سیاست خارجی دولت «سیدابراهیم رئیسی» را می‌توان نمودی از حکمت و نگاه به آینده دانست زیرا برخلاف دولت قبل، تمام امید خود را به یک قطب جهان نبسته و تلاش کرده است تا با هر کشوری که منافع، احترام و ظرفیت‌های رشد ایران را برآورده می‌کند در چارچوبی متوازن روابط برقرار سازد.
رئیس جمهوری ایران در گردهمایی روسای نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور دکترین سیاست خارجی دولت را «تعامل با همه کشورها مبتنی بر عدالت و تعادل» توصیف و تصریح کرد: در گذشته برخی تصور می‌کردند سرنوشت کشورها در عرصه جهانی به دست چند کشور معدود رقم می‌خورد و لذا باید خطوط سیاست خارجی خود را با آنان هماهنگ کرد، اما ما معتقدیم که باید با هر کشوری به تناسب ظرفیت‌ها و اقتضائات آن همکاری کرد و در تعیین خطوط سیاست خارجی خود منتظر اخم و لبخند کسی نیستیم.
همین دیدگاه در عرصه سیاست خارجی را در سفرهای خارجی رئیسی نیز شاهد بوده‌ایم. رئیسی بدون آنکه همه تخم مرغ‌ها را در سبد برجامِ اروپایی - آمریکایی قرار دهد و برخلاف بی‌اعتنایی‌های گذشته نسبت به شرق، ایران را به عنوان بازیگری تاثیرگذار در تشکیل جهان چندقطبی معرفی کرد.
یکی از پایه‌های اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم نگاه ویژه به همسایگان، تقویت و نقش آفرینی در سازمان‌های منطقه ای همچون شانگهای و بریکس و غیره بوده است
در این چارچوب یکی از پایه‌های اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم نگاه ویژه به همسایگان، تقویت و نقش آفرینی در سازمان‌های منطقه ای همچون شانگهای و بریکس و غیره بوده است. در این چارچوب سیاست همسایگی جایگاه ویژه ای داشته است. اگر نگاهی به سفرهای خارجی دولت سید ابراهیم رئیسی در بیش از ۲۰ ماه حضور وی در مسند ریاست جمهوری بیندازیم شاهد هستیم که از مجموع ۱۲ سفر خارجی وی، تنها یک سفر به کشورهای غربی و آن هم جهت حضور در مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک صورت گرفت.
در این دوره رئیس دولت سیزدهم دو سفر را به تاجیکستان و ازبکستان و با محوریت نهایی کردن عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای انجام داد. وی همچنین به کشورهای همسایه ترکمنستان، قطر و عمان سفر کرد و در نشست‌های اکو (در عشق آباد ترکمنستان) و کنفرانس تعامل و اقدامات اعتمادسازی در آسیا ( CICA) در قزاقستان نیز سخرنانی کرد. علاوه براین روسیه، چین، سوریه و اندونزی از دیگر مقصدهای سفر رئیس جمهوری در راستای پیشبرد اهداف سیاست خارجی کشور بودند.
دیپلماسی در خدمت عضویت و تحکیم پیمان شانگهای
یکی از مهمترین پیمان‌های منطقه ای که در آن کشورهای غربی کمترین نقش را دارند «سازمان همکاری شانگهای» (Shanghai Cooperation Organization) است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این سازمان که از سال های ابتدایی قرن ۲۱ اعلام وجود کرد، با توجه به عضویت روسیه، چین و هند در آن نقش بسیار مهمی در شکل‌دهی به آینده جهان چند قطبی خواهد داشت. با همین دیدگاه رئیسی به فاصله نسبتا اندکی پس از ریاست جمهوری، دو سفر مهم را برای تسهیل عضویت ایران در این پیمان انجام داد. همچنین دو سفر دیگر رئیسی به پکن و مسکو نیز اقدامی در جهت تقویت این ائتلاف ارزیابی می‌شود.
اندیشکده «U.S. Institute of Peace» در گفت وگو با «کنت کاتزمن» تحلیلگر سابق CIA و کارشناس مسائل ایران و خاورمیانه: اولویت‌های رئیسی کاهش تنش با همسایگان ایران و تقویت روابط با قدرت‌های آسیایی به ویژه چین و روسیه بوده استجمهوری اسلامی ایران از سال ۲۰۰۵ تقاضای عضویت در این سازمان را مطرح کرد اما در هر دوره موضوعی داخلی یا بین المللی سد راه تهران بود. با آنکه از زمان عضویت ناظر ایران در این سازمان سه رئیس جمهور در کشورمان تغییر کردند اما در نهایت در دولت سیزدهم، با دو حضور رئیسی ابتدا در نشست سال ۲۰۲۱ در تاجیکستان، ایران به عنوان نهمین عضو اصلی این سازمان مورد پذیرش قرار گرفت، و سپس در اجلاس سمرقند ازبکستان تعهدات عضویت دائم به طور رسمی امضا شد. ایران نیز به عنوان عضو دائم جدید در ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ (۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲) به این سازمان پیوست.
اندیشکده «U.S. Institute of Peace» در گفت وگو با «کنت کاتزمن» تحلیلگر سابق CIA و کارشناس مسائل ایران و خاورمیانه بر این اعتقاد است: اولویت‌های رئیسی کاهش تنش با همسایگان ایران و تقویت روابط با قدرت‌های آسیایی به ویژه چین و روسیه بوده است. رئیسی همچنین بر گسترش تجارت ایران با کشورهای آسیای مرکزی تمرکز کرده زیرا بر این باور است که آنها تحریم‌های شدید ایالات متحده را رعایت نمی‌کنند.
این تحلیلگر با بیان اینکه رئیسی در عرصه دیپلماسی فعال بوده و در مدت کوتاهی بعد از ریاست جمهوری سفرهای مهم منطقه‌ای را به عمان، قطر، روسیه، تاجیکستان و ترکمنستان انجام داد تصریح کرد اولین سفر خارجی رئیسی به تاجیکستان بود، جایی که در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در سپتامبر ۲۰۲۱ شرکت کرد. ایران با تلاش‌های وی توانست ۱۵ سال پس از ارائه درخواست، به عضویت این بلوک اقتصادی و امنیتی منطقه‌ای به رهبری چین و روسیه در بیاید.
از همان ابتدای دولت سیزدهم مشخص بود که به سرانجام رساندن موضوع به زمین مانده عضویت در پیمان شانگهای یکی از اهداف ابراهیم رئیسی است. همین اولویت‌دهی به پیمان‌های غیر مبتنی بر غرب موجب نگرانی و نارضایتی انیشکده‌های غربی شد. پس از آغاز به کار و اقدامات عملی دولت سیزدهم «موسسه واشنگتن برای سیاست خاورنزدیک» در تحلیلی با ناراحتی عنوان داشت که ایران یک قدم به عضویت سازمان همکاری شانگهای نزدیکتر شد.
«نیکول گراجوسکی» از تحلیلگران و مدرسان دانشگاه‌هاروارد در این زمینه عنوان داشت اندکی پس از موافقت سازمان همکاری شانگهای با درخواست ایران برای الحاق، انتظار می‌رود این کشور با امضای تفاهمنامه تعهداتی، پس از یک دوره بروکراتیک یک ساله به عضویت کامل سازمان در می‌آید.
اندیشکده «کارنگی»: نزدیکی ایران و سازمان همکاری‌های شانگهای با جدیت و پیگیری‌های رئیسی در مدتی کوتاه حاصل شداین تحلیلگر باصراحت این پیمان را «ضد ناتو» نامید و ترکیب اعضا را نشان دهنده درک بهتر از اهداف تهران، پکن، مسکو و سایر شرکت‌کنندگان آن توصیف کرد و افزود: سازمان همکاری شانگهای اغلب به‌عنوان یک بلوک ذاتاً ضدغربی معرفی می‌شود، حتی برخی آن را «ضد ناتو» می‌نامند. با وجود برخی اختلاف نظرها اما سازمان همکاری شانگهای از الحاق ایران برای تقویت گفتمان ضدغربی خود در وضعیت رو به تغییر جهانی استفاده می‌کند.
از طرف دیگر با توجه به بن بست ادامه دار با غرب بر سر مذاکرات هسته‌ای و تحریم‌ها، مقامات ایرانی از حضور در سازمان همکاری شانگهای به عنوان ابزاری برای مشروعیت بخشیدن به سیاست «نگاه به شرق» دولت بهره می‌برند. اگرچه الحاق ایران به سازمان شانگهای راه حل نهایی برای پایان دادن به انزوای بین المللی تهران نیست اما به‌عنوان شاخصی از مشارکت و همکاری رو به رشد تهران با کشورهایی که در حوزه نفوذ غرب قرار ندارند، دیده می‌شود.
اندیشکده «کارنگی» نیز در تحلیل نزدیکی ایران و سازمان همکار شانگهای که با جدیت و پیگیری‌های رئیسی در مدتی کوتاه حاصل شد، آورده است از نگاه دولت ایران پیوستن رسمی به این پیمان مزایایی را در بخش‌های اقتصادی، تجاری و استراتژیک به همراه خواهد داشت. علاوه بر این، از منظر خود سازمان نیز همکاری سیاسی با ایران می‌تواند برای روابط این سازمان با جهان اسلام مفید باشد.
طبق این تحلیل، از گذشته تا سال ۲۰۲۱، تجارت کل بین ایران و کشورهای سازمان همکاری شانگهای از مرز ۶۵۱ میلیارد دلار گذشت و حال با عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای، اهرم‌های قابل توجهی برای تهران ایجاد می‌شود، زیرا این کشور در موقعیت بهتری برای خنثی کردن تحریم‌های غرب بدون دادن امتیاز به آن کشورها قرار خواهد گرفت.
علاوه بر این، ایران می‌تواند از ظرفیت چین و روسیه برای مقابله با فشار غرب استفاده کند. در شرایط کنونی، ایران مترصد تحولات جدید در شورای امنیت است، اما همزمان برای نهایی کردن یک قرارداد ۲۵ ساله با چین و توافقی بلندمدت با روسیه کار می‌کند. به نوشته کارنگی، در نهایت، در این چارچوب، عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند امنیت منطقه را ارتقا بخشد و پیامی برای وحدت ارسال کند.
اندیشکده هندی «شورای هندی امور جهانی»: با اضافه شدن ایران به سازمان همکاری شانگهای بر اعتبار این سازمان افزوده شده است، زیرا کارشناسان اعتقاد دارند پیمان شانگهای اکنون همه بازیگران لازم برای حل چالش‌های منطقه‌ای را در اختیار دارداندیشکده هندی «شورای هندی امور جهانی» (Indian Council of World Affairs) یکی از پیامدهای عضویت ایران در سازمان شانگهای را تقویت روابط ایران با قدرت‌های منطقه ای دانست و افزود با اضافه شدن ایران به سازمان همکاری شانگهای بر اعتبار این سازمان افزوده شده است، زیرا کارشناسان اعتقاد دارند پیمان شانگهای اکنون همه بازیگران لازم برای حل چالش‌های منطقه‌ای را در اختیار دارد. توسعه روابط دوجانبه یا چندجانبه بیشتر با مهمترین اعضای سازمان همکاری شانگهای روسیه، چین و هند برای ارتقای منافع تهران در منطقه ضروری است.
طبق این تحلیل، از نگاه مسکو ایران می‌تواند نقشی حیاتی برای مقابله با ناتو در چارچوب منازعات قدرت ژئوپلیتیکی در منطقه ایفا کند. ضمن آنکه روسیه می‌تواند از جایگاه خود در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) برای ارتقای بیشتر منافع ایران استفاده کند.
ورود ایران به این پیمان و اتحادیه اروآسیایی می‌تواند منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی چین در غرب آسیا را نیز تقویت کند و فرصت‌های جدیدی را برای پکن برای گسترش نفوذ منطقه‌ای خود و ترویج پروژه ابتکاری کمربند و جاده (BRI) باز کند. همچنین از نظر اقتصادی، سازمان همکاری شانگهای پتانسیل عظیمی برای رشد روابط ایران و هند فراهم می‌کند. منافع حاصل از جمعیت عظیم و سهم بزرگ بازار نفت و سایر کالاها، هند را به شریک مهمی برای ایران تبدیل کرده است.
نگرانی غرب از روابط راهبردی تهران - مسکو
حضور در مسکو سومین سفر خارجی ابراهیم رئیسی پس از نشست‌های دوشنبه و عشق آباد بود؛ به اعتقاد تحلیلگران این سفر به عنوان تلاشی قابل توجه در عضویت و پیونددهی پیمان شانگهای و اتحادیه اروآسیایی بوده است.
ایران و روسیه به عنوان دو کشوری که هدف شدیدترین تحریم‌های غرب قرار دارند در سفر اواخر دی ماه ۱۴۰۰ رئیس جمهوری کشورمان ۱۴ سند همکاری را امضا کردند که نهایی کردن مباحث برای پیوستن ایران به اتحادیه اروآسیایی و تعیین تکلیف کریدور شمال - جنوب و ساخت راه آهن رشت - آستارا در کنار پیوند نزدیکتر ساختار تجاری و مالی دو کشور از مهمترین مباحث بوده است.
موسسه «واشنگتن برای سیاست خاورنزدیک» (WINEP) در تحلیلی تعمیق روابط ایران روسیه را مایه نگرانی دانست و افزود در چند هفته گذشته، مقامات ایالات متحده و انگلیس شاهد تعمیق روابط نظامی بین روسیه و ایران بوده‌اند. در میانه‌های دسامبر گذشته «ویلیام برنز» رئیس سیا، در مصاحبه ای به «پی. بی. اس نیوز» با صراحت نزدیکی تهران به مسکو را تهدیدی واقعی برای ایالات متحده و بسیاری از دوستان و شرکای آن ارزیابی کرد.
این اندیشکده آمریکایی تحولات بین روسیه و ایران را یک رابطه دو جانبه در حال تغییر ارزیابی کرد و نوشت اگرچه منافع آنها متفاوت می‌باشد، هر دو کشور مدت‌ها است که به دنبال محدود کردن نقش ایالات متحده در عرصه جهانی و به نوبه خود افزایش قدرت و حوزه‌های نفوذ مربوطه به خود هستند.
اهمیت روابط تهران و مسکو به اندازه‌ای است که اتاق‌های فکر غربی حتی برای مختل کردن آن استفاده از ابزارهای گوناگون سیاسی، اقتصادی و جنگ نرم را در دستور کار قرار می‌دهند
موسسه واشنگتن در یک گزارش دیگر بر ضرورت محدود کردن همکاری دو کشور از سوی دولت‌های غربی تاکید کرد. بنابر توصیه این اتاق فکر غربی، ایالات متحده برای تشدید تنش‌های نهفته میان دوکشور باید بر دو موضوع تمرکز کند؛ نخست نشان دهد که همسویی با تهران هزینه‌های فزاینده‌ای را برای کاخ کرملین به همراه خواهد داشت. مورد دوم اینکه آمریکا باید موضوع احتمال پشت کردن مسکو به تهران را برجسته سازد. در این چارچوب ایالات متحده باید شرایط را برای تحریم و فشارهای سیاسی جدید بر تهران آماده کند و با همین رویکرد پتانسیل اصطکاک و بی‌اعتمادی بین دو شریک را تقویت کند.
در پایان این گزارش در زمینه نتایج نزدیکی دو کشور در دولت رئیسی آمده است، در آینده‌ای نه چندان دور، ایران در ازای همکاری خود با روسیه، از مسکو امتیازاتی را دریافت خواهد کرد؛ روسیه نیز راه‌های زیادی برای جبران لطف تهران در اختیار دارد که می‌تواند منافع آمریکا و اسرائیل را به خطر بیندازد.
با اینحال غربی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که ایجاد شکاف میان تهران و مسکو سخت و نشدنی است. اندیشکده «شورای آتلانتیک» در گزارشی تصریح کرد موضوعات مختلف ایران را از روسیه جدا نمی‌کند زیرا با وجود برخی اختلاف نظرها در قضیه برجام، به گفته «رجب صفروف» از اعضای سابق شورای سیاسی ریاست جمهوری فدراسیون روسیه و رئیس کمیسیون ایران در اتاق بازرگانی و صنعت مسکو، «یک ایران طرفدار غرب برای روسیه بسیار خطرناکتر از یک ایران هسته ای است.»
طبق این گزارش، مسکو به دنبال عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اورآسیا (EAEU) و سازمان همکاری شانگهای (SCO) بوده و حتی «سرگئی لاوروف» وزیر امور خارجه روسیه مارس ۲۰۲۲ اظهار داشت یک توافقنامه جدید میان دو کشور بر مبنای اصول همکاری در عرصه بین المللی در دستور کار قرار گرفته که حتی حجم روابط اقتصادی مسکو با تهران را در دوره تحریم ۸۲ درصد افزایش داده است. وی تاکید کرد: هیچ تحریم غیرقانونی نمی‌تواند رشد فزاینده همکاری ایران و روسیه را متوقف کند.
این اتاق فکر آمریکایی تصریح دارد: دولت ابراهیم رئیسی در رویکرد نگاه به شرق خود چشم انداز خاصی را برای روابط با روسیه و چین در نظر گرفته است. به همین دلیل در سندی که در ۲۷ فوریه سال ۲۰۲۲ در مورد رویکرد و تحول دولت رئیسی در روابط خارجی ایران منتشر شد، اشاره ای به آمریکای شمالی نشده است.
طبق این تحلیل، این سند به دنبال لغو تحریم‌ها است اما توافق هسته‌ای را مبنایی برای بهبود شرایط نمی‌داند، زیرا نخبگان سیاسی ایران آینده نظم بین‌المللی را متعلق به شرق می‌دانند. آنها استدلال می‌کنند که همکاری گذشته آنها با غرب در موضوعاتی مانند افغانستان و عراق باعث بهبود روابط نشد و حتی در آن زمان دولت جورج دبلیو بوش ایران را «محور شرارت» قرار داد.
ادامه دارد
نظر شما