دوزیستان و خزندگان نادر حیات وحش ایران

با درک این ویژگی‌های طبیعت و اقلیم ایران است که می‌توان پی برد چرا علاوه بر حیوانات، قدیمی‌ترین تمدن جهان در ایران ما ایجاد شد و این که چرا همچنان این قسمت کوچک از جهان مورد توجه قدرت‌های بزرگ جهانی استصحبت از جانداران اندمیک ایران همواره با استقبال مخاطبان روبروست و این امر نشان می‌دهد که ایران برای مخاطبان جذابیت خودش را دارد. اما این جذابیت زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم برخی از جانداران از کل کائنات و عرصه قابل حیات در سراسر گیتی، ایران را برای زیستن برگزیده‌اند. این‌ که ۵ گربه‌سان بزرگ تنها ایران را برای زیستن انتخاب کرده‌اند یا این‌که تنها یک گونه پرنده به نام «زاغ‌بور» در همین عرصه زندگی می‌کند و این که بدانیم چند پستاندار جونده کوچک چه تاثیراتی در عرصه محیط‌زیست ایران داشته‌اند، جملگی نشان از اهمیت و خاص بودن جانداران مخصوص ایران و از آن مهم‌تر نشانه اهمیت بسیار بالا و منحصر به فرد اقلیم کشورمان است که توانسته محیطی مناسب برای این جانداران فراهم کند.

با درک این ویژگی‌های طبیعت و اقلیم ایران است که می‌توان پی برد چرا علاوه بر حیوانات، قدیمی‌ترین تمدن جهان با دیوانسالاری منحصر به فردش در دوران باستان بر بیش از ۷۰ درصد مردم جهان حکمرانی می‌کرد، در ایران ما ایجاد شد و این که چرا همچنان این قسمت کوچک از جهان مورد توجه قدرت‌های بزرگ جهانی است، بهتر و بیشتر درک شود!

طی ۴ گزارش قبل به پستانداران بزرگ و کوچک و تنها پرنده اندمیک ایران اشاره شد، گزارش پیش‌رو به معرفی چهار گونه منحصر به فرد دوزیست و خزنده (دو گونه اندمیک ایران و دو گونه مشترک با پاکستان و هند) اختصاص دارد.

افعی دم عنکبوتی، شکارچی نابغه

نام خزندگان و به خصوص انواع مار و افعی برای مردم همواره با ترس و نوعی انزجار همراه است. اما اگر قدری در زندگی و رفتار این جانداران تامل و دقت شود، درخواهیم یافت که این موجودات نابغه‌هایی در عرصه تطابق با محیط و موثر در اکوسیستم هستند. این که زهر این جانداران در داروسازی و ساخت انواع پادزهر چه تاثیری دارد، نیازمند معرفی بیشتر است تا در هنگام برخورد با آن‌ها رفتار درستی داشت و درصدد کشتن و حذف آن برنیاییم.

دیدن مار و افعی به دلیل ظاهر خشن و تهاجمی می‌تواند ترس را برانگیزد، که یک واکنش طبیعی است، اما زمانی که بتوان درک کرد که این ظاهر خشن هم یک سیستم دفاعی برای این جانداران جهت مرعوب کردن مهاجمانشان است، دیگر ترس و واهمه و انزجار زیاد نه تنها بی‌معنی خواهد بود، بلکه حضور این جاندار در طبیعت، ویژگی‌های خاص اقلیمی کشور را نشان می‌دهد که ایران ما از هر نظر بی‌همتاست.

سر این مار به افعی‌های شاخدار شباهت دارد ولی دم آن دارای یک جسم کروی شکل با فلس‌هایی آویزان است که باعث شده شباهت زیادی به عنکبوت داشته باشد

افعی دم‌عنکبوتی نمونه‌ای از این نوع خزندگان است که سابقه کشف آن کمتر از دو دهه است. نام علمی Pseudocerastes urarachnoides مختص این گونه از سرده افعی شاخدار ایرانی است که فقط در غرب ایران و در سال ۲۰۰۶ کشف شد. سر این مار به افعی‌های شاخدار شباهت دارد ولی دم آن دارای یک جسم کروی شکل با فلس‌هایی آویزان است که باعث شده شباهت زیادی به عنکبوت داشته باشد. این مار با چرخش دم خود که همانند حرکت یک عنکبوت مورد علاقه پرندگان کوچک برای شکار است، آن‌ها را شکار می‌کند.

زیستگاه این جاندار خاص در ایران و استان‌های کرمانشاه، ایلام، لرستان و خوزستان است. همانند سایر جنس‌های افعی‌های شاخدار، این مار دو برآمدگی بالای چشمانش داشته که نمایی شبیه شاخ به آن بخشیده ‌با سایر افعی‌ها تفاوت زیادی دارد. تقریبا بین ۱۶ تا ۱۷ فلس بین دو شاخ وجود دارد و فلس‌های بدن نسبت به گونه‌های دیگر زبرتر است. تقریبا ۱۵ جفت فلس زیر دمی وجود دارد و فلس‌هایی دارد که اطراف دم شبیه پای بندپایان به نظر می‌رسد. چنانچه بدان اشاره شد، نوک دم برجسته و حالت کروی دارد که شبیه بدن عنکبوت است. در بسیاری دیگر از مارها برای فریب استفاده می‌شود ولی هیچ‌کدام فلس‌های دراز که شبیه پای بندپایان باشد ندارد(۱). استفاده از دم برای فریب پرندگان در مطالعات بعدی اثبات شد. هنگام تحقیق در مورد ویژگی فریب دم این‌گونه یک ویدئو نیز تهیه شد. مار افعی شاخدار دم عنکبوتی از نظر قلمرو جغرافیایی با گونه‌هایی مثل P. fieldi در گیلان غرب و P. persicus در بیجار ایلام همپوشانی دارد، اما تفاوت‌های جدی هم با آن‌ها دارد.

این گونه جانوری خاص در حال حاضر با خطر انقراض نسل روبروست و باید به‌طور ویژه محافظت شود.

سمندر لرستانی، زیبای خالدار

«سمندر امپراطور»، «سمندر قیصری»، «سمندر خالدار» یا «سمندر لرستانی» یکی از زیباترین گونه‌های سمندر جهان است که در منطقه زاگرس و فقط در ایران و در استان لرستان و قسمتی از خوزستان زندگی می‌کند. سمندر لرستانی با نام علمی Neurergus kaiseri که جزو خزانه ژنتیکی با ارزش فون دوزیستان ایران می‌باشد، این روزها در حال انقراض است. این‌گونه که از آن به عنوان «فسیل زنده» نام برده می‌شود، از آنجا که توانسته خود را با شرایط اقلیمی منطقه سازگار کند، بسیار تکامل پیدا کرده است. سمندر لرستانی در محیطی از بقایای جنگل‌های بلوط که دارای آب‌های خنک است زندگی می‌کند و بر پشت خود خال‌ها یا نوارهای زرد و نارنجی زیبا با زمینه قهوه‌ای رنگ دارد. ناحیه زیرین بدن این جانور نیز زرد یا نارنجی متمایل به قرمز است. با توجه به این که این گونه تنها در این ناحیه از جهان یافت می‌شود دارای اهمیت فوق‌العاده ملی و بین‌المللی است.

این‌گونه به عنوان یک گونه بومی منحصرا در مرزهای جنوبی استان لرستان و شمال استان خوزستان یافت می‌شود. در منطقه کرکی از توابع شهرستان پل دختر در چشمه‌ها ورودهای کوچک و آب شیرین این منطقه نیز تعدادی از این جانور زندگی می‌کنند. این‌گونه در زیستگاه‌های زمینی شامل درختزارهای باز پسته و بلوط زندگی می‌کنند. از جمله این زیست‌گاه‌ها می‌توان به زیست‌گاه‌های «وژناب»، «بلالا»، «لفت»، «کرسر» و «کول سرمال» اشاره کرد.

سمندر لرستانی تغذیه متنوعی دارد و در تنظیم جمعیت هزاران گونه از بی‌مهرگان که از آن‌ها استفاده غذایی می ‌کنند نقش بسزایی دارند

سمندر لرستانی از سوی اتحادیه جهانی حفاظت از محیط‌زیست ( IUCN ) در فهرست قرمز و کنوانسیون حمایت از گونه‌های نادر و کمیاب جهان (CITES) در ضمیمه یک که تجارت و خرید و فروش را ممنوع می‌کند، قرار گرفته است.

متاسفانه طی سال‌های اخیر این گونه زیبا به دلیل سودجویی عده‌ای از افراد در روزهای منتهی به پایان سال به عنوان یک موجود زینتی به فروش می‌رسد که بزرگ‌ترین تهدید این حیوان است. دوزیستان به عنوان جاندارانی که بخشی از زندگی خود را در آب و بخشی را در خشکی می ‌گذرانند، به صورت‌های متنوعی تکامل یافته‌اند و از آنجا که تغذیه متنوعی دارند، در تنظیم جمعیت هزاران گونه از بی‌مهرگان که از آن‌ها استفاده غذایی می ‌کنند نقش بسزایی دارند.

لاک‌پشت پوزه عقابی، مظلوم خلیج فارس

لاک‌پشت پوزه عقابی با نام علمی Eretmochelys imbricate، دارای ظاهری کاملا متفاوت و زیبا است، طوری که تمایز دادن آن با سایر هم‌نوعانش در کسری از ثانیه انجام می‌شود. لاک‌پشت‌های پوزه عقابی، خزنده‌ای همه‌چیز خوار هستند که حدود ۴۰ تا ۵۰ سال عمر می‌کنند و اکثر عمر خود را در آب‌های اقیانوس می‌گذرانند. لاک‌پشت پوزه عقابی همانطور که از نامش پیداست، ظاهری متفاوت‌تر از سایر لاک‌پشت‌ها دارد و همین تفاوت سبب نام‌گذاری آن شده است. لاک‌پشت پوزه عقابی لاکی سخت و در عین حال جذاب دارد که این عامل سبب شکار بی‌رویه آن و قرارگیری‌اش در خطر انقراض شده است.

خاص بودن لاک‌پشت پوزه عقابی تنها در نام و چهره متفاوت این جانور سنگ پشت خلاصه نمی‌شود. زیرا از آنجایی که پوزه عقابی گونه‌ای تکامل یافته از دو گونه لاک‌پشت سرخ و لاک‌پشت دریایی ریدلی است، انتظار می‌رود صفات مشترک بسیاری هم با آن دو داشته باشد. یکی از بارزترین صفات لاک‌پشت‌‎های سرخ و ریدلی، منبع تغذیه آن‌ها است که از جانورانی مانند نرم‌تنان، خرچنگ‌ها، میگو و عروس‌های دریایی تامین می‌شود؛ اما رژیم غذایی لاک‌پشت پوزه عقابی، متفاوت‎‌تر بوده و این حیوان از اسفنج‌ها هم تغذیه می‌کند.

از آنجا که محل زاد و ولد این لاک‌پشت در زمان تخم‌گذاری ایران است، به عنوان یکی از گونه‌های خاص ایران هم شناخته می‌شوند

لاک‌پشت دریایی نوعی خزنده محسوب می‌شود و برخلاف بسیاری از گونه‌های دریایی، دارای شش است؛ بنابراین این سنگ‌پشتان نیاز دارند با توجه به فعالیت خود، چندین ثانیه را در سطح آب بگذرانند. به طور کلی اقیانوس هند، آرام و خلیج فارس به عنوان زیستگاه اصلی لاک‌پشت‌های پوزه عقابی یاد می‌شود، اما از آنجا که محل زاد و ولد این جاندار در زمان تخم‌گذاری استان هرمزگان، جزایر «قشم»، «کیش»، «شیدور»، «هندورابی»، «هنگام» و «هرمز»، «نخیلو» و «ام‌الکرم» و حتی استان بوشهر است، به عنوان یکی از گونه‌های خاص ایران هم شناخته می‌شوند.

گاندو، تنها خزنده ابزار به دست

گاندو یا تمساح پوزه‌کوتاه با نام علمی Crocodylus palustris نوعی کروکودیل بومی پاکستان و ایران و بزرگ‌ترین خزنده این دو کشور است. این کروکودیل در نواحی جنوب شرقی ایران و نزدیک مرز پاکستان در آبگیرها و رودخانه‌های سیستان و بلوچستان زندگی می‌کند. گاندو گوشتخوار و شکارچی کمین‌گر است و رژیم غذایی متنوعی شامل انواع ماهی‌ها، خزندگان و پستانداران و… دارد. این جاندار هر حیوانی را که به قلمرو آن‌ها در آب یا نزدیک آب حمله می‌کنند. کمتر انسان‌ها را شکار می‌کند اما گزارش‌هایی از حمله این حیوان به کودکان در نزدیکی آبگیرهای محلی وجود دارد.

گاندو حیوانی کاملا اجتماعی است. با توجه به تحرک پائین و خونسرد بودن مصرف غذایی گاندوی بالغ به‌طور متوسط روزانه ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم گوشت است.

گاندوها با حفر کانال‌ها که چندین متر عمق داشته هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کنند و هم با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها کمک می‌کنند

از رفتارهای جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و آبگیرهای محل زندگی خود است. گاندوها با حفر این کانال‌ها که چندین متر عمق داشته و طول آن‌ها تا ۱۵ متر می‌رسد، هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کنند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کنند. به همین دلیل بلوچ‌ها علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که «هر جا گاندو باشد آب فراوان است».

یکی از رفتارهای مستند شده گاندوها استفاده از حیله‌هایی برای شکار پرندگان است. این امر گاندو را به نخستین خزندگان شناخته‌شده‌ای تبدیل می‌کند که از ابزار استفاده می‌کنند. گاندو برای تطمیع پرندگانی که به دنبال مصالح ساخت‌اند تکه‌های چوب و شاخه را روی سر خود نگه می‌دارد و هنگام نزدیک شدن پرنده آن را شکار می‌کند.

منابع

۱Fathiia, Behzad; Rastegar-Pouyani, Nasrullah (۲۰۱۰). "On the species of Pseudocerastes (Ophidia: Viperidae) in Iran". Russian Journal of Herpetology. ۱۷ (۴): ۲۷۵–۲۷۹.