سعدی شاعری برای همه نسل‌ها

به گزارش خبرنگار ایرناt اول اردیبهشت در تقویم ایران روز سعدی، خالق بوستان و گلستان است. سعدی شیرازی از محبوب‌ترین شاعران ایرانی است که آثارش نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان به شهرت رسیده است.

پیوند اشعار سعدی با مردم در دوران‌های مختلف

بوستان و گلستان سعدی را نه تنها مردم ایران دوست دارند و با اشتیاق می‌خوانند، بلکه دوستداران ادبیات جهان نیز برای آنها ارزش بسیاری قائلند. سعدی در گلستان، اوضاع اجتماعی عصر خود را متجلی و سعی کرده است به ترسیم جامعه موجود همت گمارد و بکوشد تا وضعیت جامعه خود و جوامع دیگر را به همان صورتی که مشاهده کرده به خواننده معرفی کند. او در بوستان نیز بیشتر جامعه مطلوب را تصویر کرده و به آنچه که باید باشد اشاره کرده است. می‌توان گفت سعدی شاعر بزرگی است که زبان شعر او همچنان زنده و مرجع زبان فارسی و برای نسل امروز و فرداست.

حمیدرضا قانعی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس هم بر این باور است که سعدی راهنمای مردم امروز است و می‌تواند افق روشنی را برای آنها ترسیم کند.

قانعی ضمن گرامیداشت یادروز سعدی در اول اردیبهشت ماه افزود: یکم اردیبهشت ماه در تقویم رسمی ایران به عنوان روز بزرگداشت شیخ اجل سعدی شیرازی نام‌گذاری شده است؛ بدون شک نام‌گذاری این روزها در تقویم فرصتی برای یادآوری داشته‌های غنی فرهنگی، هنری و ادبی است تا نسل جدید و نسل‌های آینده متوجه این داشته‌های باارزش شوند.

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه شیخ اجل سعدی شیرازی در قله ادبیات، عرفان، فلسفه و حکمت قرار دارد، گفت: ابیات و اشعار سعدی محدود به دوره خاصی نمی‌شود؛ حکمت، نکات و پندهایی که در اشعار و نثر اجتماعی این شاعر بزرگ وجود دارد در همه اعصار و دوران‌ها نقش تأثیرگذاری داشته است. به گونه‌ای که می‌بینیم این اشعار، نثرها و متون با همه ادوار و حتی مردم سایر سرزمین‌ها ارتباط برقرار می‌کنند.

قانعی اضافه کرد: جغرافیای فرهنگی ایران و کشورهایی مانند تاجیکستان و افغانستان که با زبان فارسی آشنا هستند به شدت با سعدی عجین شده‌ است و اشعار و نثرهای این شاعر پارسی‌زبان حتی در منابع درسی این کشورها وجود دارد؛ کشور ما هم از این منبع غنی حکمت و شعر برخوردار است.

وی ادامه داد: وجود این همه مفاخر ادبی و فرهنگی به نسل جدید یادآوری می‌کند که هرآنچه که در عرصه فرهنگ و هنر داریم را باید پاس بداریم و امیدواریم با این داشته‌های غنی تاریخی، فلسفی، فرهنگی و علمی روزگاری درخشان‌تر از قبل رقم بزنیم.

او با اعتقاد به اینکه آثار سعدی راهنمای مردم امروز است و می‌تواند افق روشنی را برای آنها ترسیم کند، گفت: هرچند آثار سعدی در قرن هفتم خلق شده اما نثر اجتماعی جذاب و حکمت‌ها و پندهای این شاعر بزرگ این قابلیت را دارد که هر روز مرور و بازخوانی شود؛ مردم امروز نیز می‌توانند با آثار سعدی ارتباط برقرار کنند و از آن درس بگیرند.

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس اظهارکرد: اگر دنیای غرب بر پایه داشته‌های فلاسفه‌اش بنا شده، سرزمین ایران هم از حکمت‌ها و داشته‌های بسیار غنی و ارزشمند بزرگان و مشاهیر این دیار برخاسته است؛ بخشی از این داشته‌ها را می‌توان در اشعار سعدی مشاهده کرد.

بازتاب آیات قرآنی در اشعار سعدی

از دیگر شگردهای این شاعر پارسی‌زبان بهره‌گیری از قرآن برای سرودن اشعارش است. دیدگاه قرآنی شیخ اجل سعدی شیرازی در آثارشان نفوذ چشمگیر و قابل توجهی داشته است. او در سروده‌های خود به پشتوانه آیات قرآن مجید، ارزش‌ها و فضایل اخلاقی را در قالب‌های شعری به تصویر کشیده‌ است. سعدی از شاعرانی است که به‌دلیل آشنایی کامل با قرآن کریم بهره‌های بسیاری از این کتاب آسمانی در آثار خود برده و توانسته تعالیم اخلاقی قرآن را با شهد ظرافت در گلستان و بوستان خود درآمیزد. او مانند دیگر گویندگان و نویسندگان پارسی‌گوی به طرق گوناگون از قرآن و حدیث بهره برده است. به عنوان مثال این بیت از سعدی که«عبادت به اخلاص نیت نکوست وگرنه چه آید ز بی مغز پوست» ناظر بر این آیه شریفه است که‌ خداوند متعال می‌فرماید «قُل أنّی اُمِرْتُ أن أعبُدَاللهَ مُخلِصاً لَهُ الدین»

سعید رحیمیان استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه شیراز نیز معتقد است سعدی از زمره اندیشمندان و دانشمندانی است که خلق آثارش در پیوند با قرآن‌کریم بوده است. به گفته رحیمیان تأثیراتی که به لحاظ محیط تربیتی سعدی قابل بحث و بررسی است و منجر به خلق شخصیتی از او شده مؤثر از الهامات قرآنی است.

استاد دانشگاه شیراز با بیان اینکه سعدی گاه نیز به لحاظ ساختاری از ویژگی‌های قرآن بهره‌مند شده است، گفت: سعدی بسیاری از عبارات سخن خویش را از قرآن گرفته است؛ گاه نیز از محتوا و مفاهیم آن بهره برده است.

رحیمیان به تأثیراتی که قرآن بر آثار سعدی داشته اشاره کرد و افزود: محیط تربیتی سعدی نقش مهمی در تأثیرپذیری او از قرآن داشته است؛ در مورد محیط تربیتی سعدی می‌دانیم که او دست‌پرورده حوزه‌هایی است که علوم قرآنی و حدیثی از علوم اساسی آنها بوده است و در نظامیه بغداد تدریس می‌شده است؛ نمونه دیگر از محیط تربیتی سعدی، خانواده اوست.

وی با اشاره به روح کلی، مفاهیم و معانی قرآنی که در تمامی آثار سعدی جاری و ساری است، بیان کرد: همچنین در اشعار سعدی شاهد الفاظ و ابیات و اصطلاحاتی هستیم که از قرآن‌کریم وام گرفته و در آثار خود این اصطلاحات را به صراحت به‌ صورت لفظی بیان کرده است.

سعدی در قلمرو ادب پارسی

جدل‌ناپذیرترین کار سعدی سخن اوست‌. در تاریخ ادبی ایران که گویندگان چیره‌طبع فراوان یافت می‌شود، سعدی به‌طور خیره‌کننده‌ای می‌درخشد. کسی چون او نتوانسته صنعت و سادگی‌، استحکام و روانی‌، عذوبت و رقت را به هم بیامیزد و بدین موزونی سخن گوید. سعدی شیرازی، بی تردید بزرگترین شاعری است که پس از فردوسی آسمان ادب فارسی را به نور خیره کننده خویش روشن ساخت و آن روشنی چنان بود که هنوز پس از گذشت هفت قرن از تأثیر آن کاسته نشده است و این اثر تا زبان پارسی برجاست همچنان برقرار خواهد ماند.

عبدالعلی دستغیب‌ منتقد ادبی و نویسنده و مترجم ایرانی هم در این باره اظهارکرد: باید این فرضیه را پذیرفت که آنچه را که سعدی در آثارش مطرح کرده‌، دستورالعمل زندگانی است. او مطالبی را عنوان کرده که با دوران خودش ارتباط داشته است؛ این در حالیست که بسیاری از شاعران دیگر مطالبی را عنوان کرده‌اند که با زندگی بشر امروز سازگاری ندارد.

وی ادامه داد: در اروپا هم که تمدن جدید رایج است و زندگی آنها براساس تمدن جدید تنظیم شده است، آثار شکسپیر و مونتی خواندنی است اما دستورالعمل زندگی نیست.

دستغیب یادآور شد: در حال حاضر دوره نصایح سعدی و عرفان‌گویی حافظ تمام شده است. نسل آینده و نسل جوان، مسائل دیگری در نظر دارند. امروز بسیاری از اخلاقیات سعدی کاربردی نیست، درحالی‌که در زمان خودش، بسیار پرمعنا بوده است.

وی عنوان کرد: برای اینکه ما بتوانیم سعدی، حافظ، فردوسی و مولوی را به‌عنوان گنجینه‌های ادبی خود داشته باشیم و آثار آنها را بخوانیم باید انکارشان کنیم؛ قدم اول این است که بگوییم سعدی چیزی ندارد بگوید و خواندش زائد است و در پاسخ باید گفت، اگر این‌طور است، چرا ۷۰۰سال عده‌ای عمر خودشان را صرف شناختن و شناساندن سعدی کرده‌اند؟

دستغیب با اشاره به اینکه اساساً آنچه در ایران به اسم نقد ادبی رایج است، ناقص است، گفت: متأسفانه هیچ‌کس آن‌گونه که باید به نقد متون نمی‌پردازد.

این نویسنده اضافه کرد:‌ علاقه به زندگانی و به‌ اصطلاح سعدی «حیات دنیا» در موجودات زنده ‌تسری دارد؛ هر موجود زنده در نهایت، می‌خواهد ادامه زندگی دهد و همچنین می‌خواهد زندگی‌اش کامل‌تر وغنی‌تر باشد؛ چنان‌که کسانی‌که اهل مقام هستند برآنند تا به جایگاه بالاتری برسند؛ ثروت نیز به همین گونه است. این موضوع در این بیت سعدی که‌«گفت چشم تنگ، دنیادوست را یا قناعت پر کند یا خاک گور» به خوبی مشهود است.

وی با اعتقاد به اینکه سعدی از این نظر برای ما مهم است که شاعر است، افزود: شعر و هنر در زندگانی زنگ تفریح است، زندگانی خیلی سخت و دشوار است و به همین دلیل به هنر و شعر نیاز دارد. البته در این جهان، همه موجودات رنج می‌برند، اما انسان توان بیان آن را دارد. رنج به‌خلاف تصور بسیاری از شاعران سنتی، اساس زندگی است. شاعر و نویسنده سعی می‌کنند این رنج زندگی را به شادی تبدیل کنند.

دستغیب یادآور شد: از آنجا که سرمایه هنرمند و متکلم و واعظ و شاعر کلام است، ما از طریق کلام سعدی، به‌وجود او پی می‌بریم. خود زبان، مانند توری است که به آب می‌اندازیم. او گاهی اوقات واقعیتی را می‌گوید که ما فراموش کرده‌ایم.

وی اظهارکرد: یکی از محاسن سعدی این است که زیاد از انسان دور نمی‌شود و چون حافظ به عرفان گرایش ندارد. او تصویر آدم‌ها را در عمل نشان می‌دهد، آن‌چنان که هستند.

دستغیب ادامه داد: در حقیقت سعدی انسان‌ها را در موقعیت قرار می‌دهد و مسئله سعدی این است که دوره تمدن زراعی و رابطه مردم با زمین، حاکم وقت، واعظ و اخلاق را بیان کند. نصایح او گاهی برای این زمانه به‌کار نمی‌آید.

وی افزود: در آثار سعدی، آن بخش از مطالبی که از قوه خیال پدید آمده، جالب است، زیرا چنان‌که می‌گویند، اگر از هنر نیروی تخیل را بگیریم، فرو می‌ریزد.

دستغیب بیان کرد: بنابراین، سعدی در آثارش از زمان جوانی، روزگار پیری، حاکمان، ظلم و ستم صحبت می‌کند و مردم این مطالب را می‌خواندند و اوقات را در زندگی طی می‌کردند.

وی اضافه کرد: باید به‌خاطر داشت که حوادث نامکرر مهم هستند، چون زندگی تکرار است. ما از خواندن آثار شکسپیر، بالزاک، فردوسی و سعدی استعجاب می‌کنیم. گاهی نیروی تخیل ما برانگیخته می‌شود. گاهی تعجب و گاهی باور نمی‌کنیم.

او با اعتقاد به اینکه هنر عبارت است از آن لحظه‌ای که انسان از خود بی‌خود می‌شود، گفت: سعدی و حافظ نیز چنین بودند. لحظه‌ای که شعر می‌گفتند از خود بی‌خود می‌شدند.

دستغیب با بیان اینکه هنر عقلانی نیست، اظهار کرد: هنر این است که تمام وجود انسان صدا کند؛ هزاران نفر به استقبال سعدی رفتند، بسیاری شعر گفتند، اما اینها هنر نیست؛ وقتی حافظ و سعدی این متون را می‌نوشتند، تمام وجودشان از شدت درد و رنج به‌ صدا در می‌آمد.

ضرورت جهانی شدن افکار و اندیشه‌های سعدی

این روزها که جهانی شدن به عنوان فرایندی فراگیر همه ابعاد زندگی بشر را تحت تاثیر قرار داده، جهانی شدن اندیشه‌ها و افکار سعدی، شاعر و ادیب بلند آوازه ایران که آثار ماندگار گلستان و بوستان را بر جای گذاشته است، به عنوان نمادی از فرهنگ ایرانی ضرورت دارد. این در حالیست که اشعار سعدی نه تنها از ظرفیت انطباق پذیری بالایی برای تطبیق خود با جهانی شدن برخوردار است بلکه توانایی لازم برای غلبه بر چالش‌ها و تأثیرگذاری بر جهان را دارد.

نایب شیرازی محقق و مدرس دانشگاه نیز در خصوص اهمیت و گستره چاپ آثار سعدی در جهان اظهار کرد: گستره و تنوع آفرینش‌های ادبی‌ سعدی، چه در نثر و چه در شعر، بی‌مانند است. چاپ آثارش نیز در جهان، شرحی شورانگیز دارد، از آنکه چگونه صیت سخنش در جهان طنین‌انداز شده و پیش و بیش از تمامی سخنوران ایرانی مورد توجه و استقبال قرار گرفته است.

وی ادامه داد: نکته درخور تأمل آنکه گونه‌های مختلف آثار چاپی سعدی از چندین وجه حائز اهمیّت هستند. مهم‌ترین رخداد آن است که تمامی‌ چاپ‌ها و ترجمه‌های آثار ادبی پارسی در اقصی نقاط جهان و به زبان‌های گوناگون با آثار سعدی آغاز شده، چنان‌که چاپ‌های گلستان مؤید این سخن است.

نایب شیرازی بیان کرد: صنعت چاپ به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای نشر فرهنگ و اندیشه در جهان شناخته می‌شود که هماره در تعاملات فرهنگی بینِ مللِ مختلف اهمیتی ویژه داشته است؛ صنعتی که دانش بشری را از فرهنگی به فرهنگ دیگر می‌گسترد و چونان آینه‌ای نمود و بازنمودی دو سویه و تکثیروار دارد.

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: ستارگان ادب کهن پارسی پرشمارند، اما سعدی شیرازی را به‌راستی می‌توان به یک کهکشان تشبیه کرد؛ کهکشانی که گستره و تنوع آفرینش‌های ادبی‌اش؛ چه در نثر و نظم و چه در شعر، بی‌مانند است. پرتو روشنای آثارش نیز تأثیر و تبعاتی بر ادبیات ایران و جهان داشته‌ است که بی‌همتاست.

وی بیان کرد: با این‌همه، دریغا که در سعدی‌شناسی و سعدی‌پژوهی برخی نکته‌ها به کلی مغفول مانده است، از آن میان گونه‌های مختلف آثار چاپی سعدی است که از چندین وجه حائز اهمیت هستند و باید بیش از پیش مورد بررسی قرار گیرند.

سعدی اندرزگویی برای همه نسل‌ها

از سعدی هر چه بگوییم نمی‌توانیم حق او را به سادگی ادا کنیم. سعدی بزرگ است و اشعارش در تفاسیر مختصر نمی‌گنجد. از زوایای مختلفی می‌توان درباره سعدی صحبت کرد. آشنایی نسل جدید با این شاعر بزرگ بیش از پیش نیاز به کشف ابعاد شخصیتی و شعری این استاد سخن و بررسی افق‌های فکری و اندیشگانی او دارد. سعدی اندرزگویی برای همه نسل‌ها است و حکایت‌های او از این نظر بسیار حائز اهمیت هستند.