اقتصاد تریاک و مقایسه دو طالبان

به عقیده کارشناسان حوزه جرایم سازمان‌یافته و مطالعات مواد مخدر، تا زمانی که تغییر جدی در ساختار اقتصاد سیاسی افغانستان رخ ندهد، ظهور و سقوط دولت‌ها در جغرافیای سیاسی این کشور نمی‌تواند موجب کاهش تولید یا خلل جدی در بازار تجارت‌ مخدری شود.

بودجه جاری امارت اسلامی افغانستان به‌شدت به منابع مالی «کشاورزی پایه» وابسته است. متاسفانه طی دو دهه اخیر با وجود حضور نیروهای ائتلاف بین‌المللی در همسایگی شرقی ایران، بخش عمده‌ای از محصولات زیرکشت در این کشور خشخاش بوده است.

دو دهه پیش به دنبال صدور حکم رهبر وقت طالبان در خصوص ممنوعیت مواد مخدر در افغانستان، کشت خشخاش در این کشور کاهش ۹۱ درصدی را تجربه کرد

با فتح کابل به دست طالبان پس از «توافق دوحه»، بسیاری از ناظران بین‌المللی امیدوار بودند با تکرار تجربه سال‌های ابتدایی قرن بیست و یکم، سطح زیر کشت و تولید تریاک درافغانستان به طور چشم‌گیری کاهش پیدا کند.

براساس گزارش دفتر مبارزه با مواد و جرم سازمان ملل در سال ۲۰۰۱ پس از صدور حکم رهبر وقت طالبان در خصوص ممنوعیت مواد در افغانستان، کشت خشخاش در این کشور کاهش ۹۱ درصدی را تجربه کرد.

این امیدواری پس از صدور حکم «هبت‌الله آخوند زاده» رهبر فعلی طالبان در خصوص ممنوعیت «کشت»، «تولید»، «قاچاق» و «استعمال» انواع مواد مخدر افزایش پیدا کرد. با این حال عدم کاهش کشت مواد در افغانستان و در سوی مقابل افزایش قیمت این ماده مخدر در بازارهای بین‌المللی باعث رنگ باختن این امیدواری شد و بسیاری از ناظران می‌گویند کل این ماجرا در جهت افزایش سودآوری این کشت مرگبار بوده است.

به دنبال ممنوعیت‌های طالبانِ نخست، تولید هروئین و تریاک جهان ۶۵ درصد کاهش یافت

نگاهی به کشت خشخاش در دوره طالبان اول (۱۹۹۶ – ۲۰۰۱)

پس از تصویب قانون ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان در سال ۱۹۴۵ -که موفقیت چندانی را نیز حاصل نکرد- نخستین سیاست جلوگیری از کشت خشخاش در افغانستان به سال ۲۰۰۰ باز می گردد یعنی زمانی که هنوز طالبان بر این کشور حکومت می کرد.

طبق گزارش دفتر مبارزه با مواد و جرم سازمان ملل در سال ۲۰۰۳ افغانستان اصلی‌ترین منبع هروئین و تریاک غیرقانونی جهان در دهه ۱۹۹۰ بوده و در سال ۲۰۰۰، حدود ۷۰ درصد از تریاک و هروئین جهان در افغانستان تولید شده است. اما در نتیجه فشارهای بین المللی و نیز دیپلماسی دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل، طالبان از ماه ژوئیه ۲۰۰۰ به بعد کشت خشخاش را ممنوع و متضاد با شریعت اسلام اعلام کرد. این ممنوعیت براساس سه اصل استوار بود: ۱- تهدید به تنبیه ۲- نظارت دقیق و امحاء مستمر مزارع خشخاش و ۳- تنبیه و تعزیر متخلفان در ملأ عام. (۱)

برخی گروه‌های محلی از سوی طالبان به عنوان ضامن اجرای این قانون انتخاب شدند و به آزادی عمل گسترده ای به آن ها واگذار شد. پیامد این سیاست کاهش ۹۹ درصدی کشت خشخاش در مناطق تحت کنترل طالبان بود. (۲) به این ترتیب می توان گفت موفق‌ترین سیاست مقابله با کشت خشخاش در افغانستان در یک سال پایانی حکومت طالبان به اجرا درآمد، به طوری که کشت خشخاش افغانستان از ۸۲ هزار هکتار سال ۲۰۰۰ به تنها ۸ هزار هکتار در سال ۲۰۰۱ تقلیل یافت. همچنین میزان خالص تولید تریاک افغانستان نیز در سال ۲۰۰۱ نسبت به سال قبل بیش از ۳۰۹۰ تن کاهش یافت و روی رقم ناچیز ۱۸۵ تن ایستاد. در نتیجه این قانون و ضمانت اجرای سخت‌گیرانه آن در سال ۲۰۰۱، تولید هروئین و تریاک جهان ۶۵ درصد کاهش یافت. بدین ترتیب می‌توان گفت موثرترین سیاست مقابله با مواد مخدر جهان در سراسر عصر مدرن به اسم یک نیروی ضدمدرن و از نگاه غربی‌ها تروریست به ثبت رسیده است.

قوانین دولت جدید افغانستان تاثیر محدودی روی میزان تولید تریاک گذاشته و در مقابل سبب افزایش قیمت این ماده مخدر در سطح بازارهای منطقه‌ای و جهانی شده است

طالبان دوم (۲۰۲۱- تاکنون)

با توجه به این تجربه تاریخی گمانه‌زنی‌ها در خصوص تکرار تجربه مبارزه با مواد مخدر در دوران حکمرانی مجدد طالبان تقویت شد.

در روزهای ابتدایی بهار ۱۴۰۱ هبت‌الله آخوندزاده رهبر طالبان با صدور فرمانی در خصوص هرگونه فعالیت مخدری در این کشور گفت:«از تاریخ صدور این فرمان کشت کوکنار (خشخاش) در تمام کشور به طور کامل ممنوع است و هیچ‌کسی پس از این نمی‌تواند برای کشت این گیاه تلاش نماید.» وی افزود:«کشت افراد از بین برده می‌شود و با متخلفین براساس شریعت اسلامی برخورد صورت می‌گیرد.» صدور این فرمان سبب شد تا نهادهای بین‌المللی منتظر کاهش تولید مواد مخدر در جغرافیای سیاسی افغانستان باشند؛ اما نتایج تحقیقات و عکس‌های دقیق ماهواره‌ای نشان دهنده‌ای نتایجی متفاوت است.

بنا بر اعلام دفتر جرایم و مواد مخدر سازمان ملل متحد UNODC ، کشت تریاک در افغانستان با ۳۲ درصد افزایش، نسبت به سال قبل به ۲۳۳۰۰۰ هکتار رسیده است. این محصول در سال ۲۰۲۲ بزرگ‌ترین محصول بزرگ زیر کشت از زمان سلطه طالبان بر افغانستان بوده است.

با وجود فرمان ضدمخدر رهبر کنونی طالبان، سطح زیر کشت خشخاش در سال ۲۰۲۲ بر اساس اعلام سازمان ملل متحد ۳۲ درصد افزایش داشته است

در آوریل ۲۰۲۲ پس ازاعلام ممنوعیت کشت تریاک، قیمت این ماده افزایش یافت.میزان درآمد کشاورزان از فروش تریاک از ۴۲۵ میلیون دلار در سال ۲۰۲۱ به ۱.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است. (معادل ۲۹ درصد ارزش بخش کشاورزی در سال ۲۰۲۲). این مبلغ تنها بخشی از درآمد حاصل از تولید و تجارت مواد در داخل افغانستان را نشان می‌دهد. این آمار به شکل تصاعدی در طول زنجیره تامین مواد مخدر غیرقانونی در خارج از کشور گردآوری می‌شود. کشف ۷ هزار اوپیوئید در افغانستان نشان می‌دهد که مصرف تریاک و هروئین این کشور متوقف نشده است. افغانستان ۸۰ درصد تقاضای جهانی اوپیوئیت‌ها را تامین می‌کند.بیشتر محصول تریاک ۲۰۲۳ باید تا اوایل نوامبر کاشته شود. این کشاورزان هستند که تصمیم خواهند گرفت تا آیا تریاک خواهد کاشت یا چه مقدار از این گیاه را به زیر کشت خواهند برد. چالش‌های اصلی در این مسیر مشکلات شدید اقتصادی، بحران مسائل بشردوستانه، تداوم قیمت بالای تریاک و عدم اطمینان در خصوص اجرای قانون ممنوعیت کشت از سوی مقامات طالبان است. (۳)

همچنان که اشاره شد، از زمان تسخیر افغانستان به دست طالبان در اوت ۲۰۲۱، کشت تریاک در مقایسه با سال قبل از آن حدود یک سوم (معادل ۵۶۰۰۰ هزار هکتار) افزایش یافته است. این سومین کشت تریاک از زمان شروع نظارت بر آن است. سطح زیر کشت تریاک در فصل زراعی ۲۰۲۲ بالغ بر ۲۳۳۰۰۰ هکتار برآورد شده است. کشت تریاک در نواح جنوب غربی کشور (با ۷۳ درصد) متمرکز بوده که بیشترین افزایش را در این نقطه به ثبت رسانده است. پس از این نقطه استان‌های غربی (با ۱۴ درصد) در رتبه دوم قرار دارند. در برخی مناطق نیز کشت خشخاش بخش قابل توجهی از کل زمین‌های کشاورزی را اشغال می‌کند. به عنوان مثال در استان هلمند یک پنجم زمین‌های قابل کشت به تولید خشخاش اختصاص داده شده و در برخی ولسوالی‌ها این نسبت با از بین بردن محصولات غذایی مهم مانند گندم، بیشتر بوده است.

به دنبال وضعیت خشکسالی در اوایل سال ۲۰۲۲، میزان کشت تریاک از میانگین ۳۸.۵ کیلوگرم در هکتار در سال ۲۰۲۱ به ۲۶.۷ کیلوگرم در هکتار در سال ۲۰۲۲ کاهش یافت. این کاهش سبب ۶۲۰۰ تن از ۶۸۲۰۰ تن تریاک در سال گذشته میلادی شود. محصولات ۲۰۲۲ را می‌توان به ۳۵۰ تا ۳۸۰ تن هروئین با کیفیت صادراتی تبدیل کرد.

در استان هلمند یک پنجم زمین‌های قابل کشت به تولید خشخاش اختصاص داده شده و در برخی ولسوالی‌ها این نسبت با از بین بردن محصولات غذایی مهم مانند گندم، بیشتر بوده است

قیمت تریاک پس از اعلام ممنوعیت کشت این ماده و سایر مواد مخدر در ماه آوریل افزایش یافت. برداشت تریاک در سال ۲۰۲۲ به سودآورترین محصول از ۲۰۱۷ تاکنون تبدیل شد. با این حال مهلت دو ماهه داده شده و برداشت محصول امسال تا حد زیادی تحت تاثیر این ممنوعیت قرار نگرفت، اگرچه برخی برخوردها و انهدام محصولات تریاک گزارش شده است. این ممنوعیت‌ها سبب شد تا قیمت‌ها به شکل چشم گیری افزایش یابد و قیمت هر کیلوگرم مواد دو برابر شود. این قیمت از ۱۱۶ دلار در سال ۲۰۲۱ به ۲۰۳ دلار در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. به عبارت دیگر قوانینی که از سوی دولت جدید افغانستان وضع شده است تاثیر محدودی بر روی میزان تولید تریاک گذاشته و در مقابل سبب افزایش قیمت این ماده مخدر در سطح بازارهای منطقه‌ای و جهانی شده است.

منابع:

Where have all the flowers gone?: evaluation of the Taliban crackdown against opium poppy cultivation in Afghanistan, Graham Farrell, John Thorne in International Journal of Drug Policy ۱۶ (۲۰۰۵) ۸۱–۹۱

Graham Farrell, John Thorne, Ibid

https://www.unodc.org/unodc/frontpage/۲۰۲۲/November/afghanistan-opium-cultivation-in-۲۰۲۲-up-by-۳۲-per-cent_-unodc-survey.html

«وضعیت مخدری افغانستان در دوران حکمرانی طالبان» موسسه تحقیقات، رهیافت‌ها و مطالعات بین‌المللی مواد مخدر، کادراس (CUDRAS)