به گزارش ایرنا از روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، دومین نشست از سلسله درس گفتارهای تفسیر موضوعی شهید صدر به همت اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و با همکاری پژوهشگاه تخصصی شهید صدر برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌فرد تفسیر موضوعی شهید صدر را نقطه عطف تفاسیر عنوان کرد و تفاسیر این اندیشمند جهان اسلام را نوآورانه خواند و گفت: باید بدانیم که پیش از شهید صدر در تفسیر چه اتفاقی افتاده و نوآوری‌های وی در مقایسه با گذشته چگونه بوده است تا در ادامه بتوانیم با اندیشه وی در تفسیر موضوعی آشنا شویم.
عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی درباره بازخوانی سیر تحولی تفسیر موضوعی شهید صدر اظهار داشت: این سیر دارای سه مرحله نوپایی، نوگرایی و نظریه‌پردازی است؛ مرحله نوپایی قدمتی دیرینه دارد، ولی مفسران در این مرحله سعی ندارند که درباره تفسیر ترتیبی یا موضوعی سخن بگویند؛ هرچند این تفاسیر، ترتیبی یا موضوعی است، اما هویت مستقلی برای ترتیبی یا موضوعی بودن آن‌ها قائل نشده‌اند؛ به این خاطر این قسم از تفاسیر در مراحل ابتدایی خود روشمند نشده‌اند.
وی درباره تغییر و تحولات اجتماعی در جوامع اسلامی که با عنوان نهضت‌های اسلامی مطرح می شود؛ گفت: در مرحله نوگرایی سید جمال الدین اسدآبادی، اقبال لاهوری و غیره، در مواجهه تمدنی غرب با جهان اسلام سرآغاز نهضت‌های اسلامی شدند و شعار بازگشت به قرآن در این نهضت‌ها را مطرح کردند؛ همچنین تفاسیر در این دوره به علمی، ادبی ـ اجتماعی و موضوعی تقسیم شدند ولی ضابطه‌مند پیش نرفتند.
عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) در تبیین مرحله نظریه‌پردازی گفت: حرکت‌های اجتماعی و سیاسی جوامع اسلامی، با ورود به فضای علمی، ایده اسلامی‌سازی علوم را مطرح کردند؛ اما برعکس مرحله قبل، حرکات در ابتدا و در ذات خود علمی بود که نتیجه اجتماعی و سیاسی هم داشت؛ بنابراین شهید صدر، اصل شکل‌دهی علوم اسلامی، دینی و بومی را پذیرفته و متأثر از آن فضا به تحقیق پرداخته است، اما نمی توان ایشان را ذیل اسلامی‌سازی علوم قرار داد.
شهید صدر تفسیر موضوعی را برای رسیدن به نظریه‌های قرآنی روشمند انجام داد
محمدی‌فرد ادامه داد: می توان شهید صدر را در ایده خود، نقطه عطفی در تفسیر موضوعی دانست؛ ایشان نخستین شخصی است که به صورت روشمند تفسیر موضوعی را برای رسیدن به نظریه‌های قرآنی مدنظر قرار داد و از لفظ نظریه در این باره استفاده کرد. شهید صدر پیوندی بین تفاسیر علمی، موضوعی و اجتماعی برقرار کرده است؛ ایده تفسیر موضوعی شهید صدر به لحاظ مسأله محوری، علمی و به لحاظ نگرشی و رویکردی، اجتماعی است.
وی در بیان نوآوری‌های شهید صدر گفت: تفسیر توحیدی و تجزیه ای از اصطلاحات شهید صدر در این زمینه است؛ تفسیر توحیدی گردآوری آیات مرتبط با یک موضوع برای دستیابی به پاسخ و روش تجزیه ای، تفسیر جزء جزء آیات قرآن است؛ دوم اینکه غایت تفسیر موضوعی، کشف نظر قرآن و غایت تفسیر ترتیبی رفع ابهام از قرآن است؛ این نکته پیش از شهید صدر بیان نشده است.
عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) در بیان سومین نوآوری شهید صدر در تفسیر موضوعی خود ابراز داشت؛ شهید صدر می‌گوید تفسیر موضوعی برخلاف تفسیر ترتیبی با زندگی اجتماعی انسان ارتباط دارد؛ ایشان تفسیر توحیدی خود را تفسیر موضوعی می‌نامد و منظور وی از موضوعی، توجه به عین و واقعیت است و به بیان دیگر تفسیر موضوعی همان تفسیر عینی و تفسیر واقع‌گرا است.
محمدی‌فرد توضیح داد: شهید صدر تفسیر موضوعی را در یک ایده کلان به‌عنوان روش تحقق‌بخش مرجعیت علمی قرآن معرفی می‌کند؛ در نهضت‌های اسلامی، بازگشت به قرآن مطرح بود و در دوره نوگرایی هم، تفاسیر اجتماعی نگاشته شد، اما بازگشت به قرآن و علم در آن زمان با مرجعیت تجربه و علوم غربی بود.
وی با اشاره به اینکه شهید صدر تفسیر موضوعی را به عنوان روش نظریه‌پردازی مطرح کرده است، گفت: این روش نظریه‌پردازی عناصری روش‌شناختی دارد؛ برای شناسایی هویت روش تفسیر موضوعی باید این عناصر معرفی شود.
در تفکر ریاضی نیازی به رجوع به واقعیت انسان ندارید
عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) ادامه داد: شهید صدر روش موضوعی در مقابل روش تجزیه ای را یک تفسیر اجتهادی و منتهی به نظریه علمی می‌داند؛ ایشان در کتاب السنن التاریخیة مطرح می‌کند که تفسیر تجزیه ای تفسیر اجتهادی نیست، بلکه تفسیر موضوعی اجتهادی است؛ چون اجتهاد آنجا شکل می‌گیرد که منتهی به دیدگاه دین یا قرآن شود اما در روش تجزیه ای یا ترتیبی به دیدگاه قرآن نمی‌رسیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی‌فرد درباره مرجع بودن قرآن در روش موضوعی گفت: در هر پارادایم فکری باید یک منبع معرفتی مرجع وجود داشته باشد؛ قرار گرفتن چیزی به عنوان نظریه یا علم، باید مورد تأیید تجربه کمی یا کیفی قرار گیرد، اما شهید صدر می‌گوید علمی بودن به معنی عمومیت است؛ نظریه‌ای که عام باشد، تکرار پذیر و تخلف ناپذیر است. نظریه‌ای که از قرآن استخراج می‌کنیم، این شرایط را دارد و فی نفسه علم است و نیازی نیست که آن را به مرحله تجربه ببریم.
وی مسأله محور بودن روش موضوعی را مورد توجه قرار داد و ابراز داشت: روش تحقیق از مسأله آغاز می‌شود و می‌بینیم که روش مسأله‌محوری در تفسیر موضوعی وجود دارد؛ این هم از نوآوری‌های شهید صدر است که فرآیند کشف مسأله را به خوبی تبیین می‌کند و می‌گوید مسأله آن است که از جهان انسانی موجود اخذ شود، بعد به تجربه‌های تاریخ بشر مراجعه شود و بعد به قرآن عرضه شود و نظر قرآن درباره آن استخراج شود.
عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی (ص) ادامه داد: شهید صدر از توسعه مسأله در سطح افقی و عمودی سخن می‌گوید که باید مسائل را هر لحظه با رجوع به جوامع انسانی عمیق‌تر کنیم و مسائل جدید را به دست آوریم تا رجوع ما به قرآن موجب استخراج نظریه‌های عمیق‌تر و وسیع‌تر شود.
محمدی‌فرد گفت: ارتباط با واقعیت زندگی از ویژگی‌های دیگر این تفسیر است؛ در استخراج علوم اجتماعی و انسانی از قرآن باید بدانیم که ما دو نوع تفکر ریاضی و اجتماعی داریم؛ در تفکر ریاضی نیازی به رجوع به واقعیت انسان ندارید، بلکه با حسابی منطقی مواجه هستید که می‌توانید در ذهن خود تحلیل کنید و تفکر ریاضی داشته باشید، اما تفکر اجتماعی تفکری است که انسان بسته به اجتماع و رجوع به آن، به این تفکر می‌پردازد.
وی ادامه داد: شهید صدر معتقد است ما باید در نظریه‌پردازی قرآنی با رجوع به زندگی واقعی انسانی، مسائل را به دست آوریم و به قرآن عرضه کنیم، زیرا ماهیت تفکر، اجتماعی است؛ تفسیر موضوعی بریده از اجتماع، قابل تحقق نیست.
عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی المصطفی(ص) در پایان درباره تفسیر موضوعی شهید صدر یادآور شد: نظریه‌های استخراج شده از قرآن باید کارآمد باشد، مثال‌های زیادی از شهید صدر درباره مسائل وجود دارد که روش‌های استفاده درست و کارآمد از تفسیر موضوعی خود را به صورت تفصیلی بیان می‌کند.
نظر شما