ابتکار گام به گام اردن؛ تلاشی برای آشتی بیروت و دمشق

موسسه مطالعاتی «نشنال اینترست» در گزارشی با بیان اینکه بازگشت دمشق به عرصه دیپلماتیک منطقه برای بیروت اهمیت زیادی دارد، به بررسی این موضوع پرداخت که آیا لبنان روابط خود را با سوریه عادی می کند؟

«الکساندر لانگلویس» کارشناس این موسسه سال ۲۰۲۳ را برای منطقه خاورمیانه سالی با چرخش های شگفت انگیز وقایع توصیف کرده و دیپلماسی را به عنوان حوزه پیشتاز در خاورمیانه خوانده است.

در همین راستا، «ایمن صفدی» وزیر امور خارجه و معاون نخست وزیر اردن، روز ۲۸ مارس با «عبدالله بو حبیب» وزیر امور خارجه لبنان دیدار و درباره روابط دوجانبه و مسائل منطقه ای به ویژه موضوع سوریه گفت و گو کردند.

این دیدار با توجه به دگرگونی های سریع در دیپلماسی منطقه در قبال «بشار اسد» رئیس جمهور سوریه، بسیار مهم بوده است.

در حالی که اردن برای اجرای طرح «گام به گام» خود در مورد سوریه تلاش می کند، بیروت نسبت به نقش دمشق در منطقه تاحدودی سکوت اختیار کرده است. با این حال، لبنان منافع جدی را در موضوع سوریه دارد به نحوی که در سال ۲۰۲۳ با توجه افزایش تعامل دیپلماتیک در سراسر منطقه، خط مشی این کشور را در قبال اسد هدایت خواهد کرد.

آوارگان سوری؛ چالش مشترک اردن و لبنان

این گزارش مساله مهاجران را یکی از موضوعات مهم بین دو طرف دانست و افزود: در دیدار وزرای امور خارجه لبنان و اردن مسائلی که هر دو کشور را در ارتباط با سوریه تحت تاثیر قرار می دهد مورد بررسی قرار گرفت. هر دو مقام در مورد پرونده پناهندگان بحث طولانی داشتند، موضوع با توجه به جمعیت قابل توجه پناهندگان سوری در کشورهای همسایه بحثی جدی است. لبنان به طور رسمی میزبان حدود ۸۲۲ هزار پناهنده است که با در نظر گرفتن سوری‌ های ثبت‌نشده برخی تعداد را تا ۱.۵ میلیون نفر هم برآورد می کنند. همزمان اردن نیز میزبان حدود ۱.۳ میلیون آواره سوری است.

در حالی که موضوع پناهندگان بر گفت وگوها بر سر سوریه غالب بود، ابتکار گام به گام اردن محور اصلی جلسه در مورد دمشق را تشکیل می داد. دولت اردن در سکوت از این رویکرد حمایت می کند؛ تلاشی که بر رفع انسداد دیپلماتیک با دولت سوریه در ازای مصالحه و کسب امتیاز در مواردی همچون اصلاحات سیاسی به عنوان طرحی برای حمایت از بازگشت پناهجویان به جوامع خود، مبارزه با قاچاق متمرکز است.

طبق این تحلیل، طرح فوق تاکنون شکست خورده است، زیرا تلاش اردن برای عادی سازی مجدد روابط با اسد نتوانست قاچاق را در امتداد مرز اردن و سوریه کاهش بدهد یا شبه نظامیان مسلح را از منطقه مرزی بیرون براند. در عوض، تلاش ‌های مستمری که از سوی امارات متحده عربی هدایت می شود همچنان بیشترین تمرکز و پیشرفت را بدون وقوع اصلاحات قابل توجه یا عملیاتی شدن وعده‌ های سیاسی شفاف طرف سوری کسب می کند.

با این حال، بیروت حمایت خود را از طرح اردن اعلام کرد. در واقع، دولت لبنان آشکارا از بسیاری از مسائل مورد توجه در طرح اردن به ویژه بازگشت پناهندگان حمایت کرده است. بو حبیب این موضوع را به صراحت بیان و خاطرنشان کرد: فاجعه انسانی فقط تراژدی آوارگی غیرنظامیان از سرزمین و وطنشان نیست بلکه این یک چالش قابل توجه برای لبنان در سطوح اقتصادی، اجتماعی و به ویژه سیاسی و امنیتی به همراه دارد.

بیانیه وزیر امور خارجه لبنان به طور حتم دیدگاه بیروت را در مورد پرونده سوریه نشان می دهد. دولت لبنان در سال ‌های اخیر به شدت بر پناهندگان سوری تمرکز کرده است تا تقصیر فروپاشی اقتصادی سخت و شدید خود را از نخبگان سنتی این کشور به سمت دشمن خارجی یعنی سوری ‌ها منتقل کند. این مغالطه ای همیشگی است که هدف آن قربانی کردن گروهی می باشد که در واقعیت پشتیبانی و بودجه خود را از سازمان ‌های مرتبط با سازمان ملل و نه دولت لبنان دریافت می ‌کنند. صرف نظر از این، موضوع فوق (آوارگان) به وضعیت بسیاری از مردم مربوط می شود و به یک اولویت مشترک درکنار اردن و ترکیه تبدیل شده است.

اهمیت ثبات در سوریه برای لبنان

یکی دیگر از موضوعات مهم برای بیروت ثبات در سوریه است که در کنار دیگر مسائل مرتبط با پرونده این کشور اهمیت قابل توجهی دارد. خواست عمومی برای ثبات در همسایه شرقی، به ویژه با توجه به ارتباط عمیق دو کشور مهم است. در واقع، بی‌ثباتی در یکی از این دو کشور در اغلب اوقات موجب اتفاقی مشابه در همسایه دیگر هم می ‌شود که بهترین نمونه آن بحران ارزی لبنان است که در سال‌های اخیر مسائل پولی مشابهی را در سوریه به وجود آورده است.

همچنین موضوع ثبات در سوریه با یکی از منافع اصلی لبنان یعنی نهایی کردن و اجرای قرارداد انرژی که در اواخر سال ۲۰۲۱ بین لبنان، سوریه، اردن و مصر مذاکره شد، مرتبط است. مهمتر اینکه مقام های ایالات متحده در میانجیگری برای امضای این توافق مشارکت داشتند. این توافق چارچوبی را برای وام ۳۰۰ میلیون دلاری بانک جهانی جهت تامین مالی تعمیرات خط لوله گاز عربی در سوریه ایجاد می کند که تاحدودی جریان گاز از مصر و اردن به سوریه و شمال لبنان را تسهیل می نماید.

در شرایط کنونی این توافق به دلیل تاخیر در اصلاحات در بخش برق لبنان در کنار لزوم بازنگری احتمالی در تحریم‌ های ایالات متحده متوقف شده است. مصر و بانک جهانی نیز تاکنون از شروع اجرای این توافق بدون تضمین واشنگتن مبنی بر عدم نقض رژیم تحریم علیه سوریه و انجام اصلاحات از سوی بیروت در مقررات بسیار ناکارآمد برق خودداری کرده اند. این نگرانی به طور خاص به جزئیات توافق باز می گردد که درصد کمی از گاز را هم برای دولت سوریه بابت پرداخت سهم دمشق از خط لوله در نظر می گیرد. در حال حاضر، تحریم ‌های ایالات متحده اجازه واردات یا سرمایه‌ گذاری بخش انرژی در سوریه را نمی ‌دهد.

در پایان این گزارش تحلیلی تصریح شده است با توجه به این منافع و ارتباط عمیق موضوع ها با ثبات فراگیر لبنان است که بیروت به بازگشت سوریه به عرصه دیپلماتیک منطقه اهمیت زیادی می دهد. رهبران لبنان شاید طرح گام به گام امان را مکانیزمی جدی برای چنین چشم‌اندازهایی ببینند، اما باید منتظر بود و دید این مکانیزم به تغییرات گسترده تر و بین المللی در قبال سوریه منتهی می شود یا خیر.