میراث و سابقه تکایا نباید دست بخورد/ نابودی تکایا یعنی تاراج خاطرات شمیران  

به گزارش ایرنا از روابط عمومی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، مراسم افتتاح نمایشگاه و نشست آیین‌های عاشورایی تهران با نگاهی ویژه به شمیران با حضور احمد مسجد جامعی وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی، بیژن مقدم مدیر این مجموعه و جمعی از پیرغلامان و محبین اهل بیت (ع) منطقه شمیرانات و سایر علاقه مندان با هدف پاسداشت و معرفی مواریث ملموس و ناملموس عاشورایی اعم از آیین ها و تکیه‌های ثبت ملی شده منطقه شمیران در تالار آبیمجموعه نیاوران برگزار شد.

تکایا منشا انسجام اجتماعی هستند
احمد مسجد جامعی در بخشی از این مراسم اظهار داشت: تکایا محصول یک تاریخ است، در واقع بهتر است به آنها بگوییم تکیه موزه؛ در تکیه نیاوران تابلوهای خط، خوشنویسی، آثار شمایلی و نقاشی های قهوه خانه ای بسیار فاخر و برجسته وجود دارد که نشان از فرهنگ مردم منطقه دارد.

وزیر پیشین فرهنگ و ارشاد اسلامی توضیح داد: با نگریستن به تکیه نیاوران شاهد آن هستیم که به لحاظ معماری و رنگ در ۱۸۰ سال پیش سازه ای به این استواری و قامت چگونه به این نقطه رسیده است و با این نگاه معمارانه و محاسبات فنی مهندسی متوجه می شویم که چه کارهای ارزشمندی انجام شده است.

وی ادامه داد: شکل و نوع بنا و اشیا با تمام نشانه هایی که بر روی آن کار شده یک دایرة المعارف است و تجلی فرهنگ (شعر و نوشته ها) و هنر (ترکیب رنگ و فرم و شکل و اندازه ها) در این آثار دیده می شود.

وزیر اسبق فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: برگزاری آیین ها سبک و اصول مخصوص خود را دارند، مثلا برپایی چادرها قاعده و پروتکل های مخصوصی داشته و یا در رنگ بندی تعزیه لباس اولیا سبز، اشقیا قرمز و بلاتکلیف ها زرد بوده است. فلسفه این رنگ ها در ۴۰۰ سال پیش در مقایسه با کاربردهای امروزی همچون چراغ راهنمایی کاملا اصولی بوده و از این دست ریزه کاری ها بسیار وجود دارد.

وی تصریح کرد: در دوره جدید گرفتار ذوق زدگی شدیم و بسیاری از بناهای قدیمی تخریب و بناهای نو جای آن را گرفته اند؛ استفاده از تجهیزات روز خوب است اما نباید منجر به از بین رفتن سازه ها و نمادهای گذشته مان شوند.

مسجد جامعی افزود: تکایا با وضو و روضه و زیارت عاشورا بنا نهاده شده اند و پشت ساخت آنها خاطره وجود داشته که اگر از بین روند تاراج خاطرات شهر و شمیران است.

عضو پیشین شورای اسلامی شهر تهران توضیح داد: در این تکیه ها نباید میراث و سابقه دست بخورد، استفاده از ابزار روز خوب است اما هنر و معماری آن نباید دست بخورد؛ چراکه تکایا هرکدام یک موزه، تاریخ، خاطره، میراث و فرهنگ هستند و نباید از بین روند، تکایا منشا انسجام اجتماعی هستند و مردم اعم از غنی و فقیر را کنار یکدیگر قرار می دهند و از بین برنده طبقات اجتماعی هستند.

پیوند مردم با آیین های عاشورایی ناگسستنی است

بیژن مقدم در ابتدای این مراسم ضمن خوشامدگویی به پیرغلامان و مدعوین اظهار داشت: این برنامه به سبک تمام برنامه هایی که برای امام حسین (ع) برگزار می شوند به صورت جمعی و با همکاری تکایای مختلف شمیران، شهرداری منطقه و مجموعه کاخ گلستان انجام شده است.

وی ادامه داد: این مراسم از جنس خود جهت پیوند ما با سایر مجموعه‌هایی که در منطقه داریم جدید است و مجموعه نیاوران به تمام منطقه به خصوص اهالی آن تعلق دارد. یکی از رسالت های مجموعه های فرهنگی تاریخی که بخشی از میراث فرهنگی کشور تلقی می شوند حفاظت، تبیین و معرفی میراث ناملموس فرهنگی کشور است و بخش مهمی از این فرهنگ، فرهنگ عاشورایی است، چیزی که به هیچ عنوان امکان جدایی آن از فرهنگ عمومی مردم ما وجود ندارد و پیوند آن با مردم روز به روز قوی تر و مستحکم تر می شود و کسی نمی تواند مردم را از این فضاها و باورهای عمومی دور کند.

مدیر مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران خاطر نشان کرد: پیوند مردم با آیین های عاشورایی ناگسستنی است و ما وظیفه داریم که فعالیت هایی در این جهت انجام داده و علاوه بر معرفی آیین های منطقه، تا حد ممکن آن ها را درمعرض نمایش نیز قرار دهیم.

در این برنامه نشستی با حضور مهرشاد کاظمی پژوهشگر و تهران پژوه، سید مهدی اعرابی شمیران پژوه و مرتضی رضوان فر پژوهشگر میراث ناملموس برگزار و آثار میراث ملموس و ناملموس عاشورایی شمیران مورد بررسی قرار گرفت.

تکیه‌ها قلب تپنده محله‌های شمیران

سیدمهدی اعرابی شمیران پژوه در این نشست به بررسی ویژگی های تکیه ها، حسینیه ها و سایر بناهای مذهبی منطقه شمیران و ارتباطات و قرابت این بناها پرداخت و اظهار داشت: تکیه‌ها قلب تپنده هر روستا و محله ای در شمیران و جلوه گاه تمام احساسات آیینی مردم بوده است. با مطالعه روابط و اثاری که از تکیه ها بدست آمده مشخص می شود که این روابط به تقویت بنیان خانواده ها کمک کرده.

وی ادامه داد: طی بررسی تکیه ها متوجه می شویم که در گذشته بین تکایای مختلف منطقه ارتباط وجود داشته که شامل «اوین، درکه، فرحزاد و ونک» ، امامزاده قاسم، جماران و دربند، «تجریش (تکیه بالا و پایین) و دزاشیب»، «چیذر، دزاشیب و تجریش (بالا و پایین)»، «حصاربوعلی، کاشانک و نیاوران»، «ازگل، اراج، دارآباد و لویزان» و «جماران و حصارک» می‌شود.

اعرابی افزود: سه نوع مکان مذهبی در شمیران برای اجرای مراسم محرم داریم، اول تکیه، دوم تکیه حسینیه شامل درکه، اوین، فرحزاد، ونک، کاشانک، رستم اباد، جماران، چیذر، سوهانک و امامزاده قاسم و بخش سوم هم که از آغاز به نام حسینیه ساخته شده اند همچون حسینیه شیرازی ها، حسینیه جماران، حسینیه لرها و غیره.

وی خاطر نشان کرد: عزاداری ها در شمیران دارای عناصر عشق، اعتقاد، شور و حرکت، کسب هویت و تعمیق آثار و مفاهیمی مثل وقف هستند.

نقش هایی که در مراسم محرم در تکیه وجود داشته نقش های واقعی است که آدم‌های عادی آن را انجام می دهند که شامل نوحه خوان‌ها، میان داران (که افرادی خوش بیان و قوی بودند)، روضه خوان ها، ذاکرین، علم کشان و علم داران، حجله کشان، نخل کشان، سقاها با مشک هایشان، معین البکا، ریش سفیدها و تعزیه خوان ها است.

اصیل ترین عناصر هویتی و مذهبی در شمیران وجود دارد

مرتضی رضوان‌فر پژوهشگر میراث ناملموس در بخش دیگری از این نشست اظهار داشت: هرچه مدرنیته و غرب گرایی آمده اول از شمیران شروع شده و بعد به محله‌های دیگر و شهرستان‌ها رفته؛ با این وجود اصیل ترین عناصر هویتی و مذهبی و مردمی را در اینجا می بینیم.

وی با برشمردن تعداد بناهای تکیه ها و حسینه های ثبت ملی شده شمیران توضیح داد: این آثار شامل ۴ بنای اثر فرهنگی تاریخی تکیه تجریش به شماره ۱۱۲۱۵ در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳، اثر فرهنگی تاریخی تکیه دزاشیب به شماره ۱۲۲۱۸ در تاریخ ۳۰ تیرماه ۱۳۸۴، اثر فرهنگی تاریخی تکیه نیاوران به شماره ۱۱۲۰۳ در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ و اثر فرهنگی تاریخی حسینیه جماران به شماره ۱۸۵۳ در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ماه ۱۳۷۶ است که تصاویر و اطلاعات مربوط به آنها در بخشی از نمایشگاهی که همزمان با این برنامه برپا شده به نمایش گذاشته شده است.

وی آثار میراث ناملموس عاشورایی منطقه شمیران را که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند ۳ آیین عنوان کرد و افزود: هنر اجرایی تعزیه خوانی در تکیه تجریش به شماره ۶۱۷ در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ ، هنر اجرایی تعزیه خوانی در تکیه نیاوران به شماره ۶۱۸ در تاریخ ۲۲ آذر و آیین نخل گردانی در تکیه بزرگ محله حصار بوعلی به شماره ۲۸۳۷ در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۴۰۱ از جمله مواریث یاد شده هستند که در نمایشگاه جنبی این نشست معرفی شده اند.

رضوان فر با بیان ویژگی هایی که موجب ثبت ملی یک بنا می شود توضیح داد: درخصوص بناها هرچه قدیمی تر باشند زودتر ثبت می شوند؛ این بنا باید ملجا و مبدا اتفاق یا حادثه مهم در سبک معماری باشد که بتوان در فهرست آثار ملی به ثبت رساند.

وی ادامه داد: اما در بخش میراث ناملموس یا غیر مادی به اینها کار نداریم و تفاوت ها مهم است؛ بر اساس تعاریف بین المللی تفاوت باعث گفت و گو و صلح است و تشابه اختلاف ایجاد می کند. به دلیل اینکه جهان یکسره به سمت غربی شدن پیش می رود به تفاوت ها اهمیت می دهیم. کل بشر در حال یک شکل شدن است و همین امر موجب بی ارزشی می‌شود، در نتیجه افراد برای حفظ هویت اسلحه به دست می‌گیرند.

پژوهشگر میراث ناملموس خاطر نشان کرد: میراث فرهنگی ناملموس به این دلیل ثبت می شوند تا این تفاوت ها که هویت ما هستند ماندگار شوند و از بین نروند؛ این تفاوت ها و تنوعات با هدف حفظ و جاودانگی ثبت می شوند.

نوشته‌های سیاحان اروپایی از محرم و تعزیه

مهرشاد کاظمی پژوهشگر و تهران پژوه نیز در دیگر بخش نشست با بیان سفرنامه هایی از سیاحان خارجی که در ایام مختلف و محرم به کشورمان سفر می کردند اظهار داشت: از دوره صفویه قالب سیاحانی که به ایران می‌آمدند اروپایی بودند. آنها مشاهدات خود را در خصوص بناها، آداب، رسوم، فرهنگ و آیین های مردم ما نوشته و مستند کرده اند؛ و چون تاریخ نگاران ما برایشان امری عادی و روزمره بود توجهی به ثبت آن نمی کردند.

وی با بیان این که سیاحان جزئیات خیلی خوبی از آیین های عاشورایی و محرم نوشته و ثبت کرده اند توضیح داد: تانکوانی (tankoani) فرانسوی در دوره فتحعلی شاه قاجار به ایران آمده و شرح کامل همراه با جزئیات تعزیه بیان می کند و غذاها، لباس‌ها، نوحه ها، آیین و احساسات مردم و غیره را با جزئیات ثبت کرده و خیلی خوب مراسمی که در تهران بوده را شرح می دهد. در سفرنامه ای دیگر سر ویلیام اوزلی انگلیسی شرح کامل مراسم محرم و تعزیه را با جزئیات کامل بیان می کند که مطالعه این سفرنامه ها می تواند ما را بیشتر با آن آیین و رسوم آشنا کند.

به گزارش ایرنا، همزمان با نشست آیین‌های عاشورایی تهران با نگاهی ویژه به شمیران نمایشگاهی در ۳ بخش برگزار شد. بخش نخست آثاری از گنجینه موزه های نیاوران با محتوای مذهبی شامل پرده قهوه خانه ای، نقاشی های شمایلی، اشیایی که آیات بر روی آنها حک شده و غیره است.

بخش دوم مجموعه ای از عکس و سند تکایای شمیران متعلق به آرشیو مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان است که در آن آیین ها و بناهای تکیه های شمیران که در دوران قاجار توسط عکاسان آن زمان ثبت شده بوده به نمایش گذاشته شد.

بخش سوم هم معرفی تکایا و حسینیه های منطقه شمیران است؛ که تعدادی از این بناها و آیین ها هم در فهرست میراث ملموس و ناملموس ملی ثبت شده اند. در این بخش آثاری نیز که متعلق به تکیه های منطقه بودند به نمایش گذاشته شد.

اجرای پرده خوانی با موضوع واقعه کربلا توسط مرشد ابوالفضل ورمزیار از روی پرده قهوه خانه ای که موضوع آن واقعه عاشورا بوده و متعلق به مخزن کاخ موزه اختصاصی می باشد و شعرخوانی با موضوع واقعه عاشورا توسط دانیال خلج دیگر بخش این برنامه بود.

دعوت از مهمانان و بازدید از تکیه تاریخی نیاوران که از قدیمی ترین تکایای تهران محسوب می شود پایان بخش مراسم بود.

نمایشگاه و نشست «آیین های عاشورایی تهران با نگاهی ویژه به شمیران» با همکاری مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقه یک، تکایای شمیران و مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان برگزار شد.