به گزارش ایرنا، از گذشته های دور، یعنی از بدو خلقت، همیشه ماوا و سرپناه به عنوان یکی از دغدغه های انسان های دوران باستان بود و رفته رفته و با گسترش جوامع انسانی در جهان پیرامونی، بناها و مکان های امن که بیشتر مورد توجه بشر قرار گرفت، رشد و گسترش پیدا کرد.
از ابتدا، احداث استراحتگاه بین راهی مورد توجه انسان بود تا بتواند از این مکان ها به عنوان رد و بدل کردن کالا و پول استفاده کند، بعدها این اماکن تحت عنوان کاروانسرا به مکانی امن برای تجارت تبدیل شدند،به عبارت دیگر با توجه به فاصله های زیاد بین شهرها و روستاهای آن زمان از یکدیگر و وجود اقلیم خشک و بیابانی در این مسیر، باعث شد تا مکان های موقتی (کاروانسراها) برای استراحت و عبور کاروان های تجاری مورد توجه قرار گیرد و احداث شود.
کشور ما ایران، به دلیل موقعیت استراتژیکی و ژئوپلتیکی خود از گذشته های دیرباز همواره مورد توجه قرار داشته تا جایی که نقش مهمی را در شاهراهی مانند "جاده ابریشم" به عنوان پلی ارتباطی در قاره آسیا که شرق و غربی و جنوب این قاره را به یکدیگر و در نهایت به شمال و شرق قاره های آفریقا و اروپا متصل می ساخت، ایفا نمود.
در واقع می توان گفت که هنر معماری به کار گرفته شده در این مکان ها (کاروانسراها) به دوران هخامنشی و دوران اوج، شکوفایی و ابهت آنها نیز به دوران صفوی می رسد.
کاروانسراهای ایران نقش مهمی در دنیای تجارت قدیم و تاریخ ایران داشته‌اند، بناهایی که در دوره هخامنشی به معماری ایران راه یافت و دوره صفوی، به اوج و شکوفایی خود رسید.
کاروانسراها در ایران باستان تاریخ درخشان و طولانی دارند تا جایی که هردوت، مورخ یونانی که در مدت سه ماه و نیم سفر خود به مسافت حدود ۲ هزار و ۵۰۰ کیلومتر (از شوش تا سارد واقع در ترکیه) از ۱۱۱ کاروانسرا که در آن زمان به چاپارخانه نیز یاد می شد، نام می برد که به دست هخامنشیان احداث شده بودند.
با توجه به برگزاری چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که ۲۶ شهریورماه گذشته به میزبانی شهر ریاض عربستان برگزار شد، ۵۴ کاروانسرای تاریخی کشورمان در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند که یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای "سعدالسلطنه" قزوین بود.
به بهانه این رویداد مهم فرهنگی، مروری داریم از تاریخچه این بناهای با عظمت و باشکوه شهر قزوین که امروزه با انجام و برگزاری برخی رویدادها در این مکان، به یکی از دیدنی ترین اماکن تاریخی استان قزوین تبدیل شده است.
این گزارش براساس مشاهدات عینی و پرسش شفاهی از محققان و پژوهشگران حوزه تاریخ و تمدن در استان قزوین تهیه شده است.
سعدالسلطنه، سرایی به وسعت و عظمت تاریخ
در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، به دستور محمدباقرخان سعدالسطنه، فرماندار وقت قزوین که رابطه بسیار خوبی نیز با تجار و امپراتوری عثمانی و روسیه داشت اقدام به احداث یک کاروانسرا به نام خود در این شهر کرد که طی مدت پنج سال ساخته شد تا جایی که در دوران قاجار، این مکان به عنوان یکی از کلیدی ترین مکان های تجاری ایران به شمار می رفت.
کاروانسرا یا سرای سعدالسلطنه به عنوان بزرگترین کاروانسرای درون شهری کشور محسوب می شود که در ۳۲ هزار متر مربع مساحت و توسط ۲ معمار اصفهانی و ۲ معمار قزوینی احداث گردید، این بنا که در گذشته به سرای سعدیه و بازارچه سعدالسلطنه نیز یاد می شده در مرکز شهر قزوین واقع شده تا جایی که از سمت خیابان اصلی دارای چهار طاق نما بدون نورگیر می باشد که خیابان را به حیاط اصلی این سرا متصل می کند.
این بنای باعظمت و باشکوه یکی از بزرگترین کاروانسراهای تجاری دوره قاجار و یکی از ۳۸ بنای منتخب میراث فرهنگی کشورمان نیز محسوب می شود که امروز پس از مرمت و بازسازی به یکی از زیباترین مراکز گردشگری استان قزوین نیز تبدیل شده است.
این مجموعه دارای سراهای تو در تو بوده و ۶ حیاط به اسامی بهشتیان، قهرمانی، سعدالسلطنه (بزرگترین حیاط این مجموعه)، سعدیه، نگارالسلطنه و راسته وزیر با پوشش آجری بوده و در دوران قاجار بزرگترین بازار سرپوشیده نیز محسوب می شد و علاوه بر آن دارای چهار آب انبار و ۲ حمام نیز بوده است.
یکی از مهمترین بخش های سرای سعدالسلطنه، چهار سوق است که دارای یک گنبد کاشی کاری شده با عظمت و زیباست که چینش آجرهای آن و سایر مجموعه هم با ظرافت مهارت خاصی به انجام رسیده که هنر معماری سنتی، استادانه و خلاقانه کشورمان را به تصویر کشانده است.
کاروانسرای سعدالسطنه تشکیل شده از چند سرای پیوسته و چهارسوق، تیمچه، حیاط ها و حجره ها است که با معماری زیبای ایرانی-اسلامی ساخته شده، سرا یا راسته قیصریه، سرای وزیر، سرای سعدیه، حیاط ها، گرمابه رضوی و مسجد حاج ملا آقا و شترخان از جمله بخش های کاروانسرای سعدالسلطنه به شمار می روند که به هم پیوسته و در امتداد یکدیگر هستند.
برای شناخت و آشنایی بیشتر با مجموعه سعدالسلطنه مجبوریم کمی به عقب تر برگردیم، یعنی به زمان جنگ های بین ایران و روس که ۱۷ سال به طول انجامید و متاسفانه همه توان اقتصادی کشور (اعم از بخش دولتی و خصوصی) برای این ۲ جنگ فرسایشی که حاصل آن نیز به انعقاد ۲ عهدنامه ننگین منجر شد، هزینه شد.
در ایران آن زمان تنها چند شهر از موقعیت متفاوتی نسبت به سایر شهرهای کشور برخوردار بودند و به طور مستقیم نیز با خارجی ها داد و ستد داشتند از جمله در جنوب، شهر بوشهر که بزرگترین بندر آن روزگار بود و با هندی ها و اروپایی ها در ارتباط بودند، شیراز، تا حدودی اصفهان، تهران، قزوین و تبریز که یک خط طولی را از جنوب به شمال و شمال غرب ترسیم می کرد و این در حالی بود که به غیر از مشهد، تبادل بازرگانی در شرق کشور تقریبا متوقف مانده بود.
براساس تاریخ شفاهی، شهر تبریز در این میان داستانی متفاوتی داشت و بیشترین مال التجاره و ارتباط آنها با روسیه آن زمان بود، در حالی که اگر مال التجاره ای هم از اروپا به این شهر می آمد، با واسطه گری روس ها صورت می گرفت.
در شهرهای یاد شده آن زمان یک تاجر باشی برای رتق و فتق مال التجاره ها بود که در قزوین این شخص محمدباقر تاجرباشی بود، در حالی که بیشتر مال التجاره ها از طریق دریا و شهر بندری انزلی وارد کشور می شد و بزرگترین شهر بعد از آن هم رشت بود که می توانست محلی برای نگهداری و ذخیره مال التجاره ها باشد اما به دلیل شرجی بودن و رطوبت بیش از حد و احتمال فساد پذیری کالاها، نیاز به شهری نزدیک (که به اصطلاح امروزی ها بندر خشک) برای بارانداز کالاها احساس می شد که قزوین در آن دوران این نقش را برعهده داشت.
با توجه به اینکه قزوین از زمان های دور کریدور شمال به جنوب و شرق به غرب ایران محسوب می شد، به واسطه نزدیکی به پایتخت، نقش بارانداز کالاهای ورودی به کشور از طریق دریا را داشت و همین مساله، قزوین را در دوران صفویه و قاجار به یک شهر تجاری تبدیل کرده بود.
محققان بر این باورند که برای این منظور و نگهداری از بارانداز کالاها نیاز به یک فضا بود و همین مساله باعث شد تا قزوین بعد از اصفهان و با یک فاصله نسبتا زیاد دومین شهر کشور به لحاظ وجود کاروانسرا باشد که متاسفانه امروز از میان کاروانسراهای دوره صفویه در این منطقه از کشور تنها یکی از آنها به نام کاروانسرای رضوی باقی مانده است.
تاریخ به ما می گوید که عملیات ساخت کاروانسرای سعدالسلطنه توسط محمدباقرخان سعدالسطنه، فرماندار وقت قزوین از سال ۱۳۰۷ هجری قمری آغاز و در سال ۱۳۱۲، یعنی یک سال قبل از ترور ناصرالدین شاه قاجار، به پایان رسید.
اگر به حیاط کاروانسرای سعدالسلطنه بنگرید، یکی مجموعه های آن را به نام حیاط بهشتیان مشاهده می‌کنید که محل استقرار قشون قزاق رضاشاه بود تا قبل از عزیمت به تهران در آن مستقر شود.
این سرا دارای ۴۰۰ حجره بود که تا زمان جنگ جهانی اول فعالیت چشمگیری را در حوزه تجارت برعهده داشت، بعد از جنگ، بیشتر حجره های آن به صنوفی مثل کفاشی، چوب بری و فرش بافی تبدیل شدند و تا مدت ها به عنوان بازار چوب قزوین نیز در بین مردم این دیار مشهور بود.
وی اضافه کرد: بعد از رفتن سعدالسلطنه از قزوین، با وجود آنکه این سرا شخصی نبود اما رفته رفته بخش های زیادی از آن توسط فرزندانش به فروش رسید تا جایی که مرحوم معتمدی یک کارخانه خشکبار و کشمش به همراه یک آسیاب بخار در این مکان مستقر کرد و از این زمان شاهد به زوال رفتن این سرا هستیم.
در واقع، بعد از به قدرت رسیدن کمونیست ها در انقلاب بلشویکی روسیه و خروج روس ها از ایران که تا آن زمان مهمترین شرکای تجاری ما بودند، نیروهای اشغالگر انگلیسی در کشورمان مستقر می شوند و در این زمان بود که تجارت در قزوین با ورشکستگی تجار آن روبرو می شود و در ادامه نیز آرام آرام شاهد متروکه شدن کاروانسرای سعدالسلطنه هستیم.
امروز بیشتر کارشناسان و پژوهشگران معتقدند که کاروانسراها با پیش کشیده شدن موضوع تجدد و نو شدن دیگر به چشم نمی آیند و این مکان ها رفته رفته ماهیت خود را از دست داده است؛ با وجود آنکه سرای سعدالسلطنه در نسل اول خود دارای هفت وارث بود، در زمان ما این تعداد به دلیل فروش بی رویه آن به ۲ هزار وارث رسید که بعضا نیز بیشتر آنها در کشورهایی چون آمریکا، کانادا، استرالیا و اتریش ساکن بودند و همین مساله کار مرمت و بازسازی را طی سال های اخیر با چالش های فراوانی روبرو ساخته بود.
با تمام مشکلات موجود، مرمت و بازسازی این مجموعه در سال ۷۶ آغاز شد و پس از آن نیز برای احیای آن، این مجموعه به مدت ۲۵ سال به شهرداری قزوین واگذار شد.
نظر شما