ایران-آمریکا و «دیپلماسی شاتل»

به گزارش حوزه سیاست خارجی ایرنا، دهه ۷۰ میلادی زمانی که همراهان و نزدیکان هنری کیسینجر وزیر خارجه وقت آمریکا که از سفرهای متعدد او به خاورمیانه به ستوه آمده بودند عبارت «Shuttle Diplomacy» را خلق کردند شاید گمان نمی‌کردند، این توصیف «خالق الساعه» چند دهه بعد به یک الگوی ثابت در سیاست خارجی آمریکا تبدیل شده و در دیپلماسی جهانی هم جای پای خود را باز کند.

سال ۱۹۷۳ که جنگ «یوم کیپور» میان مصر و سوریه با اسراییل آتش را در منطقه غرب آسیا شعله ور ساخته و تل آویو روزهای پر التهابی را سپری می کرد، هنری کیسینجر طی ماموریتی از طرف ریچارد نیکسون رئیس جمهور وقت آمریکا که در کشاکش رسوایی واترگیت در لبه پرتگاه قرار داشت، جهت آتش بس میان طرفین درگیری، به منطقه غرب آسیا آمد و سفرهای متعددی به پایتخت های عربی داشت.

این تلاش‌ها ۲ سال برای توقف درگیری و توافق اتش بس و ۵ سال برای کشاندن انور سادات رئیس جمهور مصر به کمپ دیوید و توافق سازش اولین دولت عربی با اسراییل به درازا انجامید.

امروز هنری کیسینجر ۱۰۰ ساله، تنها بازمانده آن روزها است که می تواند پیگیری الگوی خود در شاتل دیپلماسی را در دستگاه سیاست خارجی آمریکا در رابطه با ایران مشاهده کند.

دیپلماسی شاتل که دیپلماسی رفت و برگشتی هم نامگذاری می شود روشی است که براساس آن یک مقام بلندپایه با اختیاراتی قابل‌توجه مستقیما پیام‌رسان دو طرف اختلاف یا تخاصم می‌شود و به میانجیگری می‌پردازد.

این اتفاق عموما در رابطه با کشورها یا دولت‌هایی رخ می دهد که در وضعیت دشمنی یا جنگ هستند و یا در شکل دیگر، هیچگونه روابط دیپلماتیکی با یکدیگر ندارند. در تاریخ معاصر دیپلماسی، این الگو در خیلی از نقاط جهان به کار رفته است و یکی از نمونه های «شاتل دیپلماسی» در رابطه با اختلافات ترکیه و همسایگانش یونان و قبرس مورد استفاده قرار گرفته است.

شاتل دیپلماسی با دوحه و مسقط

دیپلماسی شاتل، همچنین الگویی است که فراز و نشیب روابط تهران و واشنگتن در موضوع هسته ای ایران را از ۱۲ سال گذشته و زمانی که مذاکرات ۲ کشور در مسقط کلید خورد، توصیف می کند. در این میان عمان و قطر به طور سنتی به عنوان تسهیل‌گر ارتباطی میان ایران و ایالات متحده ایفاگر نقش شاتل دیپلماسی بوده اند.

خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک-برجام- در اردیبهشت ۹۷ باعث شد دیپلماسی شاتل در روابط طرفین نقش ویژه تری به خود بگیرد. قطر و عمان در ۵ سال گذشته به خصوص از شروع مذاکرات وین، تلاش های زیادی برای احیای توافق هسته ای کردند و میان پایتخت های خود با تهران و واشنگتن دی سی در رفت و برگشت بودند.

این تلاش ها از سوی دوحه و مسقط البته بی‌نتیجه نماند و در توافق اخیر مبادله زندانی بین تهران و واشنگتن، این دو کشور عربی نقش برجسته ای ایفا کرده و برای چندماه عهده دار پیام رسانی میان طرفین و ایفاکننده دیپلماسی شاتل بودند. قطر به همین خاطر بخشی از اجرای توافق ایران و آمریکا شد و منابع ارزی آزاد شده تهران به بانک های این کشور منتقل شد.

شبکه خبری «سی ان ان» آمریکا هفته گذشته در گزارشی که در وبگاه خود منتشر کرد نوشت: خطوط کلی نقشه راه توافق حدود شش ماه در دوحه پیش و پس از دو سال و نیم گفتگوهای غیرمستقیم فشرده بین واشنگتن و تهران شروع به متبلور شدن کرد.

به همین خاطر بود که «جو بایدن» رئیس جمهور آمریکا در واکنش به آزادی چند جاسوس آمریکایی بازداشت شده در ایران گفت: «از امیر قطر و سلطان عمان که در تسهیل توافق مبادله زندانیان با تهران کمک کردند، تشکر ویژه می‌کنم».

بایدن در بیانیه خود گفت: «من از شرکای خود در داخل و خارج از کشور به خاطر تلاش‌های خستگی ناپذیرشان برای کمک به ما برای دستیابی به این نتیجه از جمله دولت‌های قطر، عمان، سوئیس و کره جنوبی سپاسگزارم».

رئیس جمهور آمریکا اضافه کرد: «من تشکر ویژه‌ای از "شیخ تمیم بن حمد" امیر قطر و "هیثم بن طارق" سلطان عمان می‌کنم. هر دو به تسهیل این توافق طی ماه‌ها دیپلماسی سخت و اصولی آمریکا کمک کردند».

وزارت امور خارجه ایران هم ۲۸ شهریور در بیانیه ای اینگونه به نقش آفرینی مثبت دو همسایه خود واکنش نشان داد: «جمهوری اسلامی ایران مراتب قدردانی خود را از «دولت قطر» برای نقش‌آفرینی موثر در فرآیند انتقال منابع مالی و تبادل زندانی‌ها ابراز می‌نماید. همچنین از تلاش‌های ارزشمند «سلطنت عمان» در پیشبرد این روند و نیز از همکاری «دولت سوییس» به دلیل مشارکت در تسهیل این فرآیندها قدردانی به عمل می‌آورد».

ژاپن هم آفتابی می شود!

دولت بایدن که در راه تجدید دیپلماسی با ایران گام برمی دارد و فرصت های زیادی را برای توافق با تهران از جمله سند سپتامبر را از دست داده است، توافق اخیر با ایران را پیش زمینه ای مثبت از یک طرح کلی تر توافق ارزیابی می کند.

به همین منظور ژاپن هم داوطلب شده تا یکبار دیگر ایفاگر نقش «شاتل دیپلماسی» میان ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران باشد.

حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه ای با خبرگزاری کیودو ژاپن، اعلام کرده که توکیو ابتکاری را برای احیای توافق هسته ای ایران با شش کشور از جمله آمریکا پیشنهاد کرده است.

خبرگزاری کیودو نوشت: امیرعبداللهیان به جزئیات این ابتکار ژاپنی اشاره نکرده اما گفته است که در زمان سفر تابستان امسال خود به توکیو، در جریان این ابتکار ژاپن قرار گرفته است. امیرعبداللهیان به خبرگزاری دولتی ژاپن گفته است هرگونه ابتکار ژاپن که با "منافع ایران" همسو باشد، از سوی تهران مثبت تلقی خواهد شد. وی تصریح کرد: ما از نقش سازنده ژاپن در احیای توافق هسته ای حمایت می کنیم.

توکیو یکبار در سال ۹۸ عهده دار دیپلماسی شاتل شد. ۴ سال قبل، شینزو آبه نخست وزیر وقت ژاپن به تشویق دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا که بعد از پاره کردن برجام به دنبال توافق دیگری با ایران بود به تهران آمد.

نخست وزیر مقتول ژاپن در جریان آن سفر پیام مستقیم رئیس جمهور آمریکا را به تهران آورد و با رهبر انقلاب هم ملاقات کرد. تحرکات شینزو آبه البته با شکست مواجه شد و در تهران به او گفته شد ایران، ترامپ را حتی شایسته مبادله پیام هم نمی‌بیند.