جلوه هایی ماندگار از آیین ترکمنان خراسان‌شمالی در عید قربان

به گزارش ایرنا، عید قربان از اعیاد بزرگ مسلمانان است که به دلیل همسفری اش با سالشمار قمری هر دفعه قرعه‌اش به نام یک روز خورشیدی می افتد.

این بار نیز همانند سال گذشته قرعه این عید به تابستان افتاده و کافی است برای دیدن جلوه های زیبایش در میان اقوام ایرانی مهمان ترکمن های جرگلان شوید تا از نزدیک شاهد برپایی اجاق ها برای پخت قورمه، نان های محلی و برپایی تاب ها برای شادی کودکان در میان اهالی مرزنشین باشید.

مرزنشینان سخت کوشی که به مهمان نوازی شهره اند و عید قربان بهانه ای می شود تا بار دیگر آداب و رسوم زیبایشان را به نمایش بگذارند.

برای اینکه از نزدیک با آیین های این ترکمنان آشنا شویم، راهی روستای "کرکولی" از توابع شهرستان مرزی رازوجرگلان می شویم، منطقه ای که با هارمونی زیبایی از پوشش اصیل ترکمنی، سکونت مسالمت آمیز برادران شیعه و سنی از قبیل ترکمن ها، ترک ها و تات ها سنبلی از وحدت را در دیار قومیت ها به نمایش گذاشته است.

فاصله رسیدن به این روستای زیبا حدود ۱۳۰ کیلومتر است، مسیری که جاده های پر پیچ و خم و پر از چاله اش چندی قبل کام هر گردشگری را تلخ می کرد؛ این روزها با آغاز نهضت اقدامات جهادی در بازسازی راه ها و حذف نقاط حادثه خیر هر انسانی را برای حضور در این روستای مرزی و آشنایی با آیین های سنتی این مردمان وسوسه می کند.

یک روز قبل از عید قربان به روستای "کرکولی" با جمعیتی افزون بر ۷۰۰ نفر می رسیم و مهمان یکی از خانه های پرمهر و محبت این دیار می شویم.

همه چیز برای قربانلیق آماده است، تاپ ها بر ایوان خانه ها برپاست و گاو و گوسفند آخرین نفس‌هایش را می‌شمارد تا عید، قدم روی شاهرگش بگذارد و سهمی از شادمانی عیدانه مومنان شود.

خانواده حاج بایرام با آغوشی باز از ما استقبال می کند و برای استراحت به یکی از اتاق های این منزل قدیمی راهنمایی می شویم.

در و دیوار کاهگلی این منزل برق افتاده و انگار از روزهای قبل خانه و کاشانه خود برای میزبانی از عید آماده کرده اند.

با وجود این که اثر خستگی کارهای روزانه و کشاورزی بر چهره اعضای این خانه سایه انداخته، اما لبخند زیبای اعضای این خانه معادلات خستگی را به هم می ریزد.

بعد از خوش و بشی سر صحبت را با بزرگ خانواده باز می کنیم و از او در خصوص این عید بزرگ می پرسیم، اینکه چه آیین هایی در این عید برگزار می شود؟

عید قربان یا در گویش محلی «قربان بایرامی» را اهالی ترکمن رازوجرگلان در پنج روز برپا می دارند به گونه ای که دو روز به پیش از عید قربان مربوط می شود و سه روز دیگر فرصت دارند تا در حد توان خود قربانلق(قربانی) را بجا بیاورند.

پیشوایی از عید با خانه تکانی یا روز کِر

حاج بایرام می گوید: دو روز قبل از عید قربان در میان ترکمن‌ها به «روز کر» معروف است این اهالی معمولاً تا قبل از عید، خانه تکانی منازل را به پایان می‌رسانند و منازل خود را برای استقبال از عید قربان و مهمانان خود آماده می‌کنند.

وی افزاید: «کِر» در لغت به معنای ناپاکی ها است که در فرهنگ از این روز به معنای روز پاک کردن خانه از کثیفی ها یاد می شود به گونه ای این اهالی با نو نوار کردن خانه ها و لباس به استقبال این عید بندگی می روند.

وی ادامه می دهد: یکی دیگر از رسوم قدیمی ترکمن ها قبل از عید قربان خرید لباس نو است و آن افرادی که توانایی خرید لباس ندارند، از میان لباس هایی که دارند بهترین را انتخاب کرده و در روز عید قربان می پوشند.

پخت نان محلی بیشمه

بانوان ترکمن از چند روز مانده به عید قربان اقدام به پختن نان روغنی مخصوصی به نام قتلمه و بیشمه می کنند که آن را در بین آشنایان تقسیم کنند و همچنین از آن در کنار آجیل، میوه و شیرینی برای آراستن سفره عید نیز استفاده می کنند.

از او درباره این نان محلی می خواهم بپرسم اما قبل از اینکه بخواهد توضیحی دهد، مادر خانواده شروع به صحبت کردن می کند و می گوید: در اصطلاح ترکمن هر آنچه به بر روی آتش پخته می شود، بیشمه نام دارد.

وی بیان می کند: برای این نان محلی ابتدا تخم مرغ‌ها را در ظرفی هم بزنیم و بعد شکر، شیر، روغن و بکینگ پودر به آن اضافه کنیم و بعد با دست آنها را به هم می زنیم تا به قولی پف کند و بعد از مقداری آرد به آن اضافه می شود و آنقدر ورز داده می شود تا این که به خمیر نرم تبدیل شود به گونه ای که دیگر به دست نچشبد.

اوغل دردی اضافه می کند: بعد از این که به قول معروف خمیر «ور» آمد تکه‌های کوچکی از خمیر را بر می داریم و به شکل نزدیک به لوزی برش زده و به درون روغن داغ می اندازیم تا در حرارت ملایم پخته شود و بیشمه ها به رنگ طلایی در آید.

قربانشور یا غسل کردن

ترکمن ها شب عید قربان غسل می کنند که در اصطلاح به آن قربانشور می گویند، آن ها بر این باورند که با غسل کردن و دعا برای آمرزش گناهان در این شب، جسم و قلب خود را پاک و آماده ورود به این روز باشکوه می‌شود.

حاج بایرام در این خصوص می گوید: قربانشور نوعی دور کردن ناپاکی و حتی نحس است و به طور معمول نیز این کار از سوی تمام اعضا خانواده به عنوان یک آیین سنتی دنبال می شود.

وی می افزاید: ترکمن ها معتقدند که هاجر، حضرت اسماعیل (ع) را به دستور حضرت ابراهیم (ع) استحمام داد و آنها نیز باید به پیروی از این واقعه غسل کرده و با بدن و لباس پاکیژه این روز را شروع کنند.

عید نامازی یا نماز عید

وی در خصوص نحوه برگزاری نماز عید در میان ترکمنان می گوید: مردان ترکمن، صبح عید قربان، جانمازی به دست راهی مساجد و مصلی می‌شوند تا یکصدا نماز عید به جا آورند.

حاج بایرام می افزاید: همه در روز نماز عید از پیر و جوان گرفته تا کودکان با لباس آراسته و تمیز در نماز عید حاضر می شوند و گوش به خطبه های امام جماعت سپرده و نماز عید را به جا می آورند.

وی ادامه می دهد: اهالی بعد از اقامه نماز به خانه باز می گردند تا عید را جشن بگیرند و معمولا ذبح دام قربانی، پیش از اقامه نماز انجام نمی شود به گونه ای که مردم نماز عید را در حالت روزه داری اقامه و سپس با گوشت قربانی افطار می کنند.

قربانلیق یا قربانی کردن

بنابر اعتقاد علمای اهل سنت این منطقه قربانی کردن یا «قربانلق» در این روز بر خانواده های ترکمن که مشکل مالی نداشته و درآمد مازاد دارند، واجب است.

حاج بایرام در این خصوص می گوید: قربانی کردن در روز عید قربان را برای کسانی که استطاعت مالی دارند واجب است و در خانواده‌هایی که زنان هم شاغل بوده و صاحب درآمد هستند دو گوسفند قربانی می‌کنند.

وی تصریح می کند: قربانی کننده و قربانی شونده نیز باید شرایطی داشته باشند؛ مثلا باید شخص قربانی کننده عاقل و بالغ و همچنین گوسفند قربانی شده نیز باید حداقل ۶ ماهه باشد.

وی می گوید: در این میان کسانی که قربانی می‌کنند همیشه مقداری از گوشت قربانی را به افرادی که توانایی قربانی کردن را نداشته اند، اهدا می کنند و ذبح دام نیز در هر خانوادده توسط پدر یا شوهر خانواده انجام می شود.

قورمه شور

معروف ترین آیین ترکمن ها در روز عید قربان، تهیه غذا از گوشت قربانی است، این غذا که به «قورمه شور» معروف است از گوشت قربانی تهیه می شود که با آن از میهمانان پذیرایی می شود.

مادر این خانواده کشاورز در خصوص نحوه تهیه این غذای ترکمنی می گوید: برای پخت این غذای محلی ابتدا باید چربی دام قربانی شده را به تکه های کوچکی تقسیم کنیم و بعد از اینکه روغن کمی حالت آبکی شد، گوشت به همراه آب اضافه می کنیم و در انتها کمی نمک می زنیم.

اوغل دردی می افزاید: برای جوشیدن یک الی ۲ ساعت باید صبر کنیم تا آب گوشت ته بکشد تا همه گوشت ها با روغن داخلش سرخ و به خوبی پخته شود، زیرا اگر آبی در داخل آن مانده باشد، بعدها باعث فاسد شدن قورمه می شود.

وی می گوید: اهالی این منطقه بر این باروند که خوردن قورمه شور سبب از بین رفتن اثر چشم زخم و یا چشم شور و قوت بدن می شود.

تاب سواری

اگرچه آیین تاب بازی یا «تخته باد» در بین ترکمنان برخی مناطق همچون بجنورد در حال فراموشی است ولی همچنان این آیین در بین زوج های جوان و کودکان راز وجرگلان حفظ شده است و طرفداران زیادی دارد.

حاج بایرام می گوید: هر سال در عید قربان زوج‌های جوان، دختران و پسران از مشتاقان اصلی برگزاری این آیین سنتی در این منطقه هستند.

وی می افزاید: اهالی این منطقه بر این باورند که با تاب خوردن در روز عید از زمین فاصله گرفته و به سمت آسمان پرواز می‌کنند و به اعتقاد آنها با تاب‌خوردن در آسمان، گناهان ریخته می شود و از آلودگی‌ها پاک می شوند.

استان خراسان شمالی یک میلیون نفر جمعیت دارد که در ۲۴ شهر و بیش از یک هزار روستا سکونت دارند که بخشی از این جمعیت را اهل سنت و قوم ترکمن تشکیل می دهند و در شهرستان های راز و جرگلان، بجنورد و مانه و سملقان سکونت دارند.