تنزل چند دانشگاه در برخی شاخص‌های یک رتبه‌بندی به معنای افت کیفیت دانشگاه‌ها نیست

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا احراز رتبه‌های بهتر در نظام‌های رتبه‌بندی مختلف نه‌تنها موجب اعتبار بیشتر دانشگاه‌، دانشجویان و همه وابستگان به مراکز آموزش عالی است؛ در ارتقای پذیرش دانشجویان داخلی و بین‌المللی نخبه تاثیرگذار است.

نظام‌های رتبه‌بندی مختلفی امروز در دنیا وجود دارد و از مهمترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌توان به کیو. اس (.Q.S Quacquarelli Symonds ، تایمز، شانگهای و لایدن (Leiden Ranking) اشاره کرد که هر کدام بر اساس معیارهای مشخص از جمله تاثیر علمی، اعضای هیات‌علمی در عرصه جهانی، دانشجویان نخبه، جوایز علمی دانشجویان و استادان، کارآفرینی، اختراعات علمی و مقالات معتبر دانشگاه‌های مختلف را در بازه‌های زمانی رتبه‌بندی می‌کنند.

رتبه‌بندی جهانی کیو.اس یک نظام رتبه‌بندی دانشگاهی است که به صورت سالانه منتشر می‌شود. کیو.اس با همکاری با پایگاه علمی الزویر یکی از بزرگ‌ترین ناشران مطبوعات پزشکی و علمی جهان، به یک نظام رتبه‌بندی کلی جهانی برای دانشگاه ها و یک نظام رتبه بندی موضوعی برای رشته های مختلف تحصیلی دست یافته است.

رتبه‌بندی دیگری از سال ۲۰۰۳ به نام رتبه بندی شانگهای منتشر شده است. گروه مشاوران رتبه‌بندی شانگهای که مجری این رتبه بندی در سراسر جهان است، سازمانی مستقل بوده و وابستگی به هیچ دانشگاه یا سازمان دولتی ندارد. این رتبه بندی در دو حوزه کلی شامل «زمینه و موضوع» منتشر می‌شود. رتبه‌بندی «زمینه» در پنج زمینه موضوعی علوم طبیعی و ریاضیات، علوم مهندسی و فناوری و کامپیوتر، علوم زیستی و کشاورزی، پزشکی بالینی و داروسازی و علوم اجتماعی و رتبه بندی «موضوع» نیز در پنج حوزه علمی ریاضیات، فیزیک، شیمی، علوم کامپیوتر و اقتصاد و بازرگانی ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان را رتبه بندی می‌کند.

رتبه‌بندی لایدن نیز نظام دیگری برای رتبه‌بندی دانشگاه‌هاست که اولین بار در سال ۲۰۰۷ میلادی منتشر شد. این نظام رتبه‌بندی هر ساله توسط مرکز مطالعات علوم و فناوری دانشگاه لایدن هلند و بر مبنای شاخص‌های انتشارات و کتاب‌سنجی (مانند کتاب و مقاله) تهیه و ارائه می‌شود. در این نظام رتبه‌بندی علاوه بر کتاب‌های نمایه شده، انتشارات در قالب مقالات اصیل و مطالب مروری نیز صرفا از مجلات اصلی پذیرفته شده و در ارزیابی مدنظر قرار می‌گیرد.

یکی از رسانه‌ها اخیرا، در گزارشی با عنوان «افت دانشگاه‌های دولتی بزرگ در رقابت مرجعیت علمی» مدعی شد تعدادی از دانشگاه های دولتی و شاخص ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی افت جایگاه علمی داشته‌اند. در این گزارش نام ۶ دانشگاه معتبر و مهم ایران آمده و گفته شده طبق اعلام نظام‌های رتبه‌بندی لایدن و کیو اس، این دانشگاه‌ها در شاخص مرجعیت علمی سقوط کرده‌اند.

استناد به یک رتبه‌بندی در مورد کل وضعیت دانشگاه‌ها؟

علی شمسی‌پور در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در این مورد توضیح داد: نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در دنیا مختلف است و چند موسسه رتبه‌بندی دانشگاه‌ها را انجام می‌دهند مانند نظام رتبه‌بندی شانگهای، کیواس و تایمز. این نظام‌های رتبه‌بندی سه نظام رتبه‌بندی اصلی هستند و در فضای علمی کشور ما معمولا این نظام‌ها مورد استناد است و به نظام‌های رتبه‌بندی دیگر کمتر استناد می‌شود یا اهمیت کمتری دارند.

وی افزود: نظام رتبه‌بندی لایدن که اخیرا برخی سایت‌ها و یکی از روزنامه‌ها به آن استناد کرده و از روی آن گزارش نوشتند، از اهمیت کمتری برخوردار است و نظام‌های رتبه‌بندی دیگری هم غیر از کیواس و تایمز مانند یو اس نیوز (U.S news) یا وبو متریک (Webometrics) وجود دارد که هر کدام با شاخص‌های مختلفی دانشگاه‌ها را رتبه‌بندی می‌کنند و برای هر کدام از شاخص‌ها ضریب‌های متفاوتی قائل هستند. از آنجا که نظام‌های رتبه‌بندی رویکردهای مختلفی دارند به این مفهوم که شاخص‌های یکسانی ندارند و از طرفی ضریب هر شاخص در این نظام‌ها فرق دارد، در نهایت نتایج نیز متفاوت و ممکن است دانشگاهی در نظام رتبه‌بندی به دلیل شاخص‌های آن رتبه خوب و همان دانشگاه در نظام رتبه‌بندی دیگر رتبه‌های پایین‌تری کسب کند.

عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر گفت: این گزارش بر اساس منفی‌ترین اطلاعات ممکن نوشته و بررسی شده در کدام نظام رتبه‌بندی رتبه‌های دانشگاه‌های ایران پایین‌تر است؛ در حالیکه فقط نباید به یک نظام رتبه‌بندی اکتفا کرد بلکه باید رتبه‌بندی‌های مختلف را برای دانشگاه‌ها در فرایند کلی یا خط سیر کلی مد نظر قرار داد تا برداشت جامع و درستی از وضعیت علمی دانشگاه‌ها به دست آورد.

استناد به یک مورد نظام رتبه‌بندی آن هم در مورد بعضی دانشگاه‌های خاص که به دلیل رتبه پایین امده باشد در یک سال درست نیست.

وی با اشاره به شاخص های مختلف در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها گفت: مثلا یک شاخص میزان دسترسی به انتشارات دنیاست؛ اما در سال ‌هایی به دلیل تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، دسترسی دانشگاه‌های ما به برخی نشریات کاهش یافته است یا مشکلاتی در چاپ مقالات در حوزه‌های مختلف برای دانشگاه ها توسط نظام سلطه ایجاد شده که طبیعی است در طول یک سال یا در بعضی بازه‌های زمانی چندساله به دلیل اینکه دانشگاه در یک شاخص خاص تنزل کرده، دچار افت رتبه شود.

شمسی‌پور گفت: افزون بر این، اگر فقط رتبه‌بندی دانشگاه‌ها را در یک سال مد نظر قرار دهیم؛ یعنی ۲۰۲۳ نسبت به ۲۰۲۲ را بررسی کنیم، نگاه کاملی نسبت به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها نداشته‌ایم. بلکه باید فرایند ۵، ۱۰ یا ۲۰ ساله را در نظر داشت. افت چند دانشگاه در یک نظام رتبه‌بندی به معنای افت کیفیت دانشگاه‌های ما نیست؛ حتی اگر وضعیت رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در یک سال هم بهتر شده بود، همین منطق برقرار بود و نمی‌توانستیم نتیجه بگیریم فضای کلی بهتر شده است.

صعود تدریجی رتبه‌ دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی

عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر در مورد وضعیت دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی‌های جهانی با استناد به داده‌های موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) گفت: برای نمونه نظام رتبه‌بندی تایمز بیشتر دانشگاه‌های کشورهای آسیایی را با ۱۳ شاخص مختلف در قالب ۵ معیار آموزش، پژوهش، استنادات، درامد صنعتی وجهه بین‌المللی رتبه‌بندی می‌کند. در آخرین گزارش نظام رتبه‌بندی تایمز در سال ۲۰۲۳، از ایران ۶۵ دانشگاه حضور داشتند و ۹ دانشگاه در میان ۱۰۰ دانشگاه برتر آسیا قرار گرفتند؛ در حالی که سال گذشته ۵۸ دانشگاه در این نظام داشتیم و فقط ۶ دانشگاه در میان ۱۰۰ دانشگاه برتر قرار داشتند. بنابراین دانشگاه‌های ایران از ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ عملکرد خوبی از جهت کیفیت در این رتبه‌بندی داشتند.

اگر تعداد دانشگاه‌های ایران را در ۱۰ سال در رتبه بندی تایمز در نظر بگیریم، می‌بینیم تعداد دانشگاه‌های ایرانی از سال ۲۰۱۳ که سه دانشگاه بود، در سال ۲۰۱۶ به ۸ دانشگاه و به تدریج در سال ۲۰۲۰ به ۴۰ دانشگاه،  در سال ۲۰۲۱ به ۴۷ و در سال ۲۰۲۲ به ۵۸ دانشگاه و امسال یعنی ۲۰۲۳ به ۶۵ دانشگاه رسیده‌ است. دانشگاه صنعتی شریف اولین دانشگاه، علوم پزشکی مازندران، علوم پزشکی گلستان و علوم پزشکی کردستان و علم و صنعت ایران رتبه‌های بعدی را دارند.

شمسی پور خاطرنشان کرد: در این بین برخی دانشگاه ها برای اولین بار وارد این نظام رتبه‌بندی شده‌اند، برخی دانشگاه‌ها بین سال های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ کاهش رتبه داشتند؛ در مجموع ایران در نظام رتبه‌بندی تایمز در بین کشورهای اسلامی بیشترین تعداد دانشگاه را با ۶۵ دانشگاه دارد و ترکیه با ۶۱ دانشگاه، پاکستان و مالزی به ترتیب با ۲۹ و ۲۲ دانشگاه در رتبه‌های بعدی قرار گرفته اند.

وی با اشاره به داده‌های نظام رتبه‌بندی کیو اس نیز خاطرنشان کرد: بر اساس نظام رتبه‌بندی جهانی کیو اس در گزارش مرتبط با سال ۲۰۲۴، هفت دانشگاه از ایران قرار دارند. شاخص‌های این نظام رتبه‌بندی سخت گیرانه تر از رتبه‌بندی های دیگر است و دانشگاه صنعتی شریف رتبه ۳۳۴، دانشگاه تهران رتبه ۳۶۰، دانشگاه صنعتی امیرکبیر رتبه ۳۷۵ و دانشگاه علم و صنعت ایران رتبه ۴۵۱ را در این نظام دارند، همچنین دانشگاه شیراز، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه فردوسی مشهد بعد از این دانشگاه‌ها قرار دارند.

استادیار دانشکده مهندسی مواد و متالورژی دانشگاه صنعتی امیرکبیر گفت: دانشگاه‌های کشور بر اساس رتبه‌بندی کیو اس، عموما وضعیت رو به بهبودی داشته‌اند؛ برای نمونه دانشگاه صنعتی شریف در سال ۲۰۱۹ رتبه ۴۳۲ و در سال ۲۰۲۳، رتبه ۳۳۴ را دارد و هر سال رتبه بهتری را نسبت به سال قبل کسب کرده است. دانشگاه تهران دقیقا همین روند را طی کرده است؛ در سال ۲۰۱۹ رتبه‌ای بین ۷۰۰ تا ۷۵۰ داشته و در سال جدید به ۳۶۰ رسیده، دانشگاه صنعتی امیرکبیر در سال ۲۰۱۹ رتبه ۴۹۸ داشته و وضعیت بهتری را در ۵ سال گذشته داشته است.

سخنگوی وزارت علوم گفت: بقیه دانشگاه‌ها هم وضعیت بهتری دارند؛ البته برخی دانشگاه‌ها افت و خیز داشته‌اند. برای نمونه دانشگاه شهید بهشتی یک سال رتبه بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ به دست آورده و بعد تنزل داشته و امسال بعد از ۴ سال با رتبه ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ رتبه بهتری را نسبت به سال‌های قبل کسب کرده است. همین داده‌ها نشان می دهد دانشگاه‌های اصلی ما در شاخص کیو. اس وضعیت بهتری کسب کرده‌اند. البته دانشگاه‌های کشورهای دیگر؛ مانند مالزی، اندونزی و ترکیه وضعیت بهتری از ما دارند.

هیچ دانشگاهی از ایران در سال ۲۰۱۲ در رتبه‌بندی لایدن نبود

وی در مورد نظام رتبه‌بندی لایدن نیز گفت: حضور دانشگاه‌های ایران هم در نظام رتبه‌بندی لایدن از ۲۰۱۲ صفر بوده و هیچ دانشگاهی در آن سال در این رتبه‌بندی قرار نداشته است. در سال ۲۰۱۳ تعداد دانشگاه‌های ایران به ۵ دانشگاه رسیده است، این روند به‌ تدریج افزایش و بهبود یافته و در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ هر دو سال ۳۶ دانشگاه‌ و در سال ۲۰۲۲ به ۴۴ دانشگاه و در سال ۲۰۲۳ به ۴۶ دانشگاه رسیده است. این روند نشان می‌دهد تعداد دانشگاه‌ها هر سال افزایش یافته است البته رتبه دانشگاه‌های مختلف در این نظام رتبه‌بندی در این سال‌ها با افت و خیزهای مختلف همراه بوده‌ که بسیاری از این افت‌وخیزها به شاخص‌های رتبه‌بندی مربوط می‌شود؛ از جمله شاخص‌ها معیاری به نام دسترسی آزاد است که در این حوزه کمی وضعیت دانشگاه‌های ایران نسبت به شاخص‌های دیگر متفاوت است و مشکلاتی داریم.

شمسی‌پور تصریح کرد: وضعیت دانشگاه‌های جمهوری اسلامی در نظام رتبه‌بندی لایدن از بقیه کشورهای اسلامی بهتر است؛ ایران با داشتن ۴۶ دانشگاه در این نظام کشور اول است؛ در حالی که جمع کل کشورهای اسلامی ۱۴۵ دانشگاه در این نظام رتبه‌بندی دارند. ترکیه با ۳۶ دانشگاه، مصر با ۱۳ دانشگاه، عربستان با ۱۱ و پاکستان با ۹ دانشگاه در رتبه‌های بعد از ایران قرار دارند که نشان‌دهنده قوت جمهوری اسلامی ایران در این حوزه است.

وی گفت: در مجموع نظام‌های رتبه‌بندی مختلف با شاخص‌های متفاوت و با ضریب‌های مختلف برای این شاخص‌ها، وجود دارد و رتبه‌بندی‌های متفاوتی را شاهد هستیم. برای اینکه وضعیت دانشگاه‌های کشور را بهتر بدانیم باید در طول سال‌های مختلف به روندهای کلی دقت کنیم و نگاه به یک نظام رتبه‌بندی خاص که جزء سه نظام اول رتبه‌بندی هم نیست و جزء نظام‌های چهارم به بعد است و مقایسه یک سال خاص با سال قبل و برای چند دانشگاه خاص قابل استناد نیست؛ بنابراین گزارش آن رسانه هم خیلی مستند و دقیق نخواهد بود.