از نخستین گزارش‌های فرونشست زمین که در رسانه‌های ایران مطرح شد نزدیک به ۱۷ سال می‌گذرد و از آن زمان تاکنون گزارش‌های متعددی در حوزه فروچاله‌ها و فرونشست‌های زمین در اقصی نقاط ایران مطرح شده است.
در سال ۱۳۸۵ گزارشی در مورد فروچاله در «دشت کبودرآهنگ همدان» با حضور تعدادی از مردم منتشر شد که شگفتی تعداد زیادی را برانگیخت. هرچند هم فروچاله و هم فرونشست هر دو از عوارض جدی و پاسخ طبیعی زمین به بحران بی‌آبی و بسیار خطرناک هستند، اما برای درک بهتر و تفکیک این دو از یکدیگر بهتر است تا ابتدا تعریف دقیق از این دو عارضه ارایه کرد.
به طور معمول خسارت‌های ناشی از وقوع فروچاله‌ها ترمیم‌ناپذیر، پرهزینه و مخرب هستندفروچاله و فرونشست چه تفاوتی با هم دارند؟
از نظر علمی فروچاله‌ها حفره‌هایی هستند که در سطح زمین‌های آهکی و یا دیگر سنگ‌های انحلال‌پذیر به وجود می‌آیند. از دیدگاه زمین‌شناسی مهندسی، فروچاله‌ها فرورفتگی سطح زمین در اشکال بیضی و کروی دارای دیواره‌های با شیب تند در ابعاد به طور متوسط ۳ تا ده‌ها متر است که در اثر گسیختگیِ لایه‌های سطحی ایجاد می‌شود.
به طور معمول این فروچاله‌ها در سنگ‌های کربناته (آهک و سنگ گچ) شکل گرفته و شناسایی آن‌ها به دلیل اینکه قابل رؤیت نیستند، کار بسیار سختی است.
عوامل طبیعی و انسانی مختلفی هم در ایجاد این پدیده نقش مؤثری دارند. فروچاله‌ها که به آهستگی و به تدریج در طی زمان گسترش می‌یابند، شاید همانند سایر مخاطرات طبیعی نظیر سیل و زلزله، خسارت‌های ناگهانی و فاجعه‌بار نداشته باشند، با این وجود به طور معمول خسارت‌های ناشی از وقوع فروچاله‌ها ترمیم‌ناپذیر، پرهزینه و مخرب هستند.
در پدیده فروچاله نیاز به این است که حفره‌ای زیر زمین باشد و این حفره به سمت زمین رشد کند که معمولا با ترک‌های مدور در سطح زمین همراه است و حتی ممکن است پدیده فروچاله با عبور یک انسان، سطح زمین به یک باره فرو ریزد.
وقوع پدیده فروچاله در مناطق کارستیک (مناطقی که دارای خوردگی و انحلال توده سنگ‌های کربناته از قبیل آهک یا سنگ‌گچ است) امری بدیهی است و اگر در مناطقی باشیم که سنگ‌های آهکی زیر دشت باشد، ممکن است با فرو ریختن سقف غارها در زیر دشت، پدیده فروچاله شکل گیرد. چنین شرایطی در حوالی غار علیصدر استان همدان و بخش کبودرآهنگ اتفاق افتاد.
در پدیده فروچاله به‌طور حتم نیاز به ریزش سقف یک حفره زیرزمینی است و روی سطح زمین نیز به صورت واضح قابل رؤیت است. در صورتی که در پدیده فرونشست زمین وسعت یک دشت درگیر می‌شود و در واقع، آثار آن به وضوح دیده نمی‌شود.
لازم به ذکر است؛ دشتی که دچار فرونشست شده است، به دلیل تراکم‌پذیری و فشردگی خاک و عدم نفوذ آب به داخل خاک، حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد و خاکی که اجازه نفوذ آب را ندهد، عملاً از دست رفته است. پدیده فرونشست زمین، وقوع نشست در محدوده‌ای بزرگ مثل یک دشت بوده که اغلب یکنواخت است ولی گاهی شکاف‌های طولانی در اثر نشست غیریکنواخت زمین به وجود می‌آید.
فرونشست عمومی دشت‌ها به دلیل مصرف اضافی آب و یا به بیان بهتر برداشت بی‌رویه از منابع آبی صورت می‌گیرد. بنابراین چنانچه پایین رفتن سطح آب‌زیرزمینی به وجود آمده متوقف شود، وقوع پدیده فرونشست زمین نیز به تبع آن متوقف خواهد شد.
خطرات این پدیده چیست؟
بهتر است تا برای درک خطر فرونشست و فروچاله با یک مثال پیش برویم. یکی از اصطلاحاتی که در بین جانورشناسان و به ویژه متخصصان پستانداران بزرگ بسیار رواج دارد، در مورد «پلنگ» است. به گفته این افراد هر شایعه و هر چیزی را که در مورد پلنگ شنیدید، کاملا درست است! این که پلنگ با یک ضربه گاو را از پای درآورد، به اندازه ۴ یا ۵ متر و به صورت درجا جهشی انجام داد و دیگر دیده نشد و ... همه این موارد درست است.
چنین روایتی را می‌توان با تاکیدی چندباره در مورد فروچاله‌ها و فرونشست‌ها به کار برد. اما از آن‌جا که پدیده‌های طبیعی در ابعاد بسیار بزرگ و به تدریج رخ می‌دهند، ممکن است برای عموم چندان جدی به نظر نرسد. تازه‌ترین خطر در رابطه با فرونشست مربوط به فرونشست ۷۶ کیلومتری در کاشان است.
این تَرَک که از نزدیکی طاهرآباد شروع می‌شود، به نظر می‌رسد که یکی از بزرگ‌ترین فرونشست‌های ایران است. این ترک عظیم که نشانه‌ای واضح از تخلیه آب‌های زیرزمینی است، درمسیر خود تاسیسات راه‌سازی و حتی احتمالا تاسیسات مربوط به برق و آب و گاز را هم به مخاطره می‌اندازد.
فرونشست‌ها که نشانه‌ای واضح از تخلیه آب‌های زیرزمینی است، در مسیر خود، علاوه بر اماکن مختلف، تاسیسات زیربنایی و حیاتی مانند سیستم‌های مرتبط با برق و آب و گاز را هم به مخاطره می‌اندازددر این منطقه از کاشان با وجود بروز چنین خطر بزرگی برای زیست اجتماعی، همچنان محصولات کشاورزی مانند، هندوانه، طالبی، خیار، خربزه، بادمجان و انواع صیفی‌جات «برگ‌پهن» کشت می‌شود که حداکثر تبخیر آب از گیاه را داشته و برای به بار نشستن به آب زیادی نیاز دارند که آب این مناطق نیز کاملا از منابع آب زیرزمینی است.
همزمان با این موضوع در چنین شرایطی، صنایع آب‌بر بزرگ مانند فولاد نیز درست در همین ناحیه راه‌اندازی شده و فعال است. دو شرکت بزرگ فولادسازی «شرکت مجتمع فولادی توس حجت» و «فولادامیرکبیرکاشان» در منطقه کاشان و آران و بیدگل نیز فعالیت دارند.
چنانچه بدان اشاره شد، فروچاله به صورت دایره‌وار و یا بیضی به یکباره فرونشسته و عمق تقریبا زیادی هم دارد، اما فرونشست که دارای ابعاد بسیار گسترده‌تری بوده و در زیر زمین پنهان شده، ممکن است تا زیر شهرها و در زیر منازل مسکونی هم کشیده شود.
طبق گزارش‌های منتشره، یک سلسله سیاست‌های اشتباه در حوزه تولید محصولات کشاورزی و صنعت و به تبع آن توسعه نامتوازن این دو بخش در طی دهه‌ها، منابع آبی ایران به شدت تهدید شد. در ایران سهم مصرف آب در بخش کشاورزی در حدود ۹۰ درصد، شرب ۸ درصد و صنعت و معدن ۲ درصد است، در صورتی‌که در کشورهای توسعه یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹ درصد است.
نکته حائز اهمیت این است که دهان باز کردن زمین چیزی است که به تازگی در تعداد زیادی از شهرهای ایران گزارش شده. چنانچه شهر اصفهان کاملا با این مساله درگیر شده و به گفته «احمدرضا لاهیجان‌زاده» مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان برخلاف دشت‌های دیگر دارای فرونشست در کشور، فرونشست در دشت اصفهان با محدوده اصلی شهر درگیر شده و به مرکز شهر در حال نفوذ است و همه سازه‌ها و بناهای تاریخی را تحت تاثیر قرار داده است.
به گفته او از ۳۵ دشت استان که مورد مطالعه قرار گرفته است، ۲۹ دشت از نظر فرونشست در شرایط بحرانی قرار دارد و در صورتی که فکر اساسی برای این موضوع و تغذیه آبخوان‌های دشت اصفهان نشود، در سال ۱۴۱۰ نرخ فرونشست در شمال شهر اصفهان به ۲ متر و در بخش مرکزی این کلانشهر به نیم متر خواهد رسید.
اصفهان بعداز تهران و مشهد پرجمعیت‌ترین شهر ایران است. جمعیت اصفهان بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با ۲ میلیون و ۲۴۳ هزار و ۲۴۹ نفر است و باید دقت کنیم تا مشکلات فرونشست در این شهر و سایر شهرهای درگیر رفع شود.
«میزان افت آب‌های زیرزمینی» در بازه ۲۵ سال اخیر نسبت به دو دهه قبل از آن بیش از ۵ برابر افزایش داشته و نرخ فرونشست زمین در شهری مانند اصفهان ۵ برابر بیشتر شده استشهر کاشان هم در حالی فرونشست‌های متعدد را تجربه کرده است که دومین شهر پرجمعیت استان اصفهان بوده هر روزه تعداد زیادی از افراد از شهرهای نزدیک مانند نطنز، بادرود، آران و بیدگل، نراق و حتی قم هم برای کار و تجارت به این شهر در حال رفت آمد هستند.
وضعیت فرونشست به حدی جدی است که اکنون تنها استان فارغ از فرونشست کشور استان گیلان است و حتی دو استان پرباران مازندران و گلستان هم با این پدیده دست و پنجه نرم می‌کنند. اگر تنها قرار باشد تا یک سوم جمعیت شهرهای مواجه با فرونشست به مراکزی امن مهاجرت کنند،نظم جمعیتی کشور مورد مخاطره قرار می‌گیرد.
به استناد تحقیقات «علی بیت‌اللهی»، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی «میزان افت آب‌های زیرزمینی» در بازه ۲۵ سال اخیر نسبت به دو دهه قبل از آن بیش از ۵ برابر افزایش داشته و نرخ فرونشست زمین در شهری مانند اصفهان ۵ برابر بیشتر شده است.
نتیجه این تحقیق حاکی است، تلخ‌ترین سناریو در صورت ادامه وضع موجود، «مرگ آبخوان‌ها» ناشی از تکمیل فرآیند فرونشست زمین است که در این صورت، کشور برای همیشه از احیای چرخه آب‌های زیرزمینی و تامین آب بخش کشاورزی از این محل، محروم خواهد شد.
کارشناسان، خشکسالی طولانی‌مدت، برداشت بی‌رویه آب از سُفره‌های زیرزمینی و همچنین حذف جریان آب رودخانه زاینده‌رود از دل شهر، را از عواملی می‌دانند که سبب وقوع و شدت گرفتن فرونشست زمین در این شهر شده است.
بر اساس آمار و اطلاعات سازمان زمین‌شناسی اصفهان، در سال ۱۳۹۵ فقط ۲ درصد از مساحت این استان با فرونشست زمین درگیر بود، در حالی که بر اساس نتایج آخرین مطالعات، اکنون حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع یعنی ۱۰ درصد از مساحت اصفهان، در شرایط خطرناک فرونشست قرار گرفته است.
معاون عمرانی استانداری اصفهان نیز در این زمینه گفته است: اگرچه فرونشست زمین در اصفهان بسیار پُراهمیت بوده و به مرحله حاد نیز رسیده است اما نباید به اصفهان‌هراسی هم منجر شود.
«مهران زینلیان» با اشاره به اینکه فرونشست زمین در سالیان گذشته بوقوع پیوسته است و قابل انکار نیست، اضافه کرد: با "جی پی اس" و مانیتور نقاط مختلف اصفهان بدنبال شناسایی محلات در معرض خطر فرونشست هستیم و طبق آن باید طراحی‌های لازم را برای رفع این بحران صورت دهیم.
وی تنها راه‌حل فرونشست زمین در اصفهان را احیای زاینده‌رود و تغذیه آبخوان‌ها و سُفره‌های زیرزمینی عنوان کرد و گفت: تمام راهکارهای موجود برای درمان فرونشست، موقتی و شکل مُسکن را دارد.
نظر شما