک و بستن درِ آن، کظم گویند و مراد از کظم غیظ این است که خشم خود را فرو خوریم و جلوی آن عصبانیتی را بگیریم که می خواهد از جانمان بیرون بزند. در قرآن نیز موضوع کظم غیظ در آیه ۱۳۴ سوره آل عمران آمده که یکی از ویژگی های افراد باتقوا شمرده شده است.

آیت الله عبدالله جوادی آملی در تفسیر تسنیم درباره کظم غیظ نوشت: اگر مشکی پر از آب باشد و کسی دهانه آن را محکم ببندد، می گویند کظم القربه یعنی دهانه مشک پر از آب را بست تا سر ریز نکند و کاظم کسی است که در هنگام غضب، نفس خویش را مهار می کند. غیظ نیز حالت هیجانی است که در درون انسان بر اثر غضب پیش می آید. در معنای غیظ، غضب اخذ شده اما غیظ غیر از غضب است. غیظ، هیجان طبع نسبت به کثرت ناملایم است. لذا غضب، که در مقابل رضاست، به خدا منسوب می شود ولی غیظ به وی نسبت داده نمی شود.

به گفته این مفسر قرآن، فرو نشاندن غضب و کظم غیظ درباره حق شخصی است؛ نه حدود الهی که اِعمال رافت و مهربانی در آن ها روا نیست. در حق شخصی نیز کظم غیظ نسبت به مومن بالاتر از کظم غیظ نسبت به غیرمومن است. گاهی مشاهده طغیان و هتک حرمت احکام الهی موجب غضب و زمانی سبب غیظ می شود و این اختلاف حال بر اثر تفاوت عصیان هاست.

جوادی آملی افزود: وقتی فرونشاندن خشم، ممدوح شد، برآوردن آن مذموم خواهد بود؛ چنان که اگر برآوردن خشم در موردی ممدوح بود، فرونشاندن آن مذموم است؛ مانند آنچه در اشداء علی الکفار مطرح است و از حضرت علی بن ابی طالب (ع) درباره دفاع مقدس رسیده است. انسان مجاهد نستوه که غضب او برای خداست، مظهر اسم شریف منتقم خواهد بود و خدا نیز برای او غضب می کند. (تسنیم جلد ۱۵ صفحه ۵۶۱)

برخی مفسران با تفسیر آیه 134 سوره آل عمران داستانی را نقل می کنند که امام سجاد (ع) چگونه این آیه را تحقق بخشیدند. روزی یکی از کنیزان آن حضرت مشغول ریختن آب به دستان امام بود که ناگهان ظرف آب افتاد و به سر مبارک امام اصابت کرد، به گونه ای که سر آن حضرت شکست. امام چهارم سر خود را به طرف کنیز برگرداند. کنیز که نگران و هراسان شده بود با زیرکی این آیه را خواند که والکاظمین الغیظ و امام فرمود خشم خود را فرو بردم. کنیز ادامه آیه را تلاوت کرد که والعافین عن الناس و امام سجاد فرمود تو را بخشیدم. آنگاه این کنیز پایان آیه را خواند که والله یحب المحسنین و امام زین العابدین (ع) به کنیز احسان نمود و فرمود برو که تو را در راه خدا آزاد ساختم.

این روزها شاهد یک نمونه از آستانه تحمل رهبر معظم انقلاب بودیم که سه ماه پس از فروکش کردن اغتشاشات و آشوب ها همزمان با چهل و چهارمین سالگرد پیروزی انقلاب رخ داد؛ آن هم با صدور فرمانی از فرمانده کل قوا تا ده ها هزار نفر از متهمان و محکومانی که فریب دشمن را خورده و برای برهم زدن نظم و امنیت کشور به خیابان ها آمده بودند، صورت گرفت و این افراد مورد رافت و گذشت نظام جمهوری اسلامی قرار گرفتند و نتیجه این سعه صدر و تحمل رهبر معظم انقلاب، فرصتی را برای تلطیف فضای سیاسی و اتحاد ملی ایجاد کرد.

آستانه تحمل خود را چگونه بالا ببریم

به اعتقاد کارشناسان، خشم یک واکنش احساسی ناخواسته در برخورد با تهدیدی حقیقی یا خیالی است و هر چه تهدید بزرگتر باشد، میزان برانگیختگی بیشتر می‌شود و در نتیجه انگیزه از میان برداشتن آن تهدید افزایش می‌یابد. در واقع خشم و غضب اگر در حد طبیعی و مقابل یک تهدید واقعی باشد، امری بسیار مطلوب و ستودنی است. چون انسان، همواره با بهره‌ گیری از قوه غضبیه خویش، می تواند در مقابله با تهدیدها، دفاع، مقاومت و ایستادگی کند و خدا به همین دلیل این قوه را در سرشت انسان قرار داده است ولی اگر این برانگیختگی و خشم در مقابل یک تهدید خیالی باشد و یا نامتناسب با تهدید باشد و به علت یک تهدید کوچک، برانگیختگی خیلی شدید صورت گیرد و یا برانگیختگی و خشم به صورت غیر معمول ادامه دار باشد و موجب به هم ریختگی روحی و روانی شود، نمی‌توان آن را منطقی و صحیح خواند که باید با آن مقابله شود.

با چنین وضعیتی روان شناسان معتقدند برای مقابله با خشم و عصبانیت، چند کار را باید انجام داد. یکی این که اراده و توانایی های خویش را باور داشته باشیم و آستانه تحمل خود را بالا ببریم. چون بعضی افراد با کوچکترین اشاره ای یا با شنیدن کوچکترین حرفی خیلی زود عصبانی می شوند. به عبارت دیگر آستانه تحمل آنها پایین است و اگر به همین روال پیش بروند این افراد علاوه بر این که خودشان را آزار می دهند برای دیگران هم مشکل آفرین هستند در حالی که افرادی که آستانه تحمل خود را بالا برده اند و در زندگی به راحتی در مقابل ناملایمات و برخوردهای نادرست دیگران مقاومت می کنند، کمتر صدمه می بینند.

حالا که صورت مساله را گفتیم به سراغ راه کار می رویم و کارشناسان معتقدند نخستین کار برای بالا بردن آستانه تحمل این است که با خودمان تعهد کنیم که زود عصبانی نشویم. دومین کار تقویت کردن خودمان در برابر عوامل محرک است تا همچون یک وزنه بردار که از وزنه های سبک شروع به تمرین می کند و برای روزی که در مسابقه بتواند وزنه سنگین و مورد دلخواهش را بلند کند، آماده می شود ما هم باید آرام آرام، در برابر محرک های مختلفی که ما را از کوره به در می کند، مقاومت کنیم تا در آینده در برابر محرک های قوی تر کنترل خود را از دست ندهیم.

یکی از نکات مهم در این زمینه حفظ خونسردی است. شاید به همین دلیل در روایات تاکید شده اگر عصبانی هستید، درحالی که ایستاده اید، بنشینید و اگر نشسته اید، برخیزید. البته از نظر علمی هم ثابت شده زمانی که عصبانی هستیم، فشار خون و ضربان قلب بالا رفته و با تغییر حالت بدن، ضربان قلب پایین آمده و خشم فرو کش می کند و یک لیوان آب خنک و یک نفس عمیق هم، فشار و ضربان قلب را بیشتر پایین می آورد. برخی کارشناسان نیز می گویند در چنین مواردی مجلس را ترک کنید. چون برای افرادی که خلق و خوی انفجاری دارند، اولین قدم برای کنترل این حالت، بیرون رفتن از صحنه یا تغییر موقعیت است.

یکی دیگر از راه های بالابردن آستانه تحمل این است که انتظارات تمام خواهانه از خود و دیگران نداشته باشیم. انتظار زیاد از خود، محیط و افرادی که با آنها زندگی می کنیم، یکی از دلایل ایجاد خشم است. زیرا معمولا اینگونه توقعات با این حجم بالا برآورده نمی شود و همین مساله، سبب ایجاد ناکامی و سپس خشم می شود. بنابراین اگر بخواهیم از موارد خشم ما کاسته شود، مناسب است که سطح انتظارات و توقعات را از خود و دیگران پایین بیاوریم. همچنین باید این آمادگی را در خود ایجاد کنیم که اگر انتظارات به حق او بر آورده نشد، هرگز ناراحت و عصبانی نشویم.

الگو گیری و شبیه سازی نیز یکی از راه هایی است که می توانیم آستانه تحمل خود را بالا ببریم. حضرت علی (ع) فرمود اگر صبور نیستی، خود را به بردباری وادار تا از آنان شوی یا در جایی دیگر فرمود با گزینش خوبی های دیگران، آن عمل را در خود احیا کرده و جایگزین خشم و غضبتان کنید. همچنین مطالعه زندگی ائمه (ع) و توجه به نوع برخورد این بزرگواران با افراد تندخو، الگوی بسیار خوبی برای کسب آرامش در زمان خشم و عصبانیت است.

توجه به نکات مثبت، محبت کردن، توکل به خدا، توجه به مرگ، ذکر خدا و یاری گرفتن از نماز و روزه، تواضع و فروتنی، پرهیز از فشار (استرس) و تغافل از نکات مهم در این زمینه است. تغافل یعنی تصور کنیم که گویا عملی انجام نشده است و این گونه اسباب آرامش خود را فراهم می کنیم. در روایات نیز آمده است که تغافل و نادیده انگاری خطاهای اطرافیان و مردم نیمی از شرط زندگی است.

حق اشتباه را برای خود نیز قائل شویم و از طرف دیگر روحیه گذشت داشته باشیم. معمولا افراد عصبی نسبت به اشتباه دیگران سرسختی نشان می دهند و هیچ گونه حقی در مورد خطاها و اشتباهات آنها قائل نیستند. این افراد باید متوجه باشند که هر کس ممکن است در مقطعی از زمان، دچار اشتباه شود که باید به این خطاها به چشم اغماض نگاه کرد. هر کسی در زندگی خود اشتباهاتی دارد و اگر ما فقط اشتباهات فرد و جنبه های منفی او را ببینیم، زندگی به جهنم تبدیل می شود.

البته به این نکته هم توجه داشته باشیم که عصبانیت یک احساس پیچیده است و به همین علت، ممکن است با کمک گرفتن از یک روان شناس، در مواردی که عصبانیت های مکرر موجب اذیت و آزار دیگران شود، بسیار موثر و مفید باشد و انسان را سریع تر به نتیجه برساند.

به طور قطع بیان تمام این نکات مهم و کلیدی درباره کظم غیظ و بالابردن آستانه تحمل از سوی یک استاد اخلاق تاثیر بسیاری خواهد داشت و به همین دلیل علمای اخلاق توصیه می کنند که با شرکت در جلسات موعظه و تذکر، این درس ها را به مرور در زندگی تمرین کنید تا بتوانید یک سبک زندگی در شان پیروان موسی بن جعفر داشته باشید. خدا رحمت کند اساتیدی همچون آیت الله آقامجتبی تهرانی، عبدالکریم حق شناس، احمد مجتهدی تهرانی، حسن زاده آملی، عبدالله فاطمی نیا و بسیاری از ترویج کنندگان اخلاق و رفتار علوی که بسیاری از شاگردان آنان به مدد کلام این بزرگان و علمای فاضل، مدت ها با خودمراقبتی تلاش می کردند تا مبادا عصبانی شوند و در برخورد با دوست و دشمن، کظم غیظ را پیشه خود کرده و به یاد این شعر حافظ می افتند که آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است؛ با دوستان مروت با دشمنان مدارا.