از شعر مذهبی تا شعر معنوی

شعر معنوی که در سیرت و حقیقت دین ریشه دارد، محصول تربیت معنوی است. تربیت مذهبی ظاهر ما را مذهبی و تربیت معنوی باطن ما را مذهبی می‌کند. شعر معنوی از آنجا که بر درونه و سیرت دین تاکید می کند، می تواند پرچمدار «وحدت ادیان» و «تقریب» مذاهب باشد.

از وجوه تمایز بارز شعر مذهبی و شعر معنوی این است که غایت شعر مذهبی توصیف و تجلیل است، حال آن که جان و جوهر شعر معنوی تبیین و تحلیل است.

شاعر مذهبی در پله اول دینداری که اقرار به زبان و پذیرش صوری احکام و اعتقادات است، متوقف مانده و دین و آیین در چشم وی به مجموعه ‌ای از شعائر و مناسک خشک عبادی خلاصه می‌شود؛ ولی شاعر معنوی، انسانی است که معنویت به واسطه ایمان و معرفت دینی در درونش نهادینه شده و به معنا و حقیقت دین راه برده است.

از همین رو، شعر مذهبی بیشتر به صورت دین و شعر معنوی به سیرت دین می‌پردازد. از این منظر، شعر معنوی راهکاری مناسب برای خط زدن فاصله ها و رسیدن به نقطه «وصل» و همدلی است.

امام صادق(ع)، پرچمدار "تقریب مذاهب"

صحبت از «وحدت اسلامی» یا به تعبیری دیگر «تقریب مذاهب اسلامی» بدون پرداختن به سلوک و سیره دینی و سیاسی امام جعفر صادق (ع) بحثی ابتر و ناقص خواهد بود. چرا که آن امام هُمام به راستی و درستی از منادیان تقریب مذاهب اسلامی در عصر و زمانه خویش بوده است.

در عصر امام صادق (ع) با رشد قارچ گونه فرق و مذاهبی چون معتزله، جبریه، مرجئه، غلات، زیدیه، زنادقه، مجسمه، تناسخیه، متصوفه، و… توجه به «وحدت اسلامی» ضرورتی حیاتی و مضاعف پیدا کرد.

برای تحقق این مهم و به منظور تحکیم پایه های وحدت اسلامی، امام صادق (ع) با روشنگری، نقد عالمانه، و به تعبیر مقام معظم رهبری برپایی کرسی های آزاداندیشی، در راستای رمزگشایی و رونمایی از سیمای اسلام ناب محمدی (ص) گام برداشت.

روش و منش امام صادق (ع) در برخورد با فرق مذهبی، روشی وحیانی و قرآنی و با استناد به آیه ۳۲ سوره «روم» بود. خداوند در این آیه با پرهیز از تفرقه و توصیه به وحدت خطاب به مومنان می فرماید: «مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُون: از کسانی نباشید که در دین خود اختلاف کردند و فرقه فرقه شدند و هر فرقه‌ای به آنچه نزد آنان است، شادمانند».

امام همواره به پیروان خویش می فرمود «کاری کنید که مردم به دین شما و مسلکی که دارید رغبت پیدا کنند». از همین رو، موضع امام در برابر نقدها و شبهاتی که از سوی رهبران فرقه های مختلف بر دین وارد می شد، هرگز تکفیر و تهدید و دعوت به سکوت نبود، سیره و سنت آن حضرت استقبال از مباحث علمی و دینی و پاسخگویی مستدل و عالمانه به سوالات و شبهات با رویی گشاده و سعه صدری بی نظیر بود.

آن امام همام برای نزدیکی قلوب و تحکیم و تقویت وحدت اسلامی در بین فرق گوناگون اسلامی از روش های عالمانه ای استفاده می کرد که از جمله مهم ترین آنها می توان به شیوه های زیر اشاره کرد: پرهیز از مجادلات و منازعات سیاسی، تعامل سازنده با رهبران مذاهب مختلف، دعوت به گفت و گو و روشنگری عالمانه برای مقابله با بدعت‌ها، خرافات و انحرافات، و احترام و تکریم پیروان مذاهب دیگر در چهارچوب آموزه های اصیل اسلامی.

با پیروی از سیره عملی امام صادق (ع)، ما باید آستانه نقدپذیری خودمان را بالا ببریم و از بزرگان دین، شیوه گفت و گوی علمی و تحمل نظر مخالف را بیاموزیم. باید در برابر کسانی که با نظر و دیدگاه ما مخالفند، سعه صدر داشته باشیم و به جای برافروختن، تهمت زدن و بیانیه های آتشین صادر کردن، در فضایی آرام به مباحثه و مفاهمه بنشینیم. چرا که بر اساس آموزه های قرآنی و سنت و سیره نبوی اگر اختلاف نظر به مجرای صحیح - تعامل و گفت و گوی سازنده علمی - هدایت شود، نه تنها امری ناپسند و مذموم نیست، بلکه باعث هم افزایی، رشد و بلوغ فکری جامعه نیز خواهد شد. چنان که مولی الموحدین، حضرت علی (ع) در نهج البلاغه راه حل اختلافات دینی را پیروی از سنت نبوی و پرهیز از خودرایی و هواپرستی می داند و می فرماید:

«فَیَا عَجَباً! وَ مَا لِیَ لَا أَعْجَبُ مِنْ خَطَإِ هَذِهِ الْفِرَقِ عَلَی اخْتِلَافِ حُجَجِهَا فِی دِینِهَا، لَا یَقْتَصُّونَ أَثَرَ نَبِیٍّ وَ لَا یَقْتَدُونَ بِعَمَلِ وَصِیٍّ وَ لَا یُؤْمِنُونَ بِغَیْبٍ وَ لَا یَعِفُّونَ عَنْ عَیْبٍ، یَعْمَلُونَ فِی الشُّبُهَاتِ وَ یَسِیرُونَ فِی الشَّهَوَاتِ، الْمَعْرُوفُ فِیهِمْ مَا عَرَفُوا وَ الْمُنْکَرُ عِنْدَهُمْ مَا أَنْکَرُوا، مَفْزَعُهُمْ فِی الْمُعْضِلَاتِ إِلَی أَنْفُسِهِمْ وَ تَعْوِیلُهُمْ فِی الْمُهِمَّاتِ عَلَی آرَائِهِمْ، کَأَنَّ کُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ إِمَامُ نَفْسِهِ قَدْ أَخَذَ مِنْهَا فِیمَا یَرَی بِعُرًی ثِقَاتٍ وَ أَسْبَابٍ مُحْکَمَاتٍ

ترجمه: «در شگفتم، و چرا در شگفت نباشم از خطاهای این فرقه های گوناگون که هر یک را هم در دین خود حجّت و دلیلی دیگر است. از هیچ پیامبری پیروی نمی کنند و به هیچ وصی پیامبری اقتدا نمی نمایند و به غیب ایمان ندارند و از عیب نمی پرهیزند. اعمالشان شبهت آمیز است و در طریق امیال و هواهای نفسانی خود گام می زنند. هر چه را که خود پسندند نیکش دارند و هر چه را که ناخوش دارند منکر شمارند. در مشکلات به افکار و اندیشه های خود پناه می برند و در مبهمات به آرای خود تکیه دارند. هر یک از آنها گویی که خود پیشوای خود است و چنان پندارد که خود محکم ترین دستگیره ها و استوارترین وسیله هاست / نهج البلاغه، خطبه ۸۷.»

«برحذر باشند مسلمان ها از ایجاد اختلاف؛ فرقی نمی کند، همه‌ی فِرَق، شیعه و سنّی ندارد. همه‌ی فِرَق اسلامی باید سعی کنند در اینکه اختلافات فکری خودشان را در زیر مشترکات فراوانی که وجود دارد، مورد اغماض قرار بدهند و از آن اغماض کنند.»(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامی، ۲۷ آذر ۱۳۹۵)

جان کلام آنکه «وحدت» ضرورت هنوز و همیشه جهان اسلام است. با توجه به این مهم، حنجره شعر آیینی نیز باید منادی «وحدت» باشد، نه بلندگوی اختلاف و تفرقه و حنجره‌ای برای دمیدن در تنور عصبیت‌های دینی و مذهبی. از این منظر شایسته است که شاعران آیینی همچون قله های شعر و ادب پارسی، پیش و بیش از شعر مذهبی، در مسیر تقویت «شعر معنوی» گام بردارند و با خلق و آفرینش آثار فاخر ادبی در تحکیم بنیان های «وحدت اسلامی» بکوشند.

شعر معنوی، آمیزه درد و درک دینی

شعر معنوی، آمیزه ای از درد و درک دینی و محملی مناسب برای دعوت به وحدت است. شاعر اصیل آیینی باید سفیر همدلی و وحدت در جهان اسلام باشد. با عنایت به این دقیقه، شاعر آیینی نباید با شعر خود، میدانی برای جولان دادن عناصر متعصب و تندروی مذهبی ایجاد کند. برای مثال من به عنوان شاعر شیعی بگویم: «به منکر علی بگو نماز خود قضا کند» و شاعر سُنی هم به این بهانه اعتقادات و باورهای مرا زیر سوال ببرد و برای مقابله به مثل به ساحت مقدس امام علی (ع) اسائه ادب کند. چنان که مقام معظم رهبری می فرماید: «امیرالمؤمنین را مایه ی اختلاف بین شیعه و سنی و فرقه‌های اسلامی قرار ندهید. امیرالمؤمنین نقطه وحدت است، نه نقطه افتراق.»(بیانات در خطبه‌های نمازجمعه، ۱۵ آبان ۱۳۸۳)

در دین مبین اسلام، مذاهب اسلامی و ادیان الهی هم خانواده و هم ریشه اند. رسالت شاعران آیینی نیز حرکت هوشمندانه در این مسیر برای برای رونمایی از حقیقت محمدی و خنثی کردن توطئه «اسلام ستیزی» است.

با عنایت به توصیه ها و دغدغه های عالمان روشن اندیش جهان اسلام، باید «درد دینی» را با «درک دینی» بیامیزیم، فرصت ها را دریابیم و با «وحدت کلمه» به دنبال به اهتزاز در آوردن پرچم «لااله الاالله» و احیای کلمه «توحید» باشیم. امروز روز قهر و تقابل و جدایی نیست، روز آشتی و تعامل و هم افزایی است.

با آرزوی تحقق «وحدت اسلامی»، این نوشتار را با شعری از یکی از طلایه داران «وحدت» و«تقریب مذاهب»، علامه اقبال لاهوری به پایان می برم. شعر عمیق و قابل تاملی که جانمایه آن دعوت به وحدت و پرهیز از تفرقه است:

حق تعالی پیکر ما آفرید/ وز رسالت در تن ما جان دمید

حرف بی صوت اندرین عالم بدیم/ از رسالت مصرع موزون شدیم

از رسالت در جهان تکوین ما/ از رسالت دین ما، آئین ما

از رسالت صد هزار ما یک است/ جزو ما از جزو «مالاینفک» است

آن که شان اوست «یهدی من یرید»/از رسالت حلقه گرد ما کشید

حلقه ملت محیط افزاستی/مرکز او وادی بطحا ستی

ما ز حکم نسبت او ملتیم/اهل عالم را پیام رحمتیم

از میان بحر او خیزیم ما/مثل موج از هم نمی ریزیم ما

امتش در حرز دیوار حرم/نعره زن مانند شیران در اجم

معنی حرفم کنی تحقیق اگر/بنگری با دیده صدیق اگر

قوت قلب و جگر گردد نبی/از خدا محبوب تر گردد نبی

قلب مؤمن را کتابش قوت است/حکمتش حبل الورید ملت است

دامنش از دست دادن ، مُردن است/چون گل از باد خزان افسردن است

زندگی قوم از دم او یافت است/این سحر از آفتابش تافت است

فرد از حق ، ملت از وی زنده است/از شعاع مهر او تابنده است

از رسالت هم نوا گشتیم ما/هم نفس هم مدعا گشتیم ما

کثرت هم مدعا وحدت شود/پخته چون وحدت شود ملت شود

زنده هر کثرت ز بند وحدت است/وحدت مسلم ز دین فطرت است

دین فطرت از نبی آموختیم/در ره حق مشعلی افروختیم

این گهر از بحر بی پایان اوست/ما که یک جانیم از احسان اوست

تا نه این وحدت ز دست ما رود/هستی ما با ابد همدم شود

پس خدا بر ما شریعت ختم کرد/بر رسول ما رسالت ختم کرد

رونق از ما محفل ایام را/او رسل را ختم و ما اقوام را

خدمت ساقی گری با ما گذاشت/داد ما را آخرین جامی که داشت

«لا نبی بعدی» ز احسان خداست/پرده ناموس دین مصطفی است

قوم را سرمایه ی قوت ازو/حفظ سر وحدت ملت ازو

حق تعالی نقش هر دعوی شکست/تا ابد اسلام را شیرازه بست

قلب ما از هند و روم و شام نیست/مرز و بوم او به جز اسلام نیست