سرنوشت غم‌انگیز جنگل‌های جلگه‌ای شمال در هجوم تهدید، تصرف، تخریب

به گزارش خبرنگار ایرنا، بر اساس آمار موجود، بیشتر جلگه های ساحلی دریای خزر که خاک های غیرماندابی و زهکش شده دارند، تا چند دهه قبل زیر پوشش جوامع جنگلی گوناگون، از جمله شمشاد بود که هم اکنون از بین رفته است.

به گفته کارشناسان امر، اهالی جنگل نشین که در گذشته به علت ناامنی و شیوع بیماری مالاریا در نواحی جلگه ای، ناگزیر در ارتفاعات بالای جنگل و مرتع می زیستند، به این جنگل های جلگه ای کمتر دسترسی داشتند.

ولی در چند دهه اخیر به دلیل رفع موانع و خشک شدن مانداب ها و تالاب های کوچک و در نتیجه مهار بیماری مالاریا، به نواحی ساحلی رو آوردند و در کنار دریا ساکن شدند و با تخریب جنگل های جلگه ای، زمین های کشاورزی و مراتع و باغ های مرکبات و چای ایجاد کردند.

هم اکنون از مساحت ۲ میلیون هکتاری جنگل های شمال کمتر از ۱۰۰ هزار هکتار به جنگل های جلگه ای اختصاص دارد که به شدت در معرض تصرف و تخریب و تغییرکاربری است که با ادامه این روند، قصه جنگل های جلگه ای را باید در کتاب ها جستجو کرد و خواند.

به تاکید کارشناسان تصرف و افزایش ساخت و سازها و دست اندازی های مدام از جمله چالش های اساسی اراضی جنگلی و جگله ای غرب مازندران بوده که بر نگرانی ها افزوده که ضروری است مراجع ذیربط برای رفع این معضل فراگیر تدابیر ویژه ای اتخاذ کنند.

ساخت و سازهای خارج از ضوابط یا غیرمجاز در اراضی جنگلی و جلگه ای غرب مازندران مهمترین دغدغه اجتماعی اکنون منطقه بوده که صاحبنظران امر معتقدند باید برای رفع این معضل فراگیر تدابیر ویژه ای اتخاذ شود.

ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم شهرها و روستاهای گردشگرپذیر غرب مازندران به ویژه عرصه های جلگه ای این مناطق شمالی از جمله پدیده هایی است که از چهار دهه گذشته به وفور در منطقه پدیدار شده است که در زمان حاضر بر شدت آن افزوده شده است.

این معضل فراگیر به گفته دست اندرکاران امر اثرات مخربی نظیر تخریب سیمای کالبدی اراضی جنگلی و جلگه ای، از بین رفتن منابع، تعرض به حریم رودخانه ها و سواحل و در نهایت آلودگی زیست محیطی برجا گذاشته است.

برابر آمار رسمی موجود به دلیل گسترش ساخت و سازهای بی رویه و غیرمجاز در اراضی ملی غرب مازندران، در زمان حاضر ۳۰ هزار مشترک غیرمجاز برق بدون داشتن انشعاب به این انرژی دسترسی و استفاده بی رویه می کنند و این همین معضل نیز در دیگر بخش ها مشکلاتی را دامن زده است.

مازندران و بویژه غرب استان به دلایل برخورداری از مناظر بی بدیل طبیعی و تاریخی برای افراد غیربومی جذاب بوده و این شاخص ها و ویژگی های طبیعی موجب شده تا آنها در این دیار سرسبز و خوش آب و هوا به فکر تهیه سرپناهی برای خود و خانواده باشند.

اگرچه خرید و فروش زمین و ساخت ویلا در مازندران قصه تازه ای نیست و بارها و بارها این موضوع مورد بررسی قرار گرفته اما این بار داستان به گونه ای دیگر رقم خورده به طوری که تقاضای بالا و نامعقول برای خرید زمین یک هرج و مرج شدید در قیمت ها ایجاد کرده که به اعتقاد برخی از کارشناسان شهرهای این منطقه این ناهمگونی در امورات مختلف سکته زده است که درمان کارشناسی راه حل برون رفت از این معضل است.

از چهار دهه گذشته به ویژه در سال های اخیر زمین جلگه ای یا جنگلی، داخل بافت یا خارج بافت، سند دار یا بی سند و ... مشتری های متنوعی دارد و قیمت زمین ها هم برای برخی افراد به طور کلی مهم نیست و آنها تنها به زمین دار شدن فکر می کنند.

شهرستان های نور، نوشهر، چالوس، کلاردشت، عباس آباد، تنکابن، رامسر با افزون بر یک میلیون نفر جمعیت در غرب مازندران واقع شده است، این منطقه به خاطر قرار گرفتن در موقعیت خاص جنگلی، کوهستانی و ساحلی یکی از مناطق بی نظیر گردشگری ایران و جهان محسوب می شود.

مجموع مساحت مازندران ۲۴ هزار و ۴۰۰ کیلومتر است و طبق آمار موجود حدود ۸۰ درصد وسعت این استان جزو عرصه های طبیعی ملی در قالب سواحل دریای خزر، جنگل و مرتع است، غرب مازندران با جمعیتی افزون بر یک میلیون نفر از ۲۱ شهر و حدود هزار و ۱۵۰ روستا برخوردار است.

افزایش سرسام آور قیمت زمین

در زمان حاضر برای ۲ هکتار زمین واقع در یکی از روستاهای بالادست شهرستان های غرب مازندران مبلغ ۳۰ میلیارد تومان به یک فرد روستایی پیشنهاد می شود جواب نه گفتن به این پیشنهاد وسوسه انگیز به مراتب سخت تر از بله گفتن خواهد بود.

سووال اینجاست که چرا تاکنون قانون نتوانسته جلوی ساخت و سازهای خارج از ضوابط یا غیرمجاز را بگیرد؟ چرا نهادهای ذیربط برای حفظ اراضی جنگلی و جلگه ای شمال به ویژه غرب مازندران نظارت دقیق نداشته اند؟ اگر قوانین نیاز به بازنگری دارد چرا نشده و در غیر این صورت چرا با متخلفان امر برخورد جدی نشده تا دست سوءاستفاده کنندگان این بخش قطع بشود؟ طبق آمار موجود اراضی جلگه ای شمال در حال نابودی است، آیندگان این بی توجهی در حفاظت از این عرصه ها را چه تعبیر خواهند کرد؟. اکنون هر روز خبری از قلع و قمع عرصه های ملی متصرفی به گوش می رسد بهتر نبود که از ابتدا جلوی این مشکل گرفته می شد تا امروز چنین دغدغه ای وجود نداشت و دهها سووال مربوط دیگر که مسوولان امر باید پاسخگوی چالش های این بخش باشند.

گردشگری بودن منطقه غرب مازندران و ورود میلیون ها مسافر و گردشگر داخلی و خارجی به گفته کارشناسان و مسوولان امر به افزایش ساخت و سازهای غیرمجاز در اراضی جلگه ای غرب مازندران منجر شده است.

در این پیوند، یک کارشناس ارشد جنگل در مازندران گفت : جنگل های جلگه ای به جنگل هایی گفته می شود که از ساحل دریا تا ارتفاع ۵۰- ۶۰ متری از سطح دریای آزاد وجود دارد.
محمدامین حاجی زاده در گفت و گو با ایرنا افزود : از نظر اقلیمی، جنگل های جلگه ای با جنگل های کوهستانی متفاوت هستند و به دلیل موقعیت رشته کوه البرز، به محض افزایش ارتفاع، دما کاهش می یابد و محیط سردتر می شود.
به گفته وی در میان بند جنگل های شمال یعنی محدوده ارتفاعی ۷۰۰ تا هزار و ۸۰۰ متر از سطح دریا، میزان بارندگی افزایش و در بالابند کاهش می یابد.
این کارشناس ارشد رشته جنگلداری تصریح کرد : آب و هوای منطقه جلگه گرم تر و معتدل تر و دوره رشد آن طولانی تر است و سیمای گیاهی متفاوتی در مقایسه با کوهستان دارد.
کارشناسان امر بهترین نمونه جنگل های جلگه ای در شمال کشور را پارک های جنگی نظیر سی سنگان در نوشهر و پارک جنگلی نور در استان مازندران و گیسم در استان گیلان برشمردند.
آنان گیاهان اصلی جنگل های جلگه ای را شامل درختان بلوط و درختان شمشاد و افرا و لرگ و توسکا و گاهی پلت و انجیلی اعلام و اضافه کردند: در این جنگل ها، انار و زیتون تلخ و لیلکی (lilaki) هم در ساحل دیده می شود.

توسعه شهرها و احداث تاسیسات و تبدیل عرصه ها به زمینه کشاورزی
حاجی زاده درباره علل تخریب جنگل های جلگه ای شمال خاطرنشان کرد : توسعه شهرها و جاده ها در ۱۰۰ سال اخیر و احداث تاسیسات گاز و برق و دکل و افزایش جمعیت و تبدیل اراضی به زمین های کشاورزی مهم ترین عوامل کاهش سطح این جنگل ها بوده است.
این کارشناس ارشد جنگل خاطرنشان کرد: باید جنگل های جلگه ای فعلی حفظ شود زیرا متعادل کننده اقلیم منطقه است و از نظر زیست محیطی در کنترل آفات کشاورزی، زهکش آب های سطحی، کنترل سیلاب و به عنوان محلی برای زیست پرندگان بسیار موثر است.

نکته دیگر این که آن دسته از اراضی که در اختیار سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری کشور است، یعنی زمین های جلگه ای که جنگل نیست و در دهه های اخیر در آن صنوبرکاری می شود، باید به زراعت چوب اختصاص داده شود.
مهم تر این که جنگل های جلگه ای متعادل کننده سامان آبی منطقه بوده و ارزش های گردشگری هم دارند.
کارشناسان می گویند: حمله سریع و دامنه دار شهرنشینان به سواحل و ایجاد خانه ها و پلاژهای ساحلی یکی از عوامل مهم تخریب جنگل های جلگه ای محسوب می شود.
برای مثال سلمان شهر (متل قو) در غرب استان مازندران و نواحی اطراف آن و حتی نمک آبرود، تا سال ۱۳۳۸ رویشگاه شمشاد بود که در این سال گفته می شود یکی از دست اندکاران امر با تبانی مسوولان وقت، آن را تخریب کرد و مشغول ساخت و ساز شد.

بر اساس منابع موجود، جنگل های جلگه ای شمال ایران دارای چهار نوع جامعه گیاهی اصلی است. این چهار جامعه شامل توسکا ـ لرگستان و ملج ـ توسکاستان و شمشادستان و انجیلی ـ ممرزستان.
جامعه گیاهی توسکا ـ لرگستان در خاک های مرطوب کنار رودخانه ها و خاک های آبرفتی و در مناطقی که سفره آب زیرزمینی بالاست دیده می شود، گیاهان شاخص این جامعه شامل توسکای ییلاقی، توسکای قشلاقی، لرگ، سفید پلت، خرمندی، جگن، گل شیپوری است.
جامعه ملج ـ توسکاستان، این جامعه در خاک های راون مرطوب جامعه خاصی را با گونه هایی همچون توسکای ییلاقی و ملج و افسونگر شب و خرمندی تشکیل می دهد.
جامعه شمشادستان به صورت پراکنده و منقطع در سواحل و مناطق جلگه ای جنگل های گیلان و مازندران در زیرآشکوب درختان جنگلی مشاهده می شود که به دلیل مداخلات مردمی و بهره برداری افراطی و قطع های یکسره در چهار دهه اخیر، تا حد زیادی تخریب و به زمین کشاورزی تبدیل شده است.

روایت بیهقی
به نوشته تاریخ بیهقی، نزدیک به هزار سال قبل و در هنگام لشکرکشی سلطان مسعود غزنوی به طبرستان، در جلگه بین ساری و آمل، جنگلی انبوه و هموار که تا کوه امتداد داشت دیده می شد و راه های آن به قدری باریک بود که فقط دو سه سوار می توانستند از کنار هم عبور کنند؟ همچنین راه بین آمل و ناتل (نزدیک نور فعلی) پوشیده از جنگل و جوی و برکه بود.
صاحبنظران می گویند : در گذشته در برکه ها و مانداب های جلگه های شمال کشور، گیاهان آب زی مانند نیلوفر آبی و عدسک آبی و گاهی زنبق زرد می رویید که به دلیل خشکاندن برکه ها، این گیاهان نیز از بین رفتند و اکنون به ندرت در شمال کشور برکه های گیاه دار دیده می شود.
به اعتقاد کارشناسان جنگل ها و مراتع کشور در شمال کشور هر جنگلی که در ارتفاعی کمتر از ۵۰- ۶۰ و حداکثر ۱۰۰ متر قرار دارد جنگل جلگه ای محسوب می شود، جنگل های جلگه ای حد فاصل دریا و اولین تپه ها را در بر می گیرد و از نظر گونه ای اهمیت فراوانی دارد.

آمار دقیقی از مساحت جنگل های جلگه ای وجود ندارد

برخی از این کارشناس معتقدند آمار دقیقی از مساحت جنگل های جلگه ای شمال کشور وجود ندارد و برخی نیز برآورد کردند که سطح این جنگل ها حدود ۸۰ هزار هکتار باشد.
تا حدود یک قرن پیش قسمت اعظم جلگه شمال پوشیده از جنگل بود که این موضوع برای مثال در سفرنامه رابینو، کنسول انگلستان در رشت، که در بهار ۱۲۸۸ و پاییز ۱۲۸۹ شمسی از رشت تا گرگان سفر کرد ذکر شده است.
جنگل های جلگه ای در گذشته به قدری متراکم بود که بعضی از روستاها نام خود را از نام درختان گرفتند که می توان به مازی گاه در شرق نوشهر که هم اکنون مزگاه تلفظ می شود اشاره کرد که برگرفته از نام درخت مازو (بلوط) است.
هم اکنون پارک ها و ذخیره گاه های جنگلی، از جمله پارک های قرق، دلند، نور، سی سنگان و ذخیره گاه شمشاد توسکاتک مهم ترین مصادیق جنگل های جلگه ای محسوب می شود که به دلیل استفاده بیش از ظرفیت در خطر تخریب قرار دارند.
کارشناس ارشد رشته جنگلداری در مازندران به ایرنا گفت : بیشترین جنگل های جلگه ای شمال در استان گیلان واقع است که به صورت لکه های خیلی کوچک دیده می شود که پارک جنگلی سراوان و پارک گیسم و ذخیره گاه شمشاد دکتر درستکار و همچنین ذخیره گاه سفید پلت صفرا بسته از نمونه های شاخص آن است.

وی افزود : گونه های موجود در جنگل های جلگه ای با پایه های همان گونه در ارتفاعات بالاتر متفاوت است و این نکته اهمیت حفظ این جنگل ها را بیشتر می کند.
وی درباره مهم ترین عوامل مخرب جنگل های جلگه ای شمال تصریح کرد: مساحت این جنگل ها کم است و تصرف برای تبدیل به زمین های کشاورزی و گسترش شهرها و روستاها و ویلاسازی و شهرک سازی باعث تخریب آن شده است.
این کارشناس ارشد جنگل اضافه کرد : در پارک جنگلی قرق و همچنین پارک دلند در استان گلستان به دلیل استفاده بیش از حد و مراجعه بیش از ظرفیت، خاک کوبیده و زادآوری مختل شده و گونه های موجود در این پارک ها به علت پایان دیرزیستی و نبود زادآوری، رو به نابودی می روند.
وی با اشاره به پارک جنگلی شهرستان نور اظهارداشت: در این پارک به دلیل استفاده بیش از ظرفیت، کوبیدگی خاک دیده می شود و از بین رفتن زهکش باعث بالا آمدن سفره آب زیرزمینی شده که در نتیجه آن، درختان ریشه سطحی پیدا می کنند و بادافتادگی زیاد می شود.
در استان گیلان خسارت عمده اغلب بر اثر توسعه زمین های کشاورزی است زیرا اکثر جنگل های جلگه ای خاک مناسبی برای تبدیل به شالیزار دارند و به دلیل پراکندگی زیاد این جنگل ها در گیلان، حفاظت از آنها مشکل است و کاهش سطح پیدا می شود.

دست‌اندازی به هشت هزار هکتار اراضی جلگه‌ای غرب مازندران

در همین ارتباط، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری غرب مازندران گفت : هشت هزار هکتار از اراضی جنگلی و جلگه‌ای در این مناطق طی سال‌های اخیر دچار دست اندازی شده است.

مهرداد خزایی پول در جلسه بررسی پرونده‌های تصرفات به اراضی ملی در شهرستان عباس آباد افزود: ۹۵۳ قطعه اراضی جنگلی و جلگه‌ایی به وسعت هشت هزار هکتار وجود دارد که متاسفانه به دلایل مختلفی دچار دست اندازی شده است.
وی اظهارداشت : مقرر شده همه اراضی ملی که در آن ساخت و ساز شده است تخریب شوند و درخواست اجرایی برای این کار صادر شده است.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری غرب مازندران با بیان اینکه هماهنگی‌های لازم با دستگاه قضایی استان انجام شده است، گفت: آمارها از طریق قرارگاه مبارزه با زمین خواری که در استانداری مازندران تشکیل شده دسته بندی شده است.
خزائی خاطرنشان کرد: با همکاری دستگاه قضایی استان هر هفته دو تا سه حکم قلع و قمع متصرفان اراضی جنگلی و جلگه‌ای در منطقه انجام می‌شود.
مدیرکل بازرسی مازندران در این جلسه با بیان اینکه ساخت و ساز در این اراضی جنگلی و ملی ممنوع است، گفت: متاسفانه سال‌های گذشته ساخت و سازهای عدیده‌ای در این اراضی اتفاق افتاده است.
گرمه ای افزود: در برخی مناطق غرب مازندران ساخت و سازها به گونه‌ای است که حریم مناطق مسکونی با اراضی ملی مشخص نیست.
به گفته وی اداره کل بازرسی استان حسب وظایف ذاتی خود برنامه بازرسی مستمر را آغاز کرد و به تخلفاتی نیز رسیده است.

مدیرکل بازرسی مازندران با اشاره به این که تذکراتی به مدیران استانی و شهرستانی داده شده است، گفت: در صورت بی توجهی به تذکرات و احراز تخلفات، پرونده مدیران متخلف به مراجع قضایی ارسال می‌شود.

استان مازندران حدود۲ میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت دارد که از این مقدار حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار آن عرصه های طبیعی شامل جنگل و مرتع است.
برای حفاظت و مدیریت عرصه های طبیعی مازندران دو اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در ساری و نوشهر فعالیت دارند که منطقه ساری حدود ۷۱ درصد و نوشهر حدود ۲۹ درصد این عرصه ها را مدیریت می کند.

استان مازندران در مجموع حدود ۵۴ درصد از عرصه های جنگلی شمال کشور را در اختیار دارد و همچنین نیمی از جنگل های هیرکانی ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو در جغرافیای مازندران واقع است و بیشترین عرصه های جلگه ای شمال نیز در منطقه غرب مازندران واقع شده است.

لزوم تهیه شناسنامه برای جنگل های جلگه ای

به تاکید کارشناسان باید برای جنگل های جلگه ای شناسنامه تهیه و به خوبی محافظت شود زیرا از بین رفتن این جنگل ها نه تنها به معنای نابودی گیاهان است بلکه حیات جانورانی که در آن زندگی می کنند نیز مختل می شود و ممکن است به انقراض نسل برخی از جانوران بینجامد.
ایران دارای ۱۴ میلیون هکتار جنگل است که ۲ میلیون هکتار آن در شمال کشور واقع است.

قدمت جنگل های شمال ایران به بیش از چهل میلیون سال قبل برمی گردد و دارای ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته ای است.
مساحت این عرصه های جنگلی در حدود یک درصد جنگل های اروپاست ولی تعداد گونه های آن ۱۶ درصد گونه های موجود در کل قاره اروپاست.
این مقایسه ها نشان می دهد جنگل های هیرکانی در شمال ایران با وجود مساحت کم، تنوع گونه ای بسیار زیادی دارد و از این نظر و به دلیل تنوع زیستی و گستردگی ذخایر ژنتیکی، شایسته حفاظت بیشتر و تحقیقات زیادی است.