توجه به دوگانه‌ها در سیاستگذاری، سیاست‌نویسی و سیاست‌پژوهی فرهنگی یکی از مهمترین سرفصل‌ها در برنامه‌ریزی فرهنگی اجتماعی و طراحی‌های رسانه‌ای است. برقراری تعادل میان دوگانه جذابیت - محتوا یکی از جدی‌ترین مولفه‌های کار فرهنگی و رسانه‌ای ارزش‌مدار و آرمان‌محور است و این چالش همیشگی برنامه‌های رسانه‌ای انقلابی و اسلامی بوده که یا به سمت جذابیت، فرم، قالب، شکل و کالبد رفته‌اند و در محتوا با مشکلات جدی روبرو شدند و یا وزنه محتوا و نظریه‌ورزی چربیده و از جذابیت و جذب مخاطب دور مانده‌اند. حل دوگانه ظرف - مظروف در برنامه‌های دینی کماکان اصلی‌ترین مساله این برنامه‌هاست. این چالش در مورد برنامه‌هایی با موضوعات قرآنی و اعتقادی به مراتب سخت‌تر و پیچیده‌تر است؛ حتی سخت‌تر از برنامه‌های مذهبی مناسبتی ویژه اهل بیت.
شاید بتوان ادعا کرد بعد از برنامه قرآنی درس هایی از قرآن در دهه ۶۰، تولید رسانه‌ای دیگری از صدا و سیما در حوزه قرآن نتوانسته با مخاطب قابل توجه و عموم مردم ارتباط برقرار کند؛ حتی همین برنامه قدیمی در دهه‌های بعد موفق به این کار نشد و افول کرد. هر چند برنامه‌های بسیار متنوعی با محتوای غنی قرآنی طی این سال ها تولید شده اما تنها موفق به جذب طیف خاصی از علاقه‌مندان فعالیت های قرآنی شده‌اند. البته اینجا باید تولیدات سیما در قالب فیلم و سریال را از این قاعده در خصوص برنامه‌های قرآنی، مستثنی کرد؛ سریال های محبوب قرآنی مردان آنجلس، یوسف پیامبر و مریم مقدس از جمله تولیدات هنرمندانه، پرمخاطب و جذاب تلویزیون بوده اند که کاملا محتوای قرآنی داشته اند.
از طرف دیگر جز در مقطع دهه ۷۰ و محافل پرشور انس با قرآن و شبی با قرآن، تقریبا هیچ رخداد قرآنی دیگری طی سالیان پس از انقلاب نتوانسته عموم مردم را پای استماع و تلاوت قرآن بنشاند. هرچند طی یک دهه گذشته، جریان جمع‌خوانی های بزرگ قرآن در حرم های اهل بیت در ماه مبارک رمضان تا حدی جمعیت های پرشور شبی با قرآن‌های دهه ۷۰ را در یادها زنده کرده است. نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم نیز به عنوان بزرگترین رویداد قرآنی کشور که مخاطب میلیونی و تودگانی دارد و مورد استقبال گسترده مردم قرار می‌گیرد، یک جشنواره و فستیوال بزرگ دینی و قرآنی است و البته الزاما یک کار رسانه‌ای نیست.
با این مقدمه تحلیلی، باید گفت ماه رمضان امسال، تلویزیون با یک پدیده در برنامه‌های قرآنی ماه مبارک رمضان مهمان خانه‌های مردم شد و متفاوت‌ترین برنامه قرآنی تاریخ سیما روی آنتن رفت. برنامه قرآنی محفل، بدون شک، پدیده رمضانی امسال تلویزیون بود؛ برنامه‌ای که در یک ماه اخیر توجهات را به خودش جلب کرده است. درباره چرایی اهمیت برنامه محفل می‌توان دلایل زیر را برشمرد.
۱. مفاهیم قرآنی باید با تنوع کلامی و غیرکلامی به مخاطبان القاء گردد؛ همانگونه که خود قرآن کریم نیز از این تنوع برخوردار است:
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِی هَذَا الْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا...؛ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻗﺮﺁﻥ، ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻥﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ برای مردم ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺩﺍﺩﻩﺍﻳﻢ ﺗﺎ متذکر شوند.... (اسراء:٤١)
تحقق هدف «تذکّر» و «تبیین»، منوط به «تصریف» و «تنوع بیانی» است. اکتفا به یک روش، آن هم روش های سنتی، برای آشنایی مردم با قرآن و معارف قرآنی، و به روز رسانی نشدن و عدم ایجاد تنوع در روش ها در دنیای رسانه زده امروز، قطعا به شکست در جذب مخاطبان می انجامد.
«محفل»، خود یک روش و ایده تازه، جدید و نو در گره زدن مردم با قرآن و مفاهیم قرآنی است. علاوه بر آنکه تنوع سوژگانی در درون این برنامه نیز بر جذابیت آن افزوده است و کشش مخاطبان به قرآن را بیشتر می کند.
۲. واقعیت آن است که امروزه انس و ترویج معارف قرآن کریم، جز با ابزار هنر و رسانه امکان پذیر نیست و محفل به خوبی توانسته از این ابزار برای ترغیب مردم به انس با قرآن کریم استفاده نماید. از این رو محفل می تواند شروع خوبی برای تولید برنامه های نوپدیدانه و نوآورانه و تحوّلی قرآنی در صدا و سیما و سایر رسانه ها باشد.
۳. قرآن کتاب هدایت مردم است؛ در جای جای قرآن از تبیین آیات برای ناس صحبت شده که ناس در ادبیات قرآن به عموم مردم از طیف ها و سلایق و عقاید گوناگون اطلاق می‌شود.
در سوره آل عمران می‌فرماید: هَذَا بَیَانٌ لِلنَّاسِ یا در آیه مشهور نزول قرآن در ماه رمضان می‌گوید: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ یا شبیه تعبیر این آیه کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ َ؛ در بسیاری از آیات قرآن تکرار شده است.
بنابراین راهبرد «للناس» بودن قرآن حتما باید در برنامه‌سازی رسانه‌ای نیز لحاظ شود. ظهور این راهبرد در برنامه‌های قرآنی به جذابیت آن برای عموم مردم و استقبال از آن برمی‌گردد. اصرار نمایشگاه بین‌المللی قرآن بر این موضوع، نمایشگاه را مورد توجه مردم قرار داده‌است. رویکردی که به نظر می‌رسد در برنامه محفل نیز تا حد خوبی به تحقق نزدیک شده است.
۴. تنوع سوژه و مهمانان برنامه از نقاط قوت و جذابیت های برنامه است. سوژه‌ها محدود به صرف تلاوت یا حفظ قرآن نشده‌اند؛ بانوی جهادی قرآنی، افرادی که سواد خواندن ندارند اما قرآن را به درستی تلاوت می‌کنند، خانواده‌های قرآنی، قاضی دادگستری که با تلاوت زیبای قرآن توانسته برخی دعاوی را حل و فصل کند، گروه تواشیح متشکل از کشورهای مختلف اسلامی که به چندین زبان اجرا می‌کنند، دختربچه نابغه قرآنی از یک شهرستان منطقه محروم و پدر کشاورزش و نوجوان روشندل حافظ کل قرآن از جمله سوژه‌های چند برنامه اول محفل بودند که این برنامه را مورد توجه خانواده‌ها قرارداد.
۵. رهبر انقلاب در دیدار اخیر خود با جامعه قرآنی کشور فرمودند هدف از تلاوت قرآن باید اثرگذاری بر مستمع باشد؛ این یک رویکرد قرآنی در تلاوت قرآن است، خداوند در وصف مومنین می‌فرماید إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا
نتیجه تلاوت قرآن باید افزایش ایمان و اثرگذاری در قلب و دل باشد. فرقی هم میان مستمع و تلاوت کننده نیست. وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ َ؛ استماع با سمع فرق دارد؛ سمع رساندن حرف به گوش و استماع رساندن مطلب از گوش به قلب است. بنابراین استماع با اثرگذاری بر قلب عجین است.
یکی از خصوصیات خوب برنامه محفل، حال خوب و تاثیر ملموسی است که اجراهای برنامه بر مخاطب می‌گذارد. در بسباری از اوقات، هنگام تلاوت قرآن توسط مهمان برنامه یا بیان شرح حال و خاطراتش، اشک های داوران و تماشاچی ها جاری می‌شود. و این موفقیت بزرگی است برای یک برنامه قرآنی که بر قلب مستمع و مخاطب، تاثیر می‌گذارد.
۶. داوران یا به تعبیر خود عوامل برنامه، میزبانان محفل هم از نقاط قوت آن است. دو داور عرب زبان از کشورهای عراق و سوریه با تخصص های مختلف در ابتهال‌خوانی و قرائت، استاد احمد ابوالقاسمی قاری برجسته، با سابقه و شیرین سخن، حامد شاکرنژاد که جزو معدود قرّاء ایرانی است که در میان عموم مردم و جوانان هم شناخته شده و صاحب سبک و ایده است و حجت‌الاسلام قاسمیان که هم مطالعات قرآنی و تفسیری دارد، هم اهل منبر و موعظه هست، هم جهادگر است و در کنار این ویژگی ها صوت دلنشینی دارد و بر نغمات و دستگاه های موسیقی مسلط است، از امتیازات این برنامه هستند.
کنش های این داوران هم با نمونه‌های دیگری مثل حسینیه معلی متفاوت است. منتظر پایان اجرای مهمان نمی‌مانند و به فراخور بحث با او به گفتگو می‌پردازند. رفت و برگشت های به جا و شیرینی هم بین داوران برقرار است، به ویژه فضای دوستانه و طنز میان حامد شاکرنژاد و حسنین حلو جذابیت برنامه را افزایش داده است.
در لحظات مناسب با حال و مجال و مقال مهمان، داوران به زیبایی آیات متناسب را با لحنی زیبا تلاوت می‌کنند یا استاد درویش، ابتهال و سرودی می‌خواند که به زیبایی فضای محفل و دورهمی معنوی و شیرین را به مخاطب نشسته پای تلویزیون القا می‌کند. محفلی که به هیچ وجه مسابقه یا تلنت به معنای مصطلحش را تداعی نمی‌کند و فرمی تولیدشده که به درستی با محتوای قرآنی چفت و بست شده است. به اعتقاد نگارنده مهمترین اتفاق در برنامه محفل «تولید فرم تلویزیونی- قرآنی» است که کار واقعا مهمی است. نه محفل انس با قرآن مرسوم است، نه مسابقه استعدادیابی و نه تلنت‌شو. یک محفل قرآنی است با فرم و قالب رسانه‌ای و هنری جذاب.
۷. همانطور که یکی از محسنات برنامه خوب حسینیه معلی، تلفیق و ترکیب قرآن و مدح و روضه اهل بیت بود، محفل هم به خوبی از این ترکیب ثقلینی استفاده کرده است. نمونه برجسته آن برنامه استاد کریم منصوری و تلاوت آیات سوره کهف به یاد تلاوت قاری قرآن بر روی نیزه بود.
۸. مجری برنامه به خوبی در خدمت محفل قرار گرفته و علی رغم برنامه‌های قبلی او که مجری محور بود، توانسته‌است خود را در جای درستی از برنامه قرار دهد. حرف و سخن و کنش اضافه‌ای ندارد و کاملا در خدمت یک محفل قرآنی و مهمان برنامه قرار دارد.
۹. یکی از اتفاقات خوب در محفل، تصویرسازی و خلق موقعیت برای یک یا چند آیه از قرآن کریم به تناسب اجرای مهمان برنامه است. این خلق موقعیت زنده آیات به زیبایی، کاربردی بودن و انضمامی بودن آیات قرآن را نشان می‌دهد؛ در واقع اینکه قرآن کتاب زندگی است و می توان اتفاقات، وقایع، حالات و رخدادهای زندگی خود را با آیات قرآن به تصویر کشید و فراتر از آن از آیات آن برای این موقعیت ها، راهبرد و راهکنش و راهکار استنباط کرد، به درستی با خلق موقعیت به تصویر کشیده می‌شود. مثلا وقتی گروه آتش‌نشانان قاری قرآن روی صحنه می‌روند، داوران آیه و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله را می‌خوانند و سپس آیه و من احیاها فکانما احیاالناس جمیعا.
زیباترین مثال در این باره برنامه دختر شهید مدافع حرم بود؛ در این برنامه پس از اجرای این دختر حافظ کل قرآن، داوران، مجری، خود دختر خانم هشت ساله و مادر او به زیبایی آیه و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا را با تلاوت های زیبا، استفاده از الحان مناسب و بیان خاطره برای مخاطب به تصویر کشیدند.
۱۰. ویژگی دیگر محفل این است که شیرینی و حلاوت تلاوت قرآن را به مخاطب می‌چشاند. اساتید برجسته و مهمانان، گاهی یک آیه یا یک بخش از قرآن را با نغمات و لحن کاملا مرتبط با معنا و موقعیت برنامه، اجرا می کنند و هر یک در جواب دیگری ادامه می‌دهد. این کار بسیار زیبا، هم تاثیرگذاری آیه بر مخاطب را به خوبی تصویر می کند و هم جذابیت و شیرینی تلاوت را به مخاطب نشان می‌دهد؛ حتی مخاطبی که چندان با تلاوت های تخصصی و نغمات قرآنی مانوس نباشد از شنیدن این بخش برنامه لذت می‌برد. نمونه بارز این ویژگی در برنامه استاد جواد پناهی و تلاوت ربنای آیه آخر سوره بقره و وصل کردن آن به آیات آخر سوره حشر اتفاق افتاد.
۱۱. محفل، شروع یک حرکت تازه در برنامه‌های قرآنی سیماست که امیدوارم بتواند به جذب نوجوانان و جوانان به قرآن و ترویج انس با قرآن در میان عموم مردم کمک کند. البته که بی عیب و نقص هم نیست اما با قضاوت منصفانه، حتما برکات و مثبتات و محسناتش بر ایرادات و اشکالاتش می‌چربد. یک شروع خوب با ادامه بهتر، ان‌شاء الله.
نظر شما