به گزارش خبرنگار ایرنا، در میان موجودات زنده دریای خزر فک خزری تنها پستاندار و یکی از آشناترین موجودات دریای کاسپین که این روزها حال خوشی ندارد و تلف شدن چندین قلاده از این جانوران در سواحل استان‌های شمالی این نگرانی را در بین دوستداران محیط زیست به وجود آورده که خطر انقراض نسل بیش از هر زمان دیگری این جاندار دریایی را تهدید می‌کند.
پهنه بزرگ دریای خزر دارای تنوع زیستی منحصر به‌فردی است اما این گستره چشم‌نواز با مخاطراتی دست و پنجه نرم می‌کند، از کاهش جمعیت آبزیان و افزایش آلودگی‌های زیستی تا تهدید جمعیت فوک خزری که اکنون تنها ۷۰ هزار قلاده از این تنها پستاندار دریای مازندران آن هم با برچسب تهدید انقراض نسل باقی مانده‌اند.
براساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، فک خزری در زمره جانوران آسیب‌پذیر قرار داشته و نیاز شدید به حفاظت دارد اما این حفاظت تنها مختص ایران نیست و باید کشورهای روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان نیز مشارکت کنند.
نیم‌نگاهی به نمادهای تنوع زیستی در خزر
در پهنه ۴۳۶ هزار کیلومتر مربعی دریاچه زیبای خزر و سواحل هفت هزار کیلومتری آن، پوشش گیاهی و جانوری خارق‌العاده‌ای وجود دارد که گفته می‌شود شامل بیش از ۵۰۰ گونه گیاهی و ۸۵۰ گونه جانوری است.
یکی از جاذبه‌ها و امتیازات مهم دریای خزر وجود انواع ماهیان است که گفته می‌شود شامل ۷۸ گونه از ۱۷ خانواده هستند و در بین ماهی‌های آزاد، خاویار، سفید، اردک‌ماهی، سوف، کپور، کیلکا، قزل‌آلا، کفال و کلمه، ماهی خاویار را تمام دنیا می‌شناسند و می‌دانند که سواحل ایران زیستگاه و خاستگاه مهم این خوراک تجاری است.
اما در گستره چشم‌نواز بزرگترین دریاچه جهان و در بین جانوران دریایی، تنها پستاندار این پهنه آبی منحصر به فرد را با نام فُک خزری (Caspian Seal) یا "سگ آبی" می‌شناسیم که جمعیت بیش از یک میلیونی آن در گذشته اکنون و بنا به دلایل مختلف به ۷۰ هزار قلاده کاهش یافته است و همین جمعیت نیز سالانه یا در تور صیادان می‌افتند، یا گاه بر اثر تکثیر نوعی از شانه‌دار مهاجم دریایی به نام "نمیوپسیس" از بین می‌روند.
فک خزر، کوچک ترین گونه فک های واقعی، یعنی بدون گوش است و تنها در این دریاچه یافت می شود. این یگانه پستاندار دریای خزر در بیشتر نقاط دریا زندگی می کند. محل زیست آن بر حسب در دسترس بودن مواد غذایی و به صورت فصلی متغیر است. در فصل تابستان و پاییز بیشتر فک‌های خزر در آب های حوزه ایران به سر می برند.
فک خزری با قدمتی ۲ میلیون ساله
پیدایش فک خزری به گونه‌ای فک حلقه‌دار بازمی‌گردد که ۲ میلیون سال پیش و در دوره کواترنری از قطب شمال به دریای خزر مهاجرت کردند. زمانی که صفحات یخ بین قاره‌ها آب شدند، فک‌های حلقه‌دار پراکنده شدند و جمعیت منزوی آن‌ها، فک خزری را شکل دادند. یکی دیگر از این جمعیت منزوی، فک بایکال است که جمجمه آن‌ها شباهت بسیاری به فک خزری دارد.
فک‌ها موجوداتی دریایی هستند که به باور عموم مردم در حاشیه دریاها زندگی می‌کنند. در ایران و در سال‌های دهه ۶۰ تعدادی از ساکنان مازندران خاطراتی از دیدن فک‌ها که به آن "سگ آبی" می‌گفتند در اسکله‌های خلوت مانند اسکله "نکا " به یاد دارند. فک خزری تنها پستاندار بومی دریای خزر است که از لحاظ ژنتیکی و حفظ تعادل در زنجیره غذایی دریای خزر بسیار با ارزش و مهم است.
فک به واسطه قرار گرفتن در راس هرم غذایی و پراکنش آن در کل زیستگاه، به عنوان شاخص دریای خزر محسوب می‌شود. وجود فک در دریای خزر که معیشت بسیاری از مردم وابسته به آن است، از نشانه‌های سلامت دریای خزر به حساب می‌آید.
به طور کلی فک‌های خزری به دمای آب وابسته هستند و هنگامی که دما افزایش پیدا کند، به قست‌های عمیق و سردتر دریا می‌روند. از این جهت دریای خزر با دمای متفاوت آب در نقاط مختلف توانسته زیستگاهی ارزشمند برای فک‌های خزری به حساب آید.
ویژگی‌های ظاهری فک خزری
فک خزری بدنی دوکی شکل، چشم‌های درشت، گوش‌های کوچک و سبیل‌های بلند و کلفتی که به حدود ۱۳۴ عدد می‌رسد، دارد. همچنین در صورتی که رشد کافی داشته باشد قدش به حدود یک متر و پنجاه سانتی‌متر و وزن ۸۰ کیلوگرم می‌رسد که یکی از کوچکترین گونه‌های فک با ۱۰ جفت دندان در فَک بالا و ۸ جفت دندان در فَک پایین محسوب می‌شود. این نوع پستاندار در هر دست و پا ۵ انگشت با ناخن‌های بلند دارد که با پرده فاصله بین آن‌ها پوشانده شده که مانند باله در مهارت شنای فک‌ها موثر است.
پاهای این پستاندار دریایی درست در امتداد دم قرار گرفته و سطح بدنش را موهای کوتاهی پوشانده که در وقت تولد نرم و سفید رنگ هستند و بنا به سن و فصل، تغییر و به رنگ خاکستری متمایل می‌شود و در فصل زمستان به طور کامل می‌ریزد. خال‌های روی پشت فک خزری با افزایش سن تیره‌تر، زیادتر و رنگ بدن او روشن می‌شود. از آن‌جایی که پاهای این حیوان به جلو خم نمی‌شود باید از طریق قوز کردن و لولیدن روی زمین حرکت کند.
همچنین این پستاندار دریایی گوش ندارد و با ارتعاش امواج در دریا و از طریق سیبیل‌های خود با دیگر فک‌ها ارتباط برقرار می‌کند. در کنار این، فک‌های خزری بویایی و بینایی ضعیفی دارند و به نوعی کور رنگ هستند و تنها رنگ سبز را تشخیص می‌دهند.
فک‌های خزری از ماهی‌های کوچک مثل کیلکا و گاهی سخت پوستان به عنوان غذا استفاده می‌کند اما نوع ماهی مورد تغذیه در فصل‌های مختلف ممکن است متفاوت شود. فک‌های بالغ روزانه تا سه کیلوگرم ماهی می‌خورند که این عدد در سال به حدود یک تن می‌رسد.
با توجه به نوع تغذیه فک‌های خزری، تجمع مواد شیمیایی و مضر مانند فلزات سنگین در بدن آن‌ها زیاد دیده می‌شود.
اواخر فصل پاییز، فک‌های خزری برای تولید مثل به مناطق شمالی که آب دریاچه یخ زده و عمق کمتری دارد، می‌روند. آن‌ها با ایجاد دو نوع سوراخ در یخ‌های شناور برای تنفس، خروج و پناه دادن نوزادان تازه متولد شده خود برنامه‌ریزی می‌کنند. مادر حدود پنج هفته از بچه فک محافظت می‌کند و یک ماه بعد از زایمان مجدد شروع به جفت‌گیری می‌کند. این موجودات تک همسر هستند و فک‌های ماده دوران بارداری ۱۱ ماهه‌ای را طی می‌کنند تا نوزادی حدود پنج کیلوگرم به دنیا بیاورند.
بعد از تمام شدن دوران تولید مثل و جفت‌گیری، فک‌های خزری به قسمت‌های جنوبی دریا برمی‌گردند. فک‌های ماده بین سنین پنج تا هفت سالگی به بلوغ می‌رسند و فک‌های نر این روند را در۶ تا هفت سالگی تجربه می‌کنند.
فک‌های خزری می‌توانند تا پنجاه متر به عمق آب بروند و یک دقیقه در عمق بمانند اما از آن‌جایی که فاقد آبشش هستند باید برای تنفس به سطح دریا بیایند. البته عمق ۱۵۰ متر و زمان بیشتر ماندن در این عمق نیز دیده شده است. در فصل زمستان و تابستان و همچنین دوره جفت‌گیری، فک‌ها در دسته بزرگ دیده می‌شوند اما در زمان‌های دیگر به تنهایی زندگی می‌کنند.
خطرات و تهدیدها
رعایت نشدن حریم ساحلی دریای خزر، تغییر کاربری اراضی و ساخت و سازهای ساختمانی، عبور کشتی‌های تجاری و مانورهای نظامی در شمال دریای خزر و شکستن یخ‌ها که احتمال جدا افتادن فک‌های نوزاد از مادر خود و یا افتادن در آب را به همراه دارد، صید و شکار و تکثیر نوعی شانه‌دار مهاجم ژله‌ای از عوامل تهدید و مرگ آفرین برای این پستاندار دریای خزر عنوان شده است. بیشتر شده و باعث در معرض تهدید قرار گرفتن و از بین رفتن آن‌ها می‌شود.
از آن‌جایی که فک‌های خزری ۱۲ درصد چربی در بدن خود دارند، گزینه خوبی برای شکار و استفاده از پوست و گوشت در بین مردم به خصوص در کشور روسیه محسوب می‌شوند. خوشبختانه با تلاش حامیان فک خزری بعد از مدتی تمام کشورهای حاشیه خزر و کشور روسیه شکار این پستاندار ارزشمند را ممنوع کردند اما گاهی دیده می‌شود که تعداد زیادی از فک‌ها در تور ماهیگیران گرفتار و خفه می‌شوند. صیادان نیز تصور می‌کنند که منبع ارزشمندی برای تجارت را شکار کرده‌اند و آن‌ها را می‌کشند.
تجارت پوست فک‌های خزر باعث شده تا برخی همچنان به شکار این پستاندار بپردازند. هر چند گرم شدن کره زمین و آب شدن یخ‌های بخش شمالی دریاچه خزر به خودی خود منجر به نابودی زیستگاه فک‌ها شده است اما آلودگی‌های محیطی، کاهش ماهی کیلکا و وجود بیماری سگ‌سانان را نیز نباید در تلفات فک خزری نادیده گرفت.
یکی دیگر از عوامل مهم و نابودکننده فک‌ها، تکثیر نوعی شانه‌دار مهاجم ژله‌ای به اسم نمیوپسیس است که از طریق رود ولگا وارد دریای خزر شده و خطر بزرگی برای اکوسیستم منطقه محسوب می‌شود. به این صورت که شانه‌دارهای مهاجم از پلانکتون‌ها و تخم ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند و به سرعت تکثیر می‌شوند. از آن‌جایی که پلانکتون‌ها غذای اصلی ماهی‌های کیلکا هستند در کاهش این نوع ماهی روند منفی داشته‌اند. فک خزری و ماهیان خاویاری نیز از کیلکا تغذیه می‌کنند؛ نتیجه اینکه اختلال در زنجیره غذایی موجودات دریایی خزر می‌تواند به انقراض نسل فک‌های خزری منجر شود.
در کنار احتمالات مختلف از جمله آنفولانزای پرندگان، عملیات نظامی، بیماری های ویروسی و میکروبی در تلف شدن فک خزر، اما محتمل ترین گزینه برگزاری مانور نظامی است که اخیرا آذربایجان در آب های دریای خزر برگزار کرد.
ویروس کانین دیستمپر
ویروس کانین دیستمپر از جمله ویروس‌های بسیار عفونت‌زا برای سگ‌سانان است. به نظر می‌رسد تماس فک‌ها با سگ‌سانان مبتلا به این ویروس مثل شغال در هنگام استراحت در خشکی رخ می‌دهد. از جمله علائم این بیماری که بیشتر در فک‌های مسن مشاهده می‌شود افزایش قی چشم، کاهش وزن، سقط جنین، عدم قدرت شیرجه در آب و عدم عکس العمل در برابر انسان گزارش شده است. خوشبختانه این ویروس تهدیدی برای انسان ندارد.
تا سال ۲۰۰۰ میلادی مهم‌ترین تهدیدات فک خزر به ترتیب اهمیت شامل شکار، صید بی‌رویه ماهی، از بین رفتن زیستگاه، آلودگی و بیماری بوده است. امروزه با اطلاعات موجود به نظر می‌رسد که به دام افتادن در تورهای صیادی به نسبت سایر عوامل از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین پیش‌بینی می‌شود در آینده با گسترش صنایع نفتی و ادامه روند گرمایش زمین، تاثیرات این عوامل نیز بیش از پیش نمود یابد که در مجموع همراه با سایر عوامل تهدیدکننده منجر به نابودی بیشتر این گونه با ارزش خواهد شد.
سال ۲۰۱۰ را باید سال شروع رسمی فعالیت مرکز حفاظت از فک خزری در سواحل خزر بدانیم که با همت "لنی هارت" بانوی هلندی خیر و دوستدار طبیعت و محققان و کارشناسانی چون امیر صیاد شیرازی و مصطفی شاهی فردوس شکل گرفته و در هشت سال اخیر برنامه‌های خوبی را با هدف کمک به حفظ موجودیت و حیات و نجات تنها پستاندار دریایی خزر به اجرا درآوردند که نمونه بارز آن را می‌توان در نجات ۸۹ قلاده فوک خزری در سواحل ایرانی و برگزاری نشست‌هایی با مسوولان مربوطه کشورهای "سی آی اس" عنوان کرد.
جمهوری اسلامی ایران در بین کشورهای حاشیه خزر مفتخر است که گام نخست را برداشته و این مرکز را در تنها جزیره بکر ایرانی و به نسبت دست‌نخوره در آشوراده مازندران راه‌اندازی کرده است.
هدف اصلی از راه اندازی این مرکز نجات فک‌های صدمه دیده، ارتقای سطح فرهنگ محیط زیستی جامعه، آموزش به ماهیگیران و صیادان و تلاش برای گسترش فعالیت‌های حفاظتی به سایر کشورهای مجاور خزر است.
این مرکز حفاظت تا ابتدای سال ۲۰۱۸ توانست ۸۹ قلاده فک خزری آسیب دیده را درمان و به اکوسیستم برگرداند. علاوه بر این مرکز، دو مرکز امداد و نجات فک خزری در داغستان روسیه و قزاقزستان نیز با کمک سازمان‌های مردم نهاد شکل گرفته است.
بر اساس سرشاری انجام شده در سال ۲۰۰۸ جمعیت فک‌های خزری حدود یکصد هزار قلاده بوده که متاسفانه اکنون این عدد به حدود ۷۰ هزار قلاده کاهش یافته است.
طرح حفاظت از فک خزری
با توجه به روند شدید کاهش جمعیت فک خزری در دریای خزر، در سال ۱۳۷۹ پروژه‌ای تحت عنوان برنامه اکولوژی و مطالعه آلودگی دریای خزر با حمایت برنامه محیط زیست خزر در تمامی پنج کشور حوزه این دریاچه آغاز شد. همچنین این پروژه از سال ۱۳۸۵ تحت عنوان "پروژه حفاظت از فک خزری " با حمایت موسسه داروین و دانشگاه لیدز انگلستان، با هدف کلی شناسایی وضعیت گونه و کاهش عوامل تهدید ادامه پیدا کرد. مرحوم دکتر هرمز اسدی به عنوان نماینده ایران در این پروژه تلاش‌های ارزشمندی برای حفاظت از فک خزری انجام دادند و در این راستا فعالیت‌هایی برای حفاظت از این تنها پستاندار دریای خزر در حال انجام است.
پایش سواحل خزر به منظور یافتن فک‌های مرده، شناسایی علت مرگ و نمونه‌برداری در راستای تهیه بانک اطلاعاتی، سرشماری هوایی فک‌ها بر روی یخ به منظور تخمین جمعیت فک‌های زادآور و نوزادان، نصب دستگاه رادیو تله‌متری بر روی بدن فک‌ها برای بررسی عادات، و شناسایی مناطق تغذیه و استراحت، بررسی اثرات عبور یخ شکن‌ها در مسیرهای حضور فک برای ارزیابی میزان آسیب‌رسانی و یافتن راه‌های کاهش اثرات، بررسی و مطالعه میزان پراکنش فک و شناسایی زیستگاه‌های شاخص، آموزش جامعه صیادان و افزایش سطح آگاهی و آموزش عمومی جوامع محلی حوزه خزر به عنوان بخشی جدا نشدنی از روند حفاظت، برگزاری نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای تبادل اطلاعات بین پنج کشور و متخصصین بین‌المللی، معرفی فک خزر به عنوان گونه کلیدی زیستگاه خزر در سطح منطقه، ارزیابی اثرات عوامل تهدیدکننده بر جمعیت فک خزری از جمله این اقدامات در راستی حفاظت از اینگونه در خطر انقراض نسل است.
تلف شدن ۱۰ قلاده فک خزری
رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش محیط زیست مازندران از کشف لاشه ۱۰ قلاده فک خزری در نوار ساحلی این استان در سالجاری خبر داد و گفت: لاشه این فک‌ها در نوار ساحلی جویبار، بابلسر، میانکاله، تنکابن و چالوس کشف و بیشترین میزان تلفات نیز در مناطق مرکزی جویبار و بابلسر گزارش شده است.
کوروس ربیعی با بیان اینکه تلفات فک‌های خزری در اواخر بهار و تابستان و همزمان با مهاجرت آن‌ها به آب‌های ساحلی ایران سال‌های گذشته نیز گزارش شده بود، اظهار داشت: تلفات فک‌های خزری بر اساس داده‌هایی که در سه سال گذشته بدست آمده است تا آبان ماه هم امکان دارد ادامه داشته باشد و پارسال لاشه ۲۰ قلاده فک خزری در نوار ساحلی مازندران کشف شده بود.
وی با اشاره به اینکه فک‌های خزری اواخر پاییز برای تولیدمثل به مناطق شمالی دریای خزر که عمق کمتر و آب یخ زده دارند می‌روند و با فرا رسیدن بهار و تابستان به سمت آب‌های ساحلی ایران مهاجرت می‌کنند، خاطرنشان کرد: لاشه دو فوک خزری نیز چند روز گذشته در جویبار سالم کشف شده است که کار نمونه برداری از لاشه فک‌های تلف شده انجام و منتظر پاسخ مراجع آزمایشگاهی رسمی هستیم.
رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش محیط زیست مازندران، تاثیر کاهش تراز آب دریای خزر، تغییرات اقلیمی و احتمال ابتلا به بیماری‌ها را از جمله گزینه‌های تلف شدن این فک‌ها عنوان کرد که نیاز به بررسی دارد.
فک خزری تنها پستاندار دریای خزر و گونه‌ای در معرض خطر است که تعداد آن را تا ۲۰ سال قبل یک میلیون قلاده تخمین می‌زدند، اما به گفته برخی منابع بیش از ۹۰۰ هزار قلاده فک خزری به دلایل متخلفی از بین رفته اند.
کلام آخر
بر اساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست، فک خزری جزو گونه‌های در معرض خطر است که کشورهای مجاور با همراهی مردم و مسئولا برای حفظ بقای نسل آن باید برنامه‌هایی را در اولویت‌های خود قرار دهند تا شاهد ادامه زندگی فک‌های خزری در آب‌های شور باشیم. در سال ۲۰۰۳ میلادی کنوانسیون "تهران "در ارتباط با حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر توسط پنج کشور حاشیه این دریا امضا شد. در راستای این رویداد کشورهای ایران و روسیه با توجه به اهمیت گونه‌های ساکن این دریا، اقدام به چاپ تمبرهایی با تصویر فک و ماهی استروژن کردند.
نظر شما