تجارب کم‌آبی کشورهای منطقه، راهنمای ایران

آب همواره به عنوان مایه حیات و یکی از زیربناهای شکل‌گیری تمدن بوده است. اما همین آب در دوران کنونی با چنان وضعیتی مواجه شده که هرلحظه می‌تواند امکان بروز فاجعه‌ای در سطح منطقه را رقم بزند. بررسی‌های خبری نشان می‌دهد که خاورمیانه نه تنها با مشکل جدی در حوزه تامین آب مواجه است، بلکه به‌زودی از آب‌های زیرزمینی هم خالی می‌شود و این مساله یکی از عمده ترین دلایل بروز فرونشست‌های متعدد در برخی کشورهای این منطقه بوده است.

پدیده فرونشست زمین یکی از پیامدهای منفی برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی بوده و در مناطقی که میزان برداشت از سفره‌های آب‌ زیرزمینی بیش از میزان آب ورودی ناشی از بارش‌ها باشد، سطح آب زیرزمینی دچار افت مستمر شده و هر سال پایین‌تر می‌رود و فروچاله‌ها ایجاد می‌شود. در مورد دلایل فرونشست تاکنون عوامل مختلفی ذکر شده، از کشاورزی نامناسب تا برنامه‌های نامتوازن توسعه که غالبا به مساله فرونشست بی‌توجه هستند همگی در این زمینه موثر هستند.

کارشناسان می‌گویند با خشک شدن رودخانه‌ها و کاهش بارندگی، آب ذخیره‌شده در زیر زمین در خاورمیانه بیش از همیشه تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی است. این درحالی‌ است که مدیریت آب‌های زیرزمینی پیچیده است و هیچ کس حتی واقعا نمی‌داند چقدر آب در زیر زمین وجود دارد.

آب‌های زیرزمینی یا آب شیرین ذخیره‌شده در زیر زمین و عمدتا قابل دسترسی از طریق چاه ، همواره نقش مهمی در کشورهای خشک خاورمیانه ایفا کرده است. کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای غرب آسیا یا ESCWA در گزارشی در سال ۲۰۲۰ اعلام کرد که از آنجا که این آب زیرزمینی است، تحت تأثیر خشکسالی و گرما نیست و منبع اصلی آب شیرین برای حداقل ۱۰ کشور عربی است اما تغییرات آب و هوایی بر میزان بارندگی کم این کشورها تأثیر می‌گذارد و تابستان‌های بسیار گرم رودخانه‌ها و دریاچه‌های بیشتری را خشک می‌کند، آب‌های زیرزمینی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.

«آب‌های زیرزمینی فسیلی» که در هزاران سال در زیر زمین جمع شده‌اند، در صورت برداشت، دوباره پر کردن آن دشوار است. کارشناسان می‌گویند، مانند نفت در زمین، این آب‌ها یک منبع یکبار مصرف است که در اعماق زیاد یافت می‌شوند و به سختی یا اصلاً قابل تجدید نیستندبه استناد گزارش‌های رسانه‌ای، آب‌های زیرزمینی عامل اصلی برداشت امسال گندم در عراق است و این کشور یکی از در معرض خطرترین کشورهای متاثر از تغییرات آب و هوایی و خشکسالی در جهان محسوب می‌شود. از آنجا که تغییرات آب و هوایی بر میزان بارندگی کم این کشورها تأثیر می‌گذارد و تابستان‌های بسیار گرم رودخانه‌ها و دریاچه‌های بیشتری را خشک می‌کند، به همین دلیل آب‌های زیرزمینی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.

در گزارش‌های رسانه‌ای ذکر شده است: عربستان سعودی نیز از دیگر کشورهای این منطقه است که به دلیل قرارگیری در منطقه گرم و خشک و نیاز به آب، دست به دامان آب‌های زیرزمینی شده و با برداشت بسیار زیاد از آب‌های عمیق(آب فسیلی) مشکلات تشدید شده است.

کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای غرب آسیا یا ESCWA در گزارشی در سال ۲۰۲۰ اعلام کرد ،برخی از آب های زیرزمینی در خاورمیانه طی هزاران سال در زیر زمین جمع شده‌اند که «آب‌های زیرزمینی فسیلی» نامیده می‌شود و دوباره پر کردن آن دشوار است. کارشناسان می‌گویند، مانند نفت در زمین، یک منبع یکبار مصرف است.این منابع آب زیرزمینی در اعماق زیاد یافت می‌شوند و به سختی یا اصلاً قابل تجدید نیستند. اما در دهه‌های اخیر، این سفره‌ها به طور فزاینده‌ای مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

طبق این گزارش، «برخی منابع آب زیرزمینی به‌طور مرتب به دلیل باران تجدید می‌شوند. با این حال، حتی زمانی که منابع آب زیرزمینی تجدیدپذیر هستند، هر استفاده‌کننده‌ای باید مراقب حفظ تعادل باشد تا بیش از آنچه که وارد می‌شود، آب خارج نشود.»

نکته قابل تاملی که در این وضعیت وجود دارد این است که ایران هم در منطقه خاورمیانه قرار گرفته و این بحران خواه ناخواه تاثیرات خود را بر کشور نیز خواهد داشت.

تجارب کشورهای منطقه

با نگاهی به نقشه جهان و درنظر گرفتن موقعیت عربستان در جهان در خواهیم یافت که این کشور به دلیل قرارگیری در بین دو مدار ۱۵ و ۳۰ درجه شمالی و عبور مدار راس‌السرطان از میانه آن،به یکی از گرم و خشک‌ترین مناطق دنیا تبدیل شده است. تا جایی که این کشور فاقد هرگونه روان‌آب سطحی و یا رودخانه دائمی است.

بدین ترتیب تنها منبع آب مورد نیاز در داخل این کشور از طریق آب‌های زیرزمینی تجدیدپذیر تامین شده است. آب تجدیدپذیر هم آبی است که از طریق آب باران و روان‌آب‌های سطحی جایگزین می‌شود.
اما نکته دیگری که در این زمینه از اهمیت زیادی برخوردار است استفاده عربستان از آب‌های تجدیدناپذیر است. بدین معنی که بسیاری از منابع آبی که در اعماق بیش از هزارمتری قرار دارند، به دلیل این که تجدید آن‌ها بیشتر از طول متوسط عمر یک انسان است، تجدیدناپذیر نامیده می‌شود.

این کشور تا دهه هفتاد میلادی گندم مورد نیاز خودش را وارد می‌کرد اما در پی سیاست‌های خودکفایی تولید گندم در دهه هشتاد میلادی تصمیم به تولید گندم با استفاده از آب‌های استراتژیک عمیق گرفت به گونه‌ای که تا سال ۱۹۸۴ به عنوان صادرکننده گندم شناخته شده و در سال ۱۹۹۱ با تولید ۴ میلیون تن گندم به اندازه بیش از ۴ برابر نیاز کشور خود گندم مازاد تولید کرد.
اما این روند بعد از این سال به تدریج کاهش پیدا کرد تا این که در سال ۲۰۱۳تولید این محصول در عربستان به ۸۰۰ هزار تن رسید، در حالی که نیاز گندم مردم عربستان در همان سال برابر با ۳.۲ میلیون تن بوده است. این روند تا جایی پیش رفت که از سال ۲۰۱۶ میلادی با توجه به اتمام این آب‌های فسیلی عربستان دیگر هیچ تولید کشاورزی نداشته و به وارد کننده‌ صرف گندم تبدیل شده است.

بررسی روند تولید گندم و استفاده از آب‌های عمیق در کشورهای منطقه نشان می‌‎دهد که این تولیدکنندگان در ابتدا موفقیت چشمگیری به دست آوردند اما در ادامه و به دلیل عدم تطابق سیاست‌های تولید گندم با اقلیم منطقه، در مدت کوتاهی این برنامه‌ها با شکست مواجه شد زیرا از ذخایر استراتژیک آب‌های زیرزمینی استفاده شده بود.

از سال ۲۰۱۶ میلادی با توجه به اتمام آب‌های فسیلی، عربستان به وارد کننده‌ گندم تبدیل شده استتجربه منطقه راهنمای ایران

شاید قیاس ایران با کشورهای منطقه در نگاه نخست چندان درست به نظر نرسد، اما می‌توان گفت وقوع این اتفاق در کشور ما دور از انتظار نیست. به استناد گزارش‌های رسانه‌ای و به گفته «احد وظیفه» رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، تداوم گرمایش زمین و خشکسالی موجب کاهش بارش و ماندگاری برف شده‌ و اکنون تقریبا هیچ برفی در ارتفاعات کشور باقی نمانده است. در تهران در گذشته برف در ارتفاع ۲ هزار متری بود ولی اکنون خط برف ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر بالاتر رفته است.

اگرچه کشور ما در مقایسه با برخی کشورهای منطقه در عرض‌های شمالی‌تر قرار گرفته و دارای رشته‌کوه‌های مرتفع زاگرس با جهت شمال‌غرب به جنوب‌شرق و قرارگیری در مسیر بادهای باران‌آور غرب، ارتفاعات البرز در شمال کشور، ارتفاعات شمال‌غرب، شمال‌شرق است. همچنین موقعیت جنوب‌شرق کشور به گونه‌ای بوده که در معرض جریان‌های سرد اقیانوس هند و باران‌های موسمی این اقیانوس قرار داد و به همین دلیل شاهد رودخانه‌های بزرگ و کوچک متعدد در همه جای کشور هستیم، اما مساله کم‌آبی در سطح و اعماق زمین همچنان برای کشور یک چالش بسیار مهم و جدی است.

به غیر از روان‌آب‌ها و رودخانه‌های کشور و شیوه سنتی قنات که راه درست استفاده از منابع آب کشور است چهار منبع دیگر برای تامین منابع آبی در کشور وجود دارد. این چهار منبع عبارتند از:

۱. آب تجدیدپذیر (میزان آب سطحی و زیرزمینی که سالانه و توسط بارش باران، به میزان زیادی جایگزین می‌شود)

۲. آب تجدیدناپذیر (آن بخش از منابع آب زیرزمینی که زمان مورد نیاز برای تجدید دوباره آن بسیار طولانی بوده و نسبت به عمر انسان، تجدیدناپذیر به حساب می‌آید)

۳. شیرین‌سازی آب شور

۴. پساب تصفیه شده (بازچرخانی آب)

از میان این چهار روش دو روش سوم و چهارم اکنون هم در بخش‌هایی از کشور در حال استفاده است، اما به دلیل اثرات نامطلوب محیط‌زیست همچنان با انتقاداتی روبروست. به همین دلیل استفاده از آب تجدیدپذیر و رودخانه‌ها در کشور بسیار بالاست. سیاست‌های نادرست کشاورزی و مدیریت نامناسب منابع آب از جدی‌ترین مشکلاتی هستند که دامنگیر شرایط کشور شده است.

باید پذیرفت که نه تنها ایران بلکه کل خاورمیانه با مشکل کم آبی در سطح و عمق زمین روبه روست و باید از تجارب دیگر کشورهای منطقه در این زمینه درس گرفتاین هشدار بسیار جدی است و شاید اقدام همین امروز هم برای نجات دشت‌ها و منابع ایران کمی دیر باشد، اما می‌توان برای جبران مافات اقدام کرد. انتقال صنایع بزرگ مانند فولاد و ذوب آهن به سواحل جنوبی که به تبع آن نیاز به منابع آب پشت سدها را کم کرده و احیای تالاب‌ها و دریاچه‌های داخلی را شتاب می‌بخشد و یا اتخاذ سیاست‌های درست بخش کشاورزی و تولید محصولات متناسب با اقلیم کشور، مهم‌ترین راه جلوگیری از فرونشست دشت‌های کشور هستند. .

جمع بندی

طبق گزارش‌ها، «تاکنون ۳۰ استان کشور با پدیده فرونشست زمین مواجه‌ شده است. فروچاله‌هایی که در ایران و برخی مناطق خشک جهان رخ می‌دهند، محصول فرونشست‌های شدید هستند. درپی وقوع تغییرات اقلیمی که در ایران همراه با بحران خشکسالی ۳۰ساله شده، تمایل مردم در استفاده از منابع آبی افزایش می‌یابد؛ به‌طوری‌که گاهی بیش از ۸۰درصد منابع آبی استفاده می‌شود که این روند کشور را به‌سمت نابودی پیش می‌برد و سبب آسیب رساندن به آبخوان‌ها می‌شود. با وجود اینکه منابع آبی کشور محدود است، اما چاه‌های زیادی به‌صورت قانونی یا غیرقانونی حفر می‌شود.

علاوه براین رکورد فرونشست زمین در برخی مناطق کشور تا ۱۰۰ برابر بیشتر از استانداردهای جهانی رسیده و شرایط در بسیاری از استان‌ها از جمله یزد، بحرانی است.

سازمان زمین‌شناسی کشور پیش‌بینی کرده است که تا ۴۰سال آینده درجه حرارت کشور ۲.۶درجه سانتی‌گراد افزایش پیدا می‌کند که این موضوع نیاز کشور به منابع آبی جدید را افزایش می‌دهد. برداشت بی‌رویه از منابع آبی نیز علت فرونشست‌ها و فروچاله‌های آینده به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور خواهد بود که به نابودی بیشتر زمین، مرتع، خاک و ایجاد بحران غذایی منجر خواهد شد. بدین‌ترتیب باید برنامه دقیق و کارشناسی برای تامین منابع آبی کشور در سال‌های پیش‌رو پی‌ریزی شود.»

کارشناسان می‌گویند«به طور کلی، وقتی افراد رودخانه‌ای را ببینند که سطح آن به شدت کاهش یافته، به آن واکنش نشان می‌دهند. اما آب‌های زیرزمینی قابلیت مشاهده سطحی را ندارد و به همین دلیل تغییرات در مورد کاهش یا افزایش آن نادیدنی است و کمبود این منابع عمدتا زمانی مورد توجه قرار می‌گیرد که ممکن است سطوح آن کاهش یافته یا از دست رفته باشد.

بنابراین با درک این موضوع که سراسر خاورمیانه با مشکل کمبود منابع آب در سطح و اعماق زمین روبه رو بوده و فرونشست‌های متعدد در منطقه وقوع شده است، باید از تجارب کشورهای دیگر منطقه خاورمیانه که شاهد کاهش شدید منابع آب‌های زیرزمینی بوده‌اند، درس گرفت، زیرا این واقعیت ممکن است به ایران و سایر بخش‌های منطقه نیز سرایت کند و در چنین شرایطی باید مانع از بروز شرایط وخیم ناشی از کمبود منابع آب غیرتجدیدپذیر در ژرفای فلات ایران شد.