اتاق فکرهای غربی: ایران به دنبال تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با قدرت‌های نوظهور است

همانگونه که در گزارش نخست عنوان شد «سید ابراهیم رئیسی» به سرعت پس از آغاز دوره ریاست جمهوری خود در مرداد ماه ۱۴۰۰ برنامه سیاست خارجی خود را اعلام و در عرصه‌های منطقه‌ای و جهانی اهدافی را دنبال کرد. تمرکز اصلی دولت سیزدهم بر پیگیری منافع ملی با نگاه به شرق و قدرت‌های نوظهور غیرغربی بنیان نهاده شد.
«کنت کاتزمن» تحلیلگر سابق CIA و کارشناس مسائل ایران در مصاحبه ای با موسسه مطالعاتی «U.S. Institute of Peace» تصریح کرد اولویت‌های رئیسی کاهش تنش با همسایگان ایران و تقویت روابط با قدرت های آسیایی به ویژه چین و روسیه بوده است. در این راستا رئیسی همچنین بر گسترش تجارت ایران با کشورهای آسیای مرکزی، همسایگان و حتی قدرت‌های اقتصادی در حال رشد تمرکز کرد تا از این طریق تاثیر تحریم‌های آمریکا را حتی بدون توافق برجام کاهش دهد.

سفر به چین؛ راهبردی و سرنوشت‌ساز

آخرین سفر خارجی رئیس ‌جمهوری کشورمان در سال ۱۴۰۱در روزهای پایانی بهمن گذشته به مهمترین شریک تجاری و اقتصادی کشور صورت گرفت که نتیجه آن امضای ۲۰ سند همکاری بود.

این سفر از چند جهت اهمیت داشت زیرا نخستین سفر دولتی رئیس جمهور ایران به چین در۲۰ سال اخیر بود. همچنین بی توجهی دولت حسن روحانی در سفر سال ۱۳۹۴«شی جین پینگ» به تهران موجب شده بود که دیدگاه چین نسبت به ایران تغییر کند و حتی زمزمه‌هایی از کنار گذاشته شدن ایران از مسیر ابرپروژه جاده – کمربند (BRI) و اجرایی نشدن توافق راهبردی ۲۵ ساله دوکشور به گوش برسد. با اینحال سفر ابراهیم رئیسی و ابراز تمایل جدی ایران به تقویت روابط توانست تا اندازه‌ای از نگرانی مقامات در پکن کم کند و موضوع توافق راهبردی دو کشور هم در دستور کار قرار بگیرد.

نشریه «تایم» در گزارشی با این عنوان که چرا رئیس جمهور ایران در سفری نادر به چین رفت؟ نوشت: ابراهیم رئیسی رئیس ‌جمهور ایران در چارچوب یک سفر سه روزه با شی جین پینگ، رهبر چین برای کمک به اجرای توافق همکاری ۲۵ ساله بین دو کشور دیدار کرد؛ این ملاقات درحالی به وقوع پیوست که هر دو کشور بر سر طیفی از موضوعات با فشار کشورهای غربی مواجه هستند.

دو رئیس کشور پیش از آن یک بار در ماه سپتامبر در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) در ازبکستان با یکدیگر دیدار کرده بودند. به گزارش رسانه‌های دولتی چین، در سال ۲۰۲۱ که رئیسی به قدرت رسید، دو کشور یک پیمان همکاری استراتژیک ۲۵ ساله را نیز امضا کردند.

«آرشین ادیب مقدم» استاد سیاست و مطالعات بین‌المللی در دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی لندن: در میانه یک تجدید نظم مهم در سیاست جهانی هستیم که پیوند ایران و چین را باید بخشی از این دگرگونی جدید و مهم دانست. روسیه و چین هر دو عضو سازمان همکاری شانگهای هستند و ایران تفاهمنامه‌ای برای پیوستن به این سازمان امضا کرد. این گروه قصد دارد به عنوان وزنه تعادلی در برابر نفوذ غرب عمل کند

«آرشین ادیب مقدم» استاد سیاست و مطالعات بین‌المللی در دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی لندن (SOAS) اعتقاد دارد: ما در میانه یک تجدید نظم مهم در سیاست جهانی هستیم که پیوند ایران و چین را باید بخشی از این دگرگونی جدید و مهم دانست. روسیه و چین هر دو عضو سازمان همکاری شانگهای -یک سازمان سیاسی، اقتصادی و امنیتی اوراسیایی- هستند و در سپتامبر سال گذشته ایران تفاهمنامه‌ای برای پیوستن به این سازمان امضا کرد. این گروه قصد دارد به عنوان وزنه تعادلی در برابر نفوذ غرب عمل کند.

طبق گزارش نشریه تایم، کمک به روند اجرای «پیمان همکاری استراتژیک ۲۵ ساله» و جلب سرمایه‌گذاری میلیاردها دلاری چین در بخش‌های نفت و گاز ایران از مهمترین دستاوردهای این سفر می‌تواند باشد.

«اندیشکده دفاع از دموکراسی‌ها» با اشاره به امضای ۲۰ موافقتنامه همکاری در این سفر در حوزه‌های تجارت، کشاورزی و انرژی‌های تجدیدپذیر و پذیرش دعوت رسمی رئیسی از شی جین پینگ برای سفر به تهران، آورده است که این دیدار سطح بالا نه تنها نشان‌دهنده تمایل چین و ایران به گسترش همکاری‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی است، بلکه به عنوان تلاشی از سوی پکن دیده می‌شود تا با پرداختن به نگرانی‌های تهران، سیاست متوازنی را در قبال روابط خود با سایر کشورهای خلیج فارس اتخاذ کند.

در بخشی از این تحلیل روابط چین با کشورهای حوزه خلیج فارس را بیش از همه بر هیدروکربن متمرکز دانست و افزود : اگرچه عربستان روابط ویژه ای در تامین انرژی چین دارد اما تهران و پکن در سال ۲۰۲۱ یک توافقنامه راهبردی ۲۵ ساله در زمینه تعمیق همکاری‌های نظامی، امنیتی و اقتصادی امضا کردند. ایران این قراردادها را با توجه به تداوم خرید نفت چین در خلال و پس از امضای توافق هسته ای ۲۰۱۵ (برجام)، یک مسیر حیاتی و قابل توجه اقتصادی برای خود می‌بیند.

نزدیکی دو دشمن یکجانبه‌گرایی غرب

از مهمترین مولفه‌ها در نزدیکی تهران و پکن تقابل هر دو کشور با سیاست‌های غرب است.
در این ارتباط موسسه «شورای آتلانتیک» در گزارش خود اگرچه توجه ویژه‌ای به جنبه‌های اقتصادی سفر رئیسی به پکن داشت اما همزمان تاکید کرد: این سفر پیام‌های عمومی و سیاسی را هم در خود داشت؛ رئیس ‌جمهور چین خواستار پایان دادن به تحریم‌ها علیه ایران شد و از تلاش‌ها برای از سرگیری مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای ایران حمایت کرد. هر دو کشور مخالفت شدیدی با هژمونی و یکجانبه‌گرایی غرب دارند؛ این همگرایی هنجاری می‌تواند منجر به همکاری سیاسی و غیرسیاسی بیشتر شود.

این اتاق فکر آمریکایی، عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را به عنوان دستاورد این سفر دانست و پیش بینی کرد حضور رئیسی در پکن فرصت‌هایی را برای هماهنگی تهران و پکن در حوزه‌های امنیت، جنایات فراملی و مبارزه با تروریسم فراهم ‌کند و به روابط دوجانبه وزن بیشتری ببخشد.

این اندیشکده در زمینه تشکیل و هماهنگی محور سه گانه روسیه، چین و ایران علیه رویکردهای غربی نیز چنین عنوان داشت تهران به طور قطع از خودنمایی این «محور سه گانه» برای تضعیف اراده بین‌المللی در اقدام علیه ایران و رژیم‌های تحریمی حمایت می‌کند. حکومت ایران این اقدام را گامی مناسب برای رساندن خود به یک جایگاه شایسته تمدنی می‌داند. با اینحال فراتر از تمایل مشترک سه کشور برای تضعیف نظم بین‌المللی شکل‌گرفته از هنجارهای غربی، این ائتلاف بیشتر موضوع محور عمل خواهد کرد.

شورای آتلانتیک: سفر رئیسی به پکن پیام‌های عمومی و سیاسی داشت؛ رئیس ‌جمهور چین خواستار پایان دادن به تحریم‌ها علیه ایران شد و از تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای ایران حمایت کرد. دو کشور مخالفت شدیدی با هژمونی و یکجانبه‌گرایی غرب دارند که این همگرایی می‌تواند منجر به همکاری سیاسی وغیرسیاسی بیشتر شودسفر به سوریه؛ نمادی از پیروزی ژئوپلیتیک تهران

یکی از سفرهای مهم رئیس جمهوری که ابعاد سیاسی و بین المللی گسترده‌ای داشت در اردیبهشت ماه گذشته به دمشق صورت گرفت. در این سفر برنامه جامع همکاری‌ راهبردی و بلندمدت جمهوری اسلامی ایران و سوریه و ۱۴ سند همکاری در حوزه‌های مختلف به امضا رسید. با اینحال به اعتقاد تعدادی از رسانه‌های غربی مهمترین محور گفت وگوهای تهران و دمشق، روند دسترسی ایران به دریای مدیترانه به وسیله احداث خط راه آهن از طریق عراق بوده است.

نشریه آمریکایی «فوربس» آورده است که این سفر از چند جنبه مهم بود. جنبه نمادین آن همان «اعلام پیروزی» ایران و سوریه در مقابل ائتلاف ضد اسد چه در داخل این کشور و چه در کل منطقه بود. اهمیت این موضوع هنگامی برجسته تر می‌شود که اکنون ترکیه به عنوان حامی اصلی مخالفان اسد، در حال تلاش برای عادی سازی روابط با دمشق است.

در بخش دیگر این گزارش از برنامه‌های بلندپروزانه ایران برای تحکیم روابط خود با سوریه سخن گفته شد که نمونه آن اتصال شبکه راه آهن ایران به سوریه از طریق عراق تا بندر لاذقیه در دریای مدیترانه است. این حرکت می‌تواند به طور بالقوه از سوی چین هم حمایت شود که ابتکار کمربند و جاده اتصال آن به بازارهای جهانی را تقویت می‌کند.

فوربس تصریح دارد این سفر در کنار بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و احیای دوباره نفوذ آن در کنار تلاش‌های دیپلماتیک ایران برای سرمایه‌گذاری روی کاهش نفوذ آمریکا موجب می‌شود تا خاورمیانه شاهد دگرگونی سریع در پویایی قدرت خود باشد.

نگرانی رژیم صهیونیستی از نزدیکی بیشتر تهران و دمشق

اتاق‌های فکر غربی نیز نسبت به این سفر و تقویت روابط ایران با سوریه ابراز نگرانی کردند و اتحاد محکم تهران و دمشق را به ضرر رژیم صهیونیستی دانستند.

«بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» نوشت: در جریان سفر «ابراهیم رئیسی» رئیس جمهور ایران به سوریه، تهران و دمشق قراردادهای همکاری بلندمدتی را در حوزه‌های پرشماری از جمله تعامل تجاری، صنایع نفت و انرژی، بخش‌های فنی و مهندسی، ساخت و ساز مسکن، حمل‌ ونقل ریلی و هوایی، ایجاد مناطق آزاد تجاری، تقویت بخش‌های خصوصی مخابرات، ایمنی در برابر زلزله، عملیات‌های امداد و نجات و تسهیل سفر زیارتی امضا کردند. قراردادهای امضاشده نشان دهنده تلاشی از سوی دو متحد برای تقویت روابط اقتصادی است که از سال ۲۰۱۱ و پس از وقوع جنگ داخلی در این کشور، اکنون با تقویت همکاری‌ها در ابعاد مختلف، شکل تازه ای به خود گرفت.

بر این اساس سفر رئیسی نخستین سفر یک رئیس جمهور ایران به سوریه از سال ۲۰۱۰ تاکنون بیان شد. این در حالی است که بشار اسد پیش از این دو بار در طول جنگ در این کشور به تهران سفر کرده بود.

تحلیلگران اندیشکده‌های غربی تحولات منطقه و نزدیکی تهران و دمشق را عاملی مهم در تغییر الگوی بازی قدرت به ضرر اسرائیل ارزیابی می‌کنند«دیوید آدسنیک» کارشناس ارشد و مدیر بخش تحقیقات این بنیاد معتقد است که دیدار رئیسی و تصاویر وی از در آغوش گرفتن اسد، همکاری و حمایت محکم تهران از دمشق و اقدامات آن را نشان می‌دهد. طبق این تحلیل «در طول ۱۲ سال جنگ داخلی که در سوریه در جریان بود، حمایت رهبران ایران از بشار اسد متزلزل نشد» و تهران اقدامات بسیاری را در حوزه‌های مختلف برای حفظ اسد انجام داد.

وی معتقد است که اکنون ایران پس از محکم شدن جایگاه اسد و رفع تهدیدها برای نظام سوریه به دنبال کسب منافع اقتصادی از سرمایه گذاری‌ها در دمشق است. سفر ابراهیم رئیسی در زمانی به دمشق صورت گرفته که دولت‌های عربی به شدت به دنبال تجدید تعامل و بازسازی روابط با اسد هستند.

درکل تحلیلگران اندیشکده‌های غربی تحولات منطقه و نزدیکی تهران و دمشق را عاملی مهم در تغییر الگوی بازی قدرت به ضرر اسرائیل ارزیابی می‌کنند.

اندونزی؛ الگوی اسلامی پیشرفت

دوازدهمین سفر خارجی رئیس جمهوری کشورمان چند هفته قبل به اندونزی انجام شد. شاید بتوان این سفر و دستاوردهای آن را به طور کامل در چارچوب چشم انداز آینده جهان و رویکرد نگاه به شرق دولت و با اهداف تجاری و اقتصادی تفسیر کرد.

اقتصاد اندونزی از ابتدای قرن ۲۱ و با سقوط استبداد سوهارتو، مسیر رشد را به سرعت طی کرد و توانست در دو دهه خود را به رده‌های بالای اقتصاد جهان بکشاند و انتظار می‌رود در آینده نه چندان دور به اقتصادی پیشرفته و بزرگ در جهان تبدیل شود. این کشور مسلمان اکنون بر اساس چشم‌انداز ۲۰۴۵ حرکت می‌کند تا در صدسالگی استقلال خود درجمع کشورهای توسعه‌یافته جای بگیرد. طبق برآورد سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) اقتصاد اندونزی در سال ۲۰۴۵ با رسیدن به بزرگی ۸.۸۹ تریلیون دلاری به چهارمین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل خواهد شد. چندسال قبل هم صندوق بین‌المللی پول پیش بینی کرده بود اندونزی تا سال ۲۰۲۴ بتواند به جایگاه پنجم جهانی برسد.

همین موفقیت‌های اقتصادی در دو دهه از مولفه‌های علمی و به روز این کشور در امور حکمرانی و مدیریت اقتصادی حکایت دارد لذا این کشور مسلمان می‌تواند الگوی مناسبی برای تدوین مسیر رشد و توسعه کشورمان باشد. در این راستا رسانه‌های جهان سفر رسمی «ابراهیم رئیسی» به اندونزی را از جهت اجرای توافقنامه تجاری ترجیحی، بی اثرکردن تحریم‌ها و در نهایت گسترش روابط اقتصادی ایران و شرق آسیا مهم می‌دانند.

به گزارش «رویترز»، دفتر «جوکو ویدودو» رئیس جمهور اندونزی در خلال سفر رئیسی ابراز امیدواری کرد که توافقنامه تجارت بین اندونزی و ایران حجم روابط بین دو کشور را افزایش دهد. تجارت بین دوکشور پس از اعمال تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران از ۷۱۵.۵ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ به ۱۴۱.۶ میلیون دلار کاهش یافت.

گفته می‌شود مبادلات در سال گذشته به ۱ میلیارد دلار نزدیک شد که یک رکورد در ۲۰ سال گذشته محسوب می‌شود.

رئیسی در جاکارتا اعلام کرد توافقات صورت گرفته نشان می‌دهد که تحریم و تهدید، کشورمان را متوقف نخواهد کرد و ایران مشارکت و ارتباط با همسایگان، کشورهای اسلامی و کشورهای هم‌نظر را در اولویت قرار می‌دهد.

وزیر بازرگانی اندونزی: اندونزی مایل به تقویت تجارت با خاورمیانه و منطقه اطراف آن است و در این چارچوب ایران می‌تواند دروازه‌ای به منطقه اطراف، مانند آسیای مرکزی یا حتی ترکیه باشد.وزارت بازرگانی اندونزی هم در خلال این سفر اعلام کرد که دو کشور بر روی یک طرح توافق کرده‌اند که در آن کالاها و خدمات می‌توانند «بدون محدودیت‌های مربوط به کمبود یا مشکلات ارزی» مبادله شوند. به نوشته رویترز، «جاتمیکو بریس ویتاکسونو» وزیر بازرگانی اندونزی، گفت که اندونزی مایل به تقویت تجارت با خاورمیانه و منطقه اطراف آن است و در این چارچوب ایران می‌تواند دروازه‌ای به منطقه اطراف، مانند آسیای مرکزی یا حتی ترکیه باشد، زیرا جاکارتا هنوز روابط تجاری در خورتوجهی با ترکیه ندارد.

روزنامه «Times of Israel» هدف سفر رئیسی به اندونزی را تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور با اکثریت مسلمان در بحبوحه تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک جهان ارزیابی کرد. اندونزی، بزرگترین اقتصاد آسیای جنوب شرقی، به دنبال بازارهای جدیدی برای صادرات خود است تا اتکای خود به شرکای تجاری سنتی را کاهش دهد، زیرا بسیاری از آنها تحت تأثیر تضعیف اقتصاد جهانی و مخاطرات ژئوپلیتیکی قرار گرفته اند.

پایگاه خبری «المانیتور» نیز در تحلیل سفر رئیسی به اندونزی، توافق برای کنار گذاشتن دلار را مهم دانست و افزود دولت ایران ده‌ها قرارداد با اندونزی امضا کرد تا ضمن عقب راندن تحریم‌ها معاملات استراتژیک خود با چین، روسیه و هند را هم به آن پیوند دهد. رئیسی در این سفر تمایل برای رساندن تجارت سالانه دوکشور به ۲۰ میلیارد دلار را اعلام کرد و در این راستا، دوطرف اجرای توافق ترجیحی تجارت بین دو کشور را مهم دانستند.

فرجام سخن اینکه، دوازده سفر خارجی ابراهیم رئیسی را باید به طور کامل در چارچوب نگاه به شرق و دل نبستن به بذل و بخشش غرب ارزیابی کرد. ضمن آنکه سیاست خارجی دولت سیزدهم روی تحولات جهانی در حداقل دو دهه آینده و پایان نظام تک‌قطبی حساب باز کرده است.

بر این اساس رئیس جمهوری کشورمان تعامل با همه کشورها را برمبنای عدالت و تعادل بدون اتکای صرف به غرب یا شرق در دستور کار قرار داده است و با هر کشوری به تناسب ظرفیت‌ها و اقتضائات آن همکاری می‌کند. در این راستا دولت سیزدهم سعی دارد در همکاری نزدیک‌تر با کشورهای همسایه و کشورهای هم‌نظر با تهران ضمن برآوردن منافع تهران تا حد امکان فشارها و تحریم‌های غرب را بی‌اثر سازد.

منابع:

https://iranprimer.usip.org/blog/۲۰۲۲/aug/۰۲/explainer-raisis-first-year-power

https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/iran-one-step-closer-sco-membership

https://carnegieendowment.org/sada/۸۸۴۲۷

https://www.icwa.in/show_content.php?lang=۱&level=۱&ls_id=۹۱۲۲&lid=۵۹۲۶

https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/after-ukraine-russias-potential-military-and-nuclear-compensation-iran

https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/deepening-russia-iran-relationship-should-worry-israel

https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/making-irans-support-russia-more-costly

https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/iran-wont-break-with-russia-over-ukraine-heres-why/

https://time.com/۶۲۵۵۴۰۶/iran-ebrahim-raisi-china-trip/

https://www.fdd.org/analysis/۲۰۲۳/۰۲/۱۷/chinese-president-set-to-visit-tehran-following-iranian-counterparts-trip-to-beijing/

https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/china-iran-relations-are-warming-heres-what-the-rest-of-the-world-should-know/

https://www.forbes.com/sites/guneyyildiz/۲۰۲۳/۰۵/۰۴/iranian-presidents-visit-to-syria-capitalizing-on-diminishing-us-influence/

https://www.fdd.org/analysis/۲۰۲۳/۰۵/۰۳/iran-intensifies-ties-with-syria/

https://www.atlanticcouncil.org/blogs/ukrainealert/iranian-and-syrian-factors-shape-israeli-response-to-russias-ukraine-invasion/

https://www.newarab.com/analysis/what-raisis-damascus-visit-means-iran-syria-ties

https://www.reuters.com/world/indonesia-iran-sign-preferential-trade-agreement-۲۰۲۳-۰۵-۲۳/

https://www.al-monitor.com/originals/۲۰۲۳/۰۵/irans-raisi-visits-indonesia-announces-agreement-ditch-dollar

https://www.timesofisrael.com/iranian-president-raisi-visits-indonesia-to-deepen-economic-ties/