سفرنامه‌هایی از جنس نور

هر بار که صحبت از سفرنامه حج می شود، بیشتر افراد به یاد کتاب خسی در میقات نوشته جلال آل احمد می افتند؛ چه اسم عارفانه و زیبایی ولی وقتی کتاب را می خوانید، متوجه می شوید که چه متن ساده و زلالی است و تا حالا بیش از ۳۰ ناشر این کتاب را چاپ کرده اند. حالا این که چرا کتاب جلال اینقدر گل کرده، بحث دیگری است. برعکس، اگر سفرنامه ای عرفانی و سنگین می خواهید، کتاب حج مرحوم دکتر شریعتی را بخوانید. چه نگاه زیبا و مفاهیم عمیقی! آن هم زمانی که مردم عادی با این نوع ادبیات کمتر آشنایی داشتند.

آیا می دانستید بعضی از خانم ها هم سفرنامه نوشته اند، آن هم در عهد قاجار؟ کتاب چادر کردیم؛ رفتیم تماشا را عالیه خانم شیرازی نوشته و در بخش اول کتاب درباره سفر زمینی خودش به عتبات و عربستان نوشته که به چه جاهایی رفته و چه چیزهایی دیده است.

یک پرانتز باز کنم و آن این که این روزها که بازار نمایشگاه کتاب داغ است و فرصت خوبی برای کتابگردی و دیدن کتاب های مفید هست، می توانید سری به سی و چهارمین نمایشگاه بین المللی کتاب بزنید و کتاب های مربوط به حج به ویژه سفرنامه هایی را که دوست دارید، بخرید. البته با این گرانی کاغذ و قیمت کتاب ها، به سختی می توان یک مجموعه کتاب از سفرنامه ها را خرید ولی یکی دو کتاب را حتما داشته باشید تا هر وقت فرصت شد، تورقی کنید و حال و هوایتان عوض شود یا حداقل به عنوان کتاب بالینی استفاده کنید. یعنی قبل از خوابیدن چند صفحه ای بخوانید ولی نه مثل لالایی خواندن نباشد که زود خوابتان برود.

به اندازه ای درباره سفرنامه حج، کتاب داریم که نگو و نپرس. یعنی اگر بخواهم فقط فهرست سفرنامه های حج را برای شما ردیف کنم، هم من کم میاورم و هم شما ولی می توانم یک تقسیم بندی ارائه دهم و بگویم که دو نوع سفرنامه حج داریم یکی سفرنامه هایی که اخیرا نوشته شده است؛ مثلا توی همین ۳۰، ۴۰ ساله و یکی هم قدیمی هایی که از زمان صدر اسلام شروع می شود تا همین ۱۰۰ سال پیش.

حجت الاسلام جعفریان کتابی در هشت جلد منتشر کرده و ۵۰ سفرنامه مربوط به حاجی های دوران قاجار را در یک مجموعه جمع آوردی کرده است

شاید باور نکنید ولی تا حالا حدود ۴۰۰ اثر در این حوزه شناسایی شده و حدود ۳۵۰ مورد از این نوشته های حج به عنوان سفرنامه در قالب کتاب به صورت مستقل منتشر شده‌ است. آقای (رسول) جعفریان که اندیشمندی پرتلاش است و کتاب های فراوانی هم در حوزه تاریخ اسلام نوشته، کتابی دارد مربوط به سفرنامه حج که در هشت جلد منتشر شده و ۵۰ سفرنامه مربوط به حاجی های دوران قاجار را در یک مجموعه جمع آوردی کرده و سال ۸۹ چاپ شده است.

این گزارش شامل اطلاعات کتابشناسی تمامی سفرنامه‌ها و خاطرات حج ایرانیان است که تا پایان سال ۱۳۹۲ شمسی منتشر شده است. افزون بر سفرنامه‌ها و خاطرات ایرانیان، تا کنون چندین مورد از سفرنامه‌های حج افراد غیر ایرانی در ایران منتشر شده است. مثل سفرنامه ابن جبیر، سفرنامه سرلشکر ابراهیم رفعت‏ پاشای مصری و سفرنامه خانم هاجر اشپور آلمانی.

حالا اگر فرصت دارید که فهرست این ۴۰۰ سفرنامه را مرور کنید، به کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران سری بزنید، البته در همین فضای مجازی و ببینید که چه کسانی از ایرانی گرفته تا خارجی هایی که در ایران بودند و حتی جهانگردهای اروپایی چه چیزهایی که ننوشته اند. البته این آمار مربوط به ۱۰ سال پیش است که به طور قطع این ۱۰ سال نیز خیلی از نویسنده ها و علاقه مندان حج دست به قلم شدند و شروع کردند به نوشتن سفرنامه و دل نوشته. بعضی ها هم هرچیزی را که نوشتند، در فضای مجازی قرار داده اند تا بقیه مردم هم در ثوابش شریک باشند.

از سفرنامه های قدیمی چند کتاب، معروف و ماندگار شده است. مثل سفرنامه ناصر خسرو یا ابن بطوطه و ابن جبیر. جعفریان در کتاب سیری در خاطرات حج نوشته: کهن ترین سفرنامه، کتاب پر ارج ناصر خسرو قبادیانی عالم اسماعیلی مذهب است که مملو از آگاهی های گرانبها، از درخشان ترین دوره تمدن اسلامی است. در دوره های بعد، نوشته های ابن بطوطه و ابن جبیر به عنوان سفرنامه های شاخص مطرح شد، در حالی که در کنار آنها سفرنامه های دیگری نیز وجود داشت و دارد که در آن حد از جامعیت نیست.

در این کتاب ها یک سفرنامه جالب به چشم می خورد که نام کتاب، حدیث‌ نامکرر عشق‌؛ سفرنامه‌ تازه‌ مسلمانی‌ اروپایی‌ به‌ مکه‌ است و خانم هاجر اشپور آن را نوشته و خانم آنه‌ ماری‌ شیمل که از اسلام شناسان شناخته شده آلمانی است، مقدمه ای برای این کتاب نوشته است.

هیچ شهری مثل مکه یا مدینه را در دنیا نمی توانید پیدا کنید که اینقدر درباره آن کتاب نوشته باشندجعفریان در کتاب خود سفرنامه های حج را به چند بخش تقسیم کرده است. یکی آن هایی که نویسنده به نوشتن مناسک حج مشغول شده و یکی هم آن هایی که آداب زیارت اماکن مقدس را نوشته اند و برخی هم نگاشته های تاریخی، درباره خود مکه و مدینه از خود به جا گذاشته اند ولی نکته مهم این است که هیچ شهری مثل مکه یا مدینه را در دنیا نمی توانید پیدا کنید که اینقدر درباره آن کتاب نوشته باشند.

اگه قرار نبود که به حج هم مشرف شوید، خیلی حوصله می خواست که این همه سفرنامه ها را ورق بزنید و بخوانید ولی خلاصه عرض کنم شهید سیدمرتضی آوینی یک کتاب نوشته به نام سفر به سرزمین نور یا آیت الله صافی گلپایگانی، مرجع تقلید که هنوز دو سال از عروجش نمی گذرد، یک کتاب ۳۰۰ صفحه ای نوشته به اسم سفرنامه حج و اگر کتاب های جمع و جور می خواهید کتاب سفر به قبله را بخونید که هدایت الله بهبودی در ۶۰ صفحه نوشته ولی مربوط به سفر حج سال ۷۰ است.

رهبر انقلاب در وصف این کتاب نوشت: این کتاب مرا باز در شور و حال حسرت‌آلود زیارت خانه خدا و حرم رسول‌الله(ص) فرو برد. شور و حال و اشتیاقی که دیگر امیدی هم با آن نیست. تا به یاد دارم -از سال‌های دور جوانی- هرگز دل خود را از آتش این اشتیاق، رها نیافته‌ام اما حتی در دوران سیاه اختناق که هر روحانی بامعرفت و بی‌معرفتی، با رغبت و یا حتی از سر سیری، آسان می‌توانست در خط حج قرار بگیرد و من نمی‌توانستم!... در سال‌های ریاست جمهوری چشم امید به پس از آن دوران دوخته بودم، اما امروز ..؟ شور و اشتیاقی بی‌سکون و امیدی تقریباً فرو مرده .. تنها تسلا به خواندن اینگونه سفرنامه‌ها یا شنیدن آن‌ها است که خود بازافزاینده شوق نیز هست. این کتاب، شیرین، موجز، با روح و هوشمندانه نوشته شده است. زیارت قبول؛ عزیز نویسنده!

بار دیگر موسم حج شد و وقت انس و معاشقه‌ من با سفرنامه‌های حج. دود کبابی به ضرورت، با مصداقی از «وصف‌العیش،نصف‌العیش»رحیم مخدومی هم کتاب یار کجاست را درباره اولین مناسک حج بعد از کشتار سال ۶۶ نوشته و حضرت آقا هم درباره کتاب مخدومی نوشت: بار دیگر موسم حج شد و وقت انس و معاشقه‌ من با سفرنامه‌های حج. دود کبابی به ضرورت، با مصداقی از «وصف‌العیش، نصف‌العیش»؛ و «ماشاءالله کان». اما بی‌شک این یکی از بهترین سفرنامه‌های حج است که من خوانده‌ام. اگر نگویم بهترین؛ لطیف، پرنکته، ژرف‌نگر، با روح، موعظه‌آمیز، ‌گویا و همراه با هنرمندی‌های ادیبانه؛ از قبیل زیبایی قلم، همراهی طنز، اشتمال بر تصویر، آمیختگی به خیال؛ و... خلاصه این‌که، نوشته زیبا و شیرینی است.

خیلی از کتاب های مربوط به حج را نشر مشعر منتشر می کند که به بعثه مقام معظم رهبری وابسته است ولی بعضی ها هم جای دیگر به چاپ می سپارند. شاید یکی از جدیدترین سفرنامه ها کتاب خال سیاه عربی باشد که حامد عسکری خاطراتش را با نثری جوان پسند و به روز در ۲۴۰ صفحه نوشته است.

کتاب دیگری هست به نام پرستو در قاف که علیرضا قزوه نوشته است، البته بعضی معتقدند که وی از کتاب‌های خسی در میقات و حج دکتر شریعتی تاثیر گرفته ولی نکته جالب آن این است که قزوه در کتاب خود به حال و هوای جنگ هشت ساله پرداخته است. اگر نمایشگاه کتاب، رفتید، سری به انتشارات سوره مهر بزنید و سراغ سفرنامه هایی مثل غوغای غبار، یادداشت های سفر حج گلعلی بابایی، اعترافات شهر خدا از سید مجید حسینی، جای پای ابراهیم، مجموعه یادداشت های سفر محمد ناصری و تا دستبوسی خدا از سید محمود جوادی را بگیرید.

بعضی از حاجی های قلم به دست، اسم های زیبا و خاصی را برای سفرنامه هایشان انتخاب کرده اند. مثل حج نیکان نوشته آیت الله احمدی میانجی، یک سفر رویایی، سفری به قیامت، از بروکسل تا مکه، میعادگاه عاشقان، ارمغان سفر زیارت خانه خدا، پروازگه جبرئیل، پا به پای ابراهیم یا راهی به سوی خدا.