زیارت اربعین حسینی از همان اولین چله پس از حادثه غمبار و دهشت‌انگیز با زیارت جابر بن عبدالله انصاری، به پشتوانه گفتار و رفتار ائمه معصوم به تدریج در فرهنگ شیعی به عنوان یکی از عناصر تاثیرگذار جای گرفت و پس از نزدیک به چهارده قرن، به عنوان یکی از هنجارهای اجتماعی در جوامع شیعی و اسلامی مطرح شد.
این زیارت در دهه اخیر نیز عمومیت بیشتری پیدا کرده است تا جایی که امروزه شاهد حضور پیروان ادیان ابراهیمی، در جمع زائران اربعین هستیم. علاوه بر این، برگزاری مراسم اربعین دارای کارکردهای آشکار و پنهان برای جوامع اسلامی است که از آن جمله می‌توان به کارکردهایی مانند احیای ارزش‌های اسلامی و تقویت همبستگی اجتماعی اشاره کرد.
«تبیین جامعه‌شناختی زیارت اربعین و کارکردهای اجتماعی آن» از جمله پژوهش‌هایی است که سعی کرده کارکردهای اجتماعی مهم اربعین را به تصویر بکشد و آن را به جامعه اسلامی معرفی کند. در ادامه مختصری از این مطالعه را می‌خوانید:
خواجه نصیرالدین طوسی: محبت به وجودآورنده اجتماعی طبیعی بوده و برخورداری از وابستگی‌های عاطفی است که اصلی‌ترین عنصر از شاخصه‌های مهم در ایجاد همبستگی اجتماعی می‌باشدایجاد همبستگی اجتماعی
«امیل دورکیم»، جامعه‌شناس فرانسوی همبستگی اجتماعی را نوعی نظم خودبنیاد اجتماعی و اخلاقی می‌داند که در آن افراد با هم پیوند یافته و هماهنگ هستند. اما در اینکه چه عاملی در پیدایش همبستگی اجتماعی نقش دارد، دورکیم «تقسیم کار اجتماعی»، تالکوت پارسونز « تعادل ارزش‌ها و محیط» زیمل و کوزربر « ستیز و رقابت» را بیان می‌کنند.
در میان متفکران اسلامی نیز فارابی بر «محبت» تاکید می‌کند و می‌نویسد «عامل موجده همبستگی، محبت و عامل ثبات و پایداری آن عدالت است».
وی معتقد است در مدینه فاضله محبت در درجه اول با اشتراک در فضیلت حاصل می‌شود و اشتراک در فضیلت نتیجه عقاید و اعمال مشترک است. اما عقاید مشترک که سزاوار است اهل مدینه در آن اشتراک داشته باشد، عبارتند از: اشتراک در مبدا، اشتراک در منتهی و اشترک در بین مبدا و منتهی.
خواجه نصیرالدین طوسی نیز همانند فارابی محبت را عامل همبستگی می‌داند و می‌گوید: «محبت به وجودآورنده اجتماعی طبیعی بوده و برخورداری از وابستگی‌های عاطفی است که اصلی‌ترین عنصر از شاخصه‌های مهم در ایجاد همبستگی اجتماعی می‌باشد.»
بنابراین نه تنها اهمیت انسجام و همبستگی غیر قابل انکار است، بلکه امری مطلوب و ضروری برای هر جامعه و جمعی است. حال هر کدام با شیوه و روش مورد نظر به سراغ آن می‌رود با نگاهی گذرا در طول تاریخ شیعه، به خوبی دیده می‌شود که امت شیعی دارای وحدت و انسجام فکری و عملی بی‌نظیر بوده و این امر را باید در درجه نخست مرهون قیام غرورانگیز عاشورا دانست.
چنانکه یک محقق در این باره می‌نویسد« شهادت امام حسین در کربلا بزرگترین حادثه تاریخی بود که منجر به تشکل و تبلور شیعه گردید و سبب شد که شیعه به عنوان یک سازمان قوی با مبادی و مکتبی سیاسی و دینی مستقل در صحنه اجتماع اسلام آن روز جلوه کند.»
از طرفی زیارت امام حسین (ع) و شهدای کربلا در ایام اربعین نیز دارای دو نوع کارکرد آشکار و پنهان است. کارکردهای آشکارش بسیار است که از جمله آنها زنده نگهداشتن یاد شهدا، احیای فرهنگ عاشورا، احیای فرهنگ ایثار و شهادت و ازخودگذشتگی است اما افزون بر کارکردهای مذکور که زائران از آن باخبرند و به قصد آنها زیارت را انجام می‌دهند، کارکردهای پنهان نیز دارند که برجسته‌ترین آنها، اخوت و همبستگی گروهی و انسجام شیعیان است.
زیارت امام حسین (ع) در ایام اربعین دارای دو نوع کارکرد آشکار و پنهان است. از کارکردهای آشکار می‌توان به زنده نگهداشتن یاد شهدا، احیای فرهنگ عاشورا، احیای فرهنگ ایثار و شهادت و ازخودگذشتگی اشاره کرد و برجسته‌ترین کارکردهای پنهان نیز اخوت و همبستگی گروهی و انسجام شیعیان استاین اخوت و همبستگی می‌تواند زمینه ظهور منجی عالم را فراهم سازد و مسیر برقراری و ایجاد حکومت واحد جهانی را هموار سازد، همچنین محبت و همدلی را در بین زائرین و وابستگان آنها بیشتر کند و امنیت روانی و آسایش مادی را به ارمغان آورد.
احیای ارزش‌های انسانی
ارزش‌ها یکی از عناصر برجسته و تاثیرگذار فرهنگ هستند و فرهنگ نیز به مثابه هوایی است که بدون آن تنفس اجتماعی ممکن نخواهد بود و اگر در نگاه جامعه‌شناسان، فرهنگ خشت‌های بنای اجتماعی است، ارزش‌ها ملاط آن خواهند بود. زیرا اجزا و عناصر فرهنگ تحت تاثیر مستقیم ارزش‌ها هستند و ارزش‌ها باورداشت‌های ریشه‌داری‌اند که اعضای جامعه یا گروه هنگام برخورد با پرسش‌ها درباره خوبی‌ها و بدی‌ها و امور مطلوب آنها را در نظر می‌گیرند.
از طرفی گروه‌های اجتماعی بدون این ارزش‌ها دچار اختلال در گفتار و رفتار اجتماعی می‌شوند و به تعبیر دورکیم آنومی پدید می‌آید. چون ارزش‌ها چراغ هدایت هنجار هستند و بدون آنها، اساسا جوامع توان شکل‌گیری و انسجام ندارند و بدیهی است اگر ارزش‌های موجود در جوامع، دینی باشند موجب استحکام و استمرار زندگی اجتماعی برای اعضا آن خواهند شد.
البته دینی بودن ارزش‌ها منافاتی با اجتماعی شدن آنها ندارند و آن هنگامی است که ارزش‌های دینی را غالب افراد جامعه می‌پذیرند و رفتار و اعمال آنها بر پایه ارزش‌های دینی شکل می‌گیرد. چنین ارزش‌هایی از ثبات و دوام برخودار خواهند بود و گرنه هر ارزش اجتماعی‌ای نمی‌تواند به مثابه ارزش‌های دینی کارایی داشته باشد و افراد اجتماع را آسوده خاطر سازد، زیرا در ارزش‌های اجتماعی میل و خواسته گروه غالب ملاک است، اما در ارزش‌های دینی، ملاک انسانیت است و در فرهنگ دینی افراد از حقوق اجتماعی یکسانی برخورداند. از این روست که اجتماع دینی پایدارتر است. البته اجتماعی که فقط نام دین را یدک نکشد و دین و ارزش‌های دینی به خوبی و بدون تبعیض در آن اجرا گردند.
به این ترتیب ارزش‌های دینی برای جوامع انسانی، حیاتی، ضروری و بدیهی هستند و احیای این ارزش‌ها سبب بالندگی جوامع و نشاط زندگی اجتماعی افراد آن جوامع خواهد بود. بدون شک یکی از پیامدهای مهم و برجسته قیام عاشورا احیای ارزش‌های اسلامی و انسانی است. مشتاقان حسینی با زیارت شهید کربلا در طول سال و به ویژه اربعین که جنبه گروهی بیشتری دارد، می‌توانند این ارزش‌ها را جامه وجود بپوشانند.
احیای روحیه ایثار و شهادت
زائران زیارت اربعین از همان اولین چله پس از شهادت سالار شهیدان تا به امروز که با شکوه و عظمت بی نظیر و مثال زدنی خود نه با شعار و زبانی، بلکه با رفتار و کنش اجتماعی خود، اولا به عالم و آدم در این عصر رنگ و نیرنگ، زور و تزویر نشان دادند که تنها نسخه شفابخش جامعه بیمار جهانی امروز، ایده و عمل شهیدی است و ثانیا این زائران اربعین در تلاش هستند تا با حرکت از خانه و کاشانه بدون هیچ دغدغه و نگرانی از جسم و جان خود، باوجود مشکلات همیشگی نشان دهند تنها این نسخه حسینی است که می‌تواند شفابخش باشد. پس آن را چراغ راه خود در مسیر زندگی خود قرار دادند.
انسجام قدرت نرم شیعه
قدرت نرم واژه‌ای است که در نظریه روابط بین‌الملل به منظور توصیف قابلیت یک مجموعه سیاسی نظیر دولت برای نفوذ غیرمستقیم بر رفتار یا علائق سایر مجموعه‌های سیاسی از طریق ابزارهای فرهنگی یا ایدئولوژیکی به کار می‌رود. تئوریسین قدرت نرم، جوزف نای محقق آمریکایی است. او نظریه خود را در این زمینه در سال ۱۹۹۰ در کتابی با عنوان ماهیت متغیر قدرت آمریکا مطرح کرد.
بی تردید یکی از کارکردهای مهم مراسم راهپیمایی اربعین نیز، بروز و ظهور پتانسیل و قدرت نرم عظیمی است که جامعه مسلمان به ویژه شیعه دارد.
در کشورهای غربی به همه گروه‌ها و اقلیت‌های فکری و فرهنگی اجازه فعالیت می‌دهند، اما به تفکر عقلانی و ناب شیعی به دلیل متزلزل ساختن ساختار حاکمیت آنها اجازه فعالیت نمی‌دهند و جلوگیری کردن از رسانه‌ای شدن مراسم اربعین در راستای همین سیاست است.
از کارکردهای مراسم اربعین شعار «یجمعنا الحسین» است. از دیگر کارکردها تولید مفاهیم ارزشی در بین جامعه اسلامی، تشکیل بسیج عمومی، کنش اجتماعی الهی، گسترش قدرت نرم انقلاب اسلامی، قدرت زدایی از تفکر سکولاریسم و افزایش وجه قدسی است.
از کارکردهای مراسم اربعین شعار «یجمعنا الحسین» است. از دیگر کارکردها تولید مفاهیم ارزشی در بین جامعه اسلامی، تشکیل بسیج عمومی، کنش اجتماعی الهی، گسترش قدرت نرم انقلاب اسلامی، قدرت زدایی از تفکر سکولاریسم و افزایش وجه قدسی استجمع بندی:
زیارت اربعین به عنوان یک واقعه تاریخی و کنش معطوف به هدف الهی، بن مایه جامعه‌شناسی سکولار را به چالش کشیده است. اصل زیارت اربعین به عنوان یک عنصر شناختی از فرهنگ شیعی و اسلام ناب به واسطه امام حسن عسکری(ع) نهادینه شد وشیعیان نیز با پیروی از خط رسمی که ائمه معصوم ترسیم کردند با حرکت و رفتار خود در مسیر ترسیم شده، آن عنصر شناختی و ارزشی را لباس وجود پوشاندند و هنجارمند کردند.
در دهه اخیر نیز با کنش جمعی خود به شکل هنجار اجتماعی عظیم به رخ جهانیان کشاندند تا هم خودی‌ها متوجه کارکردهای بی‌بدیل آن شوند و هر سال با تکرار آن بر تثبیت و استحکام آن بیافزایند و هم بیگانگان بدانند که قدرت نرم شیعه ریشه در قدرت الهی دارد.
منبع:
شمس الله مریجی، «تبیین جامعه‌شناختی زیارت اربعین و کارکردهای اجتماعی آن»، فصلنامه علمی پژوهشی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال ۱۰، شماره ۲: پاییز ۱۴۰۱
نظر شما